خزانه اسناد موقوفات دوره عثمانی(۱)

چکیده:
در روزگاران قدیم، داشتن زور و اسلحۀ بیشتر یا پیشرفته تر، موجب سیطره و سلطه بود. اما امروزه اطلاعات، این نقش را بر عهده گرفته و هرکس اطلاعات افزون تر داشته باشد، مسلط تر و سلطه افزون تری بر اوضاع دارد.
اطلاعات، دانایی و دانسته هایی است که از طریق اسناد و مدارک یا رسانه ها به دست می آیند و مبادله می-شوند. بنابراین اسناد و مدارک در انواع مختلف، مثل تاریخی، صنعتی، علمی، دینی، سیاسی، اجتماعی جایگاه بی بدیل و کارآمد، در موفقیت فرد؛ نظام و تشکل ها در رقابت ها و جدال های کنونی بر عهده دارد.
اسناد و مدارک اوقافی نیز، اهمیت فوق العاده دارد، زیرا به واسطه این اسناد تحولات و فرآیند فرهنگ، علوم و دیگر جوانب مدنی و تمدنی یک ملت اثبات می شود؛ به وسیله اسناد و مدارک اوقافی، هزاران قطعه موقوفه منقول و غیر منقول را می توان اثبات کرد، مباهات و حیثیت یک ملت با همین اسناد نشان داده می-شود و بالاخره اثبات دهها گونه از این متغیرها با استفاده از مدارک اوقافی به راحتی امکان پذیر است.
 
تا پیش از شکل گیری مرکز اسناد و مدارک ملی ایران، هیچ نهادی عهده دار اسناد و مدارک وقفی نبود و اغلب، روحانیون و افراد متنفذ هر محله، اسناد اوقافی را در صندوقچه یا زیر قرآن جمع آوری می کردند. و معمولاً پس از فوت این فرد، همه اینها دور ریخته می شد. اما در دوره عثمانی و تاریخ ترکیه به اسناد و مدارک اوقافی اهتمام ویژه قائل بوده و اینها را جمع آوری و نگهداری کرده اند. مقاله حاضر، چگونگی نگهداری، طبقه بندی، نهاد متصدی بایگانی اسناد اوقافی را گزارش می کند. با این هدف که تجربه و درس آموزی برای ایرانیان باشد.
هرکس به ترکیه کنونی سفر کرده باشد و در آثار باقی مانده از عهد عثمانی تأمل نماید و حتی درباره آثار و اماکن دیدنی و جهانگردی دقت کند، ترکیه را کشور موقوفات می یابد. پیش از این، کسانی ترکیه را کشور پر مأذنه یا کشوری با هزاران مسجد توصیف کرده اند؛ اما مهمتر این است که ترکیه را، سرزمین موقوفات نام گذاری کنیم. اکثر و اغلب موقوفات ترکیه یادگار و میراث دوره عثمانی است. حکومت عثمانی خود را خالق اسلام و تداوم خلافت بغداد می دانست. همانگونه که خلافت بغداد، یعنی دوره عباسیان، تمدن اسلامی در بخش عربی تولد و توسعه یافت. در دوره خلافت عثمانی، تمدن اسلامی در بخش ترک گسترش یافت و تمدنی عریض و طویل و بسیار پهناور را شاهدیم. تمدن عثمانی مرهون هزاران، بلکه میلیون ها وقفیاتی است که نیکوکاران و دیگر اقشار مردم برای توسعه علوم، مدنیت و فرهنگ و تمدن سرزمین خود داشته اند. اما ترکیه کنونی میراث بان وقف های آن دوره هم هست و توانسته سنت وقف را تداوم داده و توسعه کشور را بر اساس وقف اسلامی و موقوفات تعریف کند.
مهمتر از موقوفات، اسناد و مدارک موقوفات است. ارزش اسناد ومدارک موقوفات مثل وقف نامه ها، مجلات وقفی، دفاتر ثبت موقوفات و غیره از خود موقوفات قطعاً بیشتر است چون از طریق این اسناد، موقوفات اثبات می شود و پژوهشگران و مدیران اجرایی فقط به وسیله این اسناد به اطلاعات درباره ابعاد و جوانب موقوفات پی می برند.
متأسفانه در ایران، از قدیم مردم وقف را مخفی کرده اند و اگر سندی داشتند در خفاء نگهداری می کردند و هیچ گاه این رویه نبوده که اسناد وقفی را جمع آوری و در معرض دید عمومی و همگان قرار دهند. امپراتوری عثمانی حدود چهار سده به بخشهای مهمی از جهان اسلام سیطره داشت. در واقع مناطق اصلی جهان اسلام مثل مکه، مدینه، نجف اشرف و کربلا زیر سلطه این دولت بود. این شهرها کانون های اصلی ترویج اسلام یا شیعه و شامل عتبات فراوان و محل زیارت میلیون ها زائر در هر سال می باشد و به اصطلاح قطب های مذهبی اند. به همین دلیل موقوفات فراوانی در این شهرها موجود است.
دولت عثمانی موقوفات موجود در مکه و دیگر شهرها را ثبت کرده و اسناد آنها را نگهداری کرده است.
یکی از ویژگی های ممتاز عثمانی ها، اهتمام به اسناد بود. در واقع اینکه هنوز موقوفات در ترکیه به رغم لائیک شدن نظام سیاسی و اجتماعی، رونق دارد و از کارایی و کارآمدی فوق العاده ای بهره مند است، به دلیل اهتمام ترک ها به ضبط اسناد موقوفات می باشد.
این مقاله همچنین، به بررسی جوانب اسناد وقفی عثمانی می پردازد. به این امید که راهگشای مدیران اوقافی، خیّرین و وقف گزاران ایرانی باشد.
حفظ اسناد:
دولت عثمانی توجه و اهتمام فراوان به نگهداری و بایگانی و حفاظت اسناد داشت. به طوری که هم اکنون یکصد و پنجاه میلیون سند در بخش آرشیو امپراطوری عثمانی در مرکز اسناد ترکیه موجود است. این اسناد بسیار دقیق و قاعده مند بایگانی و طبقه بندی و چیده شده اند .(1) سلطان مصطفی سوم (حکومت: 1757-1774م) نخستین کسی بود که به نگهداری اسناد فرمان داد. در شرایطی که مأمورین حکومتی خواستند صدها تُن سند را جابجا کنند و دفاتر دیوان همایونی مثل دفتر معاهدات، دفاتر نامه های همایونی، دفاترشکایات را به پادگانی در شهر باباطاغی منتقل کنند و احتمال تخریب یا انهدام برخی مجموعه ها بود، سلطان مصطفی، در فرمانی به حفظ، تأمین امنیت و نگهداری آنها تأکید کرد و چنین نوشت:
عَلَیْکُمْ بِتَعیْیِنِ الْمُوَظَّفین لِلسِّیْرمَعَ صَنادِیقِ الدَّفاتِر وَأَیّا مِنْکُمْ کانَ القَضاء داخِلاً تَحْتَ اِدارَتِهِ فَعَلَیْهِ بِمُراعاةِ اَن تَحُطَ تِلْکَ الصَّنادِیق فی مَحَلاّتِ آمِنَة وَ یَضَعَ عَلَیْها الْحُرّاس فِی اللَّیْل وَ أنْ یُحیطَها أثْناءَ الطَّریق أَیْضاً بِما یَکْفی مِنَ الْأَدِلَةِ وَ الْحُرّاسِ الْأکْفاء حَتّی تَمْضی سالِمةً آمِنةً، وَ عَلَیْکُمْ أَیُّهَا القُضاةِ وَ الْأَعْیانِ الْأَشْراف فِی القَصَبةِ الْمَذْکُورَة أَنْ تَتَقیَّدُوا بِالْحِفاظِ عَلَی الدَّفاتِرِ الْمَذْکوُرَة وَ الْاِهْتِمام بِها، فَهِیَ بِمَثابَةِ خُزّانَةِ الدُولَة الْعِلّیَة، وَذلِکَ هُوَ الْواجِبُ عَلَیْکُمْ وَ الْمَطْلُوبُ مِنْکُمْ، فَلَوْ حَدَثَ وَ الْعَیاذُ بِاللهِ تَعالی أَنْ تَعَرَضَتْ وَرَقَةً مِنْها لِضَرَرٍ أَوْ مَسِّ حَرْفٍ مِنْها خَطَأً فَعَلَیْکُمْ أَنْ تُدْرَکُوا بِحَقِّ أَنَکُمْ لَنْ تَکُونُوا قادِرِینَ عَلَی الْجَواب، وَ مِنْ ثَمَّ فَعَلَیْکُمْ بِوَضْعِ الدَّفاتِرِ الْمَذْکُورَةِ داخِل مَبْنی حُجْری سَلیم وَ مصُوُن داخِلِ الْقَصَبَةِ، وَ سُرْعَةِ الْکِتابَةِ اِلَیْنا وَ اِعْلامنا بِأَنَّها فِی الْحِفْظِ وَ الصَّوْن. (2)
اینکه در این فرمان آمده که این اسناد سرمایه ملی و مثل طلا و جواهرات در خزانه دولتی است، نشانگر ذکاوت و فکر باز و مآل اندیش این پادشاه است. معروف است که مرکز اسناد و آرشیو شهر بورصا ( پایتخت دولت عثمانی اول) به هنگام حمله تیمورلنگ به اناتولی، برخی از اسناد به ویژه اسناد درباره موقوفات از بین رفت ولی گزارش دیگری درباره انهدام، نابودی یا تخریب سند یا اسنادی وجود ندارد. (3)
دولت عثمانی از ابتدا قوانین و آیین نامه برای کارمندان ادارات آرشیو وضع کرد. برای مثال، قانونی وضع کرد که مخازنی مخصوص بایگانی اسناد با سنگ های مقاوم در همه ادارات بسازند تا در مقابل حوادث استحکام لازم را داشته باشند.(4) نیز قوانین دیگری تصویب کرد که همه ادارات را موظف می کرد که یک برگه از کارهای خود را به بخش بایگانی اداره بسپارند. و این برگه ها از نظر کاغذ و ماده نوشتاری مثل مرکب قلم و دیگر شرائط باید ماندگاری و شرائط ویژه داشته باشد و به زودی فاسد نشود یا از بین نرود.
دربار عثمانی همان تدبیرهایی که برای خزانه مالی پولی داشت و ساختمان، سازمان مدیریتی و دیگر شرائط را فراهم می آورد تا خزانه مالی پولی کشور آسیب نبیند، برای خزانه و مخازن اسناد هم اجرا کرد تا این اسناد در طول تاریخ بماند و نسل های آینده با مطالعه این اسناد از همه این وقایع و حوادث امور مطلع شوند.
در مقایسه با دولت صفویه که در همسایگی عثمانی، در ایران مستقر بود، مثلاً اگر بخواهیم درآمد موقوفات را در دوره شاه سلطان حسین در اصفهان بر پایه اسناد مطالعه کنیم، چنین امکانی وجود ندارد. ولی درباره هر موضوع کوچک و بزرگ عثمانی می توان بر اساس اسناد باقی مانده مطالعه کرد و به نتیجه رسید. به ویژه درباره موضوعات وقفی و موقوفات عثمانی و اسناد و مدارک سودمندی به دست ما رسیده و هر مسأله و نکته تاریخی، حقوقی و غیره را می توان به دست آورد. اگر پادشاهان صفوی، مثل خلفای عثمانی دارای چنین ذهنیت و دیدگاه بودند، هربرگه سند، حتی برگه هایی که در آن روزگار ارزش چندانی نداشت، جمع-آوری و بایگانی می کردند، امروزه ایران، خزانه پربار و بسیار ارزشمند ملی در اختیار داشت. خزانه ای که ارزش آن بسیار زیاد بود و امکان نداشت ارزش مادی و معنوی آن تعیین شود. و مهمتر اینکه حوادث و وقایع وقفی در روزگار صفوی را می توانستیم بررسی کنیم و مهمتر از آن، اینکه بسیاری از موقوفاتی که سود جویان تغییر کاربردی داده و به تملک خود در آورده اند، قابل برگشت بود.
حادثه دیگری در دوره عثمانی به وقوع پیوست که بسیار مهم بود. پادشاهان و سران عثمانی در سفرهایی که به کشورهای اروپایی داشتند، به این فکر افتادند که سازمان اسناد امپراطوری را تجدید و نوسازی کنند و بر کارآمدی آن بیفزایند. به همین دلیل از تجارب اروپائیان و کارشناسان اروپایی استفاده کردند و در سال 1845م بنای مرکز اسنادی جامع و کارآمد پی ریزی شد. البته مقدمات کار از 1837م فراهم آمده بود ولی از 1845م رسماً کار سازمان جدید آغاز شد و راه اندازی برخی بخش ها تا 1914م طول کشید، در سازمان جدید جایگاه ویژه ای برای اسناد و مدارک وقفی منظور کرده بودند.(5) متأسفانه در همین زمان ایران در خواب بود و پادشاهان ایران وقتی به اروپا می رفتند به جای تجربه اندونزی در فکر خوش گذرانی بودند.

انواع دفاتر و ثبت امور اوقافی
 

در دوره عثمانی با احیای خلافت و حکومت دینی، مراکز خیریه و موقوفات بسیار توسعه یافت؛ به ویژه خلفای عثمانی بر وقف تأکید می نمودند. از اینرو در مرکز خلافت و ادارات تابعه در همه استان ها دفاتری به نام دفاتر وقف یا دفتر موقوفات به جای مانده است. نیز برخی از احکام و مسائل وقفی را در دفاتر دیگر ثبت می کردند. دفاتر بسیاری وجود داشت که هر کدام به موضوع خاصی اختصاص یافته بود.
امروزه به جای آن دفاتر، برنامه های رایانه ای هست و هر برنامه، ویژه مطالبی خاص است. با مطالعه گسترده دفاتر مختلف، جاهایی که وقف ثبت شده شناسایی و معرفی خواهند شد. این بخش به معرفی دفاتری که به نحوی به وقف پرداخته و عملیات وقفی را منعکس کرده اند، می پردازیم.
امروزه در هر اداره و سازمان دبیرخانه ای است که موظف به ثبت انواع مختلف عملیات کارمندان، مراجعه کنندگان و نیز ضبط و نگهداری و بایگانی همه اسناد است. البته اکنون تمامی عملیات دبیرخانه ای در برنامه های رایانه ای ثبت، ضبط و بایگانی می شود. اما در دوره عثمانی، نظام نسبتاً پیشرفته ای ابداع کرده بودند و با دقت هرگونه اقدام در عرصه وقفی در دفاتر خاص ثبت می شد. اکنون به معرفی این دفاتر می-پردازیم.
در تمامی دوائر دولتی و حتی نهادهای خصوصی و غیر دولتی مثل امامت مسجد، تمامی عملیات وقف در سه نوع دفتر ثبت می‌شد: مفصل، اجمالی، ثبت روزانه. نخستین دفتر ثبتی متعلق به تاریخ 835 ق/ 1432م است. مطابق آمارهای منتشره، این دفاتر هزاران برگ اسناد را، تا قرن شانزدهم میلادی در بر می‌گیرد. فقط اراضی وقفی استثناء بود و هرگونه زمین موقوفه در دفتر اراضی وقفی ثبت می‌شد.(6)
در باب همایونی ] که همان دربار است و صفویه به تقلید از عثمانی دربار خود را عالی‌قاپو (درب، درگاه بزرگ) نام نهادند، و در دوره پهلوی نام آن را، به دربار تغییر دادند.[ دیوان‌خانه‌ای مستقر بود که همه روابط و تعاملات دربار را ثبت و ضبط می‌کرد. باب همایونی مثل نهاد ریاست جمهوری در این دوره است و دیوان‌خانه مثل دبیرخانه نهاد می‌باشد. در این دیوان‌خانه، دفتر دیوان همایونی و دفتر مهمّه مستقر بودند. مواردی مثل مسایل و فرمان‌های مرتبط به امور نظامی و ارتش در دفاتر مهم ثبت می‌شد. همچنین عملیات اداره اوقاف به طور منظم در دفاتر مهمّه ثبت و ضبط می‌شد. (7)مطابق تقسیمات کشوری، که قلمرو امپراطوری عثمانی به مناطقی مثل حلب، استانبول، اناضول و الجزایر تقسیم می‌شد، برای هر منطقه یک دفتر مهمه ویژه وجود داشت و تمامی عملیات مرتبط به هر منطقه در دفتر مهمه خاص همان منطقه ثبت شده است.
نکته مهم این که: احکام مرتبط به حرمین شریفین یعنی مکه مکرمه و مسجد نبوی (ص) در مدینه در دفاتر مهمات استانبول ثبت شده است. چون این شهر مرکزیت داشت. نیز مسائل و احکام مرتبط با موقوفات در دفاتر مهمات استانبول ثبت شده است. مجموعه دفاتر استانبول 26 جلد است و از 1155 + 1328ق / 1742– 1910م را به ترتیب زمانی و تاریخی پوشش می‌دهد. (8)
شام شریف یا منطقه شامات هم دفاتر مهمه خاص خود را داشت و مسائل و احکام دمشق، به ویژه موقوفات شهر دمشق که بسیار است، خصوصاً موقوفات متعلق به مسجد اموی که فراوان‌اند، در دفاتر مهمه شام شریف ثبت شده است. تعداد این دفاتر 9 جلد و بین سال‌های 1155ق تا 1326ق را پوشش می‌دهد. این دفاتر به ترتیب زمانی مرتب و منظم شده‌اند.
طرابزول یکی از استان‌های عثمانی است و شهرهای زیادی مثل کموشخانه، بافره، چارشنبه، صامسون را شامل می‌شد. این استان هشت دفتر با عنوان «دفاتر احکام طرابزول» دارد. نیز از شهری به نام وقف نام برده شده که احکام و مسایل آن در این دفاتر گزارش شده است. شماره رمز این دفاتر 989 است.
در این نظام پیشرفته دفاتری به نام «دفاتر الطوائف غیر المسلمة» وجود دارد که به شؤون یهودیان، مسیحیان، سریانی‌ها و هر طائفه دیگر غیر مسلمان می‌پرداختند و همه رخدادها و مسایل آنها را ثبت و ضبط می‌کردند. این دفاتر چند زیرمجموعه داشت: یکی دفتر کنائس و معابد و دوم دفتر مؤسسات دینی آنان است. نیز برای هر استان و شهر مثل موصل، یمن، جبل لبنان یک دفتر مخصوص وجود داشت.
با توجه به اینکه بسیاری از معابد و مؤسسات وقفی بودند، از این‌رو اکثر اوراق این دفاتر به مسایل این موقوفات اختصاص داشت.
دربار خلافت عثمانی، یک بخش اداری به نام دیوان همایونی داشت. این اداره غیر از اینکه دفاتری به نام دفاتر دیوان همایونی دارد، دفاتر دیگری به نام «دفاتر فی شؤون مختلفة و متنوعة» هست که چرخه‌ها و عملیات کارهای جاری را ثبت و ضبط می‌کرد. این اداره، وظایف بسیار و متنوع داشت و بسیار گسترده بود. از این‌رو غیر از دفاتر خاص چندین دفتر متفرقه هم داشت. چند دفتر از این دفاتر به اوقاف اختصاص دارد. یک دفتر درباره چرخه فعالیت‌های اداری در موقوفات سلطان سلسبیان در استانبول و ‌دفتر دیگری به خدمات مدرسین قرآنی، کتابداران، مؤذن‌ها و دیگر خادمان مذهبی و فرهنگی که از منابع وقفی تأمین می‌شود. پرداخت حقوق‌ها، میزان حقوق و دیگر مسایل مرتبط به حقوق ماهانه این اقشار از اوقاف، با دقت ثبت شده است. (9)

پی نوشت ها :
 

1 . دلیل الارشیف، ص3.
2 . دلیل الارشیف، ص3-4.
3 . دلیل الارشیف العثمانی، ص7
4 . الارشیف العثمانی، ص4
5 . دلیل الارشیف، ص15-22 .
6. دلیل الآرشیف، ص 31ـ32.
7. همان، ص 39.
8. همان، ص 59.
9. دلیل الارشیف، ص 80.

ادامه دارد
/ع