بدون شک شما نیز در میان اطرافیان و آشنایان خود کودکان پرجنب‌وجوش و بی‌قراری را سراغ دارید که به‌سختی می‌توانند در جایی آرام بنشینند و بر چیزی تمرکز کنند. معمولا این کودکان با وجود هوش بالا، ازنظر تحصیلی موفقیت‌های کمتری کسب می‌کنند. اما آیا والدین با علائم بیش فعالی در کودکان و روش‌های درمان آن آشنا هستند؟ در این مقاله به تشریح روش‌های مختلف درمان بیش فعالی در کودکان خواهیم پرداخت.
بیش فعالی چیست؟
اختلال کم‌توجهی- بیش فعالی (ADHD) اختلالی مربوط به دوران کودکی است که در برخی موارد تا بزرگسالی هم ادامه پیدا می‌کند (بیش فعالی در بزرگسالان). در سال 2011، 11٪ از کودکان 4 تا 17 ساله در ایالات متحده‌ی آمریکا بیش فعال تشخیص داده شدند. اختلال بیش فعالی در کودکان می‌تواند در محیط‌هایی خاص یا حتی در زندگی روزمره‌ی آنها، اثرات مخربی داشته باشد. این کودکان در کنترل احساسات و رفتار خود در مدرسه یا محیط‌های اجتماعی مشکل دارند. بیش فعالی می‌تواند بر رشد و پیشرفت یا عملکرد تحصیلی‌شان تأثیر بگذارد. کودکان بیش فعال رفتارهای زیر را دارند:
پزشکان معمولا داروهایی مانند داروهای محرک یا داروهای ضدافسردگی را برای درمان بیش فعالی تجویز می‌کنند. ممکن است که پزشک کودک را به متخصص مشاوره ارجاع دهد. ولی علاوه‌براین موارد، درمان‌های دیگری نیز وجود دارد که به کاهش نشانه‌های بیش فعالی کمک می‌کند. حتما باید پیش از امتحان کردن روش‌های درمانی دیگر با پزشک مشورت کنید. او می‌تواند به شما کمک کند که با مزیت‌ها و ریسک‌های بالقوه‌ی استفاده از این درمان‌ها در برنامه‌ی درمانی کودک‌تان آشنا شوید.
استفاده از داروهای مختلف برای درمان بیش فعالی
در دهه‌های اخیر تولید دارو برای درمان بیش فعالی به‌شدت افزایش یافته است. به‌گفته‌ی مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری (CDC) بین سالهای 2003 و 2011 بیش فعالی در کودکان به میزان حدود 41٪ افزایش داشته است. برآورد می‌شود که از سال 2011، 11٪ از کودکان بین 4 تا 17 سال، بیش‌فعال تشخیص داده شده‌اند. یعنی در مجموع 6٫4 میلیون نفر به بیش‌فعالی دچار شده‌اند.
داروهای درمان بیش فعالی با افزایش و متعادل کردن پیام‌رسان‌های عصبی به بهبود علائم بیش‌فعالی کمک می‌کنند. پیام‌رسان‌های عصبی موادی شیمیایی هستند که سیگنال‌هایی را میان نورون‌های مغز و بدن منتقل می‌کنند. داروهای گوناگونی برای درمان بیش فعالی وجود دارد، ازجمله:
- داروهای محرک مانند آمفتامین یا آدرال (Adderall) که به فرد کمک می‌کنند تمرکز بیشتری داشته باشد و عواملی را که موجب پرت شدن حواس او می‌شوند، نادیده بگیرد.
- داروهای غیرمحرک مانند اتوموکستین (atomoxetine یا Strattera) یا بوپروپیون (bupropion یا Wellbutrin). در صورتی می‌توان از این داروها استفاده کرد که عوارض جانبی داروهای محرک به اندازه‌ای زیاد باشد که کنترل‌شدنی نباشد یا مشکلات پزشکی دیگری وجود داشته باشد که مانع از استفاده‌ی فرد از داروهای محرک شود.
عوارض جانبی داروها
درست است که این داروها به افزایش تمرکز کمک می‌کنند، ولی می‌توانند عوارض جانبی جدی زیر را نیز ایجاد کنند:
بررسی‌های زیادی درمورد اثرات بلندمدت این داروها انجام نشده است. ولی یکی از پژوهش‌های انجام‌شده، هشدارهایی می‌دهد. در پژوهشی در استرالیا که در سال 2010 منتشر شد، هیچ بهبود قابل‌توجهی در مشکلات رفتاری و توجه کودکان بین سنین 5 تا 14 سالهای که برای درمان بیش فعالی دارو مصرف می‌کردند، مشاهده نشد. ادراک خویشتن (self-perception) و عملکرد اجتماعی این کودکان نیز بهبودی را نشان نداد.
درمقابل، گروهی که دارو مصرف می‌کردند، فشار خون دیاستولیک (diastolic blood pressure) بالاتری داشتند. عزت نفس آنها نیز اندکی کمتر از گروهی بود که دارو مصرف نکرده بود و به‌علاوه، عملکرد آنها پایین‌تر از سن‌شان بود. مؤلفان این پژوهش تأکید کردند که اندازه‌ی گروه نمونه و تفاوت‌های آماری به‌اندازه‌ای کوچک است که نمی‌توان بر اساس این پژوهش نتیجه‌گیری کرد.
استفاده از گیاهان دارویی و مکمل‌های غذایی برای درمان بیش فعالی
اگر علاقه‌ای به استفاده از داروهای شیمیایی ندارید، گزینه‌های طبیعی‌تری نیز برای درمان بیش فعالی وجود دارد. درمان‌های جایگزین می‌تواند به کنترل بعضی از علائم مرتبط با بیش‌فعالی کمک کند، ازجمله:
- مشکل در توجه کردن؛
- مشکلات سازمانی؛
- فراموش‌کاری؛
- دائما حرف دیگران را قطع کردن.
البته پیش از امتحان کردن هر یک از مکمل های غذایی یا داروهای گیاهی، با پزشک خود مشورت کنید. شاید چیزی که برای فرد دیگری مفید بوده برای شما مفید نباشد. به‌علاوه بعضی از مکمل‌های غذایی و داروهای گیاهی با داروهای دیگری که شما یا فرزندتان مصرف می‌کنید، تداخل پیدا می‌کنند.
مکمل‌های غذایی مفید برای درمان بیش فعالی
بعضی از بررسی‌ها نشان داده است که برخی مکمل‌های غذایی به کاهش علائم بیش فعالی کمک می‌کند و درمان با مکمل‌های غذایی مانند ال کارنیتین و ویتامین B6 نیز می‌تواند به بهبود علائم بیش فعالی کمک کند. البته نتایج به‌دست‌آمده در مورد اثرات مکمل‌های غذایی یکسان نیست. به‌علاوه باید توجه داشته باشید که استفاده از مکمل‌های غذایی بدون نظارت پزشک می‌تواند خطرناک باشد (به‌ویژه در کودکان). اگر به امتحان کردن این درمان‌های جایگزین علاقه‌مند هستید، حتما با پزشک خود مشورت کنید. ممکن است پزشک پیش از شروع مصرف مکمل‌های غذایی، با استفاده از آزمایش خون سطح فعلی موادمغذی موجود در خون کودک شما را اندازه‌گیری کند.
روی (زینک)
روی (زینک) از مواد معدنی مهمی است که نقش قابل‌توجهی در سلامت مغز ایفا می‌کند. کمبود روی بر سایر مواد مغذی‌ای که به کارکرد مغز کمک می‌کنند، تأثیر می‌گذارد. به گزارش مایو کلینیک مکمل‌های روی می‌توانند به کاهش علائم بیش فعالی، تکانشگری (impulsivity) و مشکلات اجتماعی کمک کنند. البته برای اثبات این ادعا به بررسی‌های بیشتری نیاز داریم. براساس یکی از بررسی‌های انجام‌شده درمورد روی و بیش فعالی، استفاده از مکمل روی فقط در افرادی مؤثر است که احتمال کمبود روی در آنها زیاد است. موادغذایی سرشار از روی عبارت است از:
- مرغ؛
- گوشت قرمز؛
- محصولات لبنی؛
- لوبیا؛
- غلات کامل؛
- غلات غنی‌شده.
اسیدهای چرب امگا3
اگر کودک شما اسیدهای چرب امگا 3 کافی را از رژیم غذایی خود دریافت نمی‌کند، مصرف مکمل می‌تواند برای او مفید باشد. البته یافته‌های پژوهش‌های انجام‌شده درمورد مزایای این مکمل‌ها یکسان نیست. ولی به‌طور کلی اسیدهای چرب امگا3 بر چگونگی حرکت سروتونین و دوپامین (دو مورد از انواع هورمون شادی) در قشر جلویی مغز تأثیر می‌گذارند. دوکوزاهگزانوئیک اسید (DHA) نوعی اسید چرب امگا3 است که مصرف آن برای سلامت مغز ضروری است. معمولا سطح DHA افراد مبتلا به بیش فعالی، نسبت‌به دیگران پایین‌تر است.
DHA و سایر اسیدهای چرب امگا3 در ماهی‌های چرب وجود دارد، ازجمله:
- ماهی سالمون؛
- ماهی تن؛
- شاه‌ماهی؛
به‌گفته‌ی مرکز ملی بهداشت مکمل و یک‌پارچه (NCCIH)، مکمل‌های اسید چرب امگا3 به کاهش علائم بیش فعالی کمک می‌کنند. طبق گزارش مایو کلینیک، بعضی کودکان 200 میلی‌گرم روغن تخم کتان محتوی امگا3 و 25 میلی‌گرم مکمل ویتامین C را به‌مدت 3 ماه و 2 بار در روز مصرف می‌کنند. ولی نتایج بررسی‌های انجام‌شده درمورد تأثیرگذاری روغن تخم‌کتان بر بیش فعالی یکسان نیست.
آهن
بعضی از پژوهشگران عقیده دارند که میان بیش فعالی و کمبود آهن در بدن رابطه وجود دارد. مطالعه‌ای در سال 2012 نشان می‌دهد که کمبود آهن موجب افزایش احتمال بروز اختلالات سلامت روانی در کودکان و جوانان می‌شود. آهن برای تولید دوپامین و نوراپی‌نفرین مهم است. این پیام‌رسان‌های عصبی (neurotransmitter) در تنظیم سیستم پاداش مغز، احساسات و استرس نقش دارند.
اگر کودک دچار کمبود آهن باشد، مصرف مکمل غذایی آهن برای او مفید خواهد بود. به‌گفته‌ی NCCIH گاهی مکمل‌های آهن موجب کاهش علائم بیش فعالی در افرادی می‌شوند که دچار کمبود آهن هستند. البته مصرف بیش‌ازحد آهن نیز زیان‌آور است. بنابراین باید پیش از استفاده از مکمل‌های آهن به رژیم غذایی کودک‌تان با پزشک مشورت کنید.
منیزیم
منیزیم نیز ماده‌ی معدنی مهم دیگری برای سلامت مغز است. کمبود منیزیم موجب تحریک‌پذیری و کج‌خلقی، سردرگمی ذهنی و کوتاه شدن بازه‌ی زمانی توجه می‌شود. ولی اگر کودک شما دچار کمبود منیزیم نباشد، مکمل‌های منیزیم کمکی به او نخواهند کرد. به‌علاوه درمورد چگونگی تأثیرگذاری مکمل‌های منیزیم بر علائم بیش‌فعالی، بررسی‌های کافی انجام نشده است.
پیش از اضافه کردن مکمل‌های منیزیم به برنامه‌ی درمانی کودک، حتما با پزشک مشورت کنید. زیرا منیزیم در دوزهای بالا سمّی می‌شود و باعث ایجاد حالت تهوع، اسهال و گرفتگی عضلات می‌شود. از رژیم غذایی نیز می‌توان مقدار کافی منیزیم را دریافت کرد. موادغذایی سرشار از منیزیم عبارت‌اند از:
- محصولات لبنی؛
- غلات کامل؛
- لوبیا؛
- سبزیجات برگ‌دار.
ملاتونین
مشکلات خواب نیز یکی از عوارض جانبی بیش فعالی است. اگرچه ملاتونین به بهبود علائم بیش فعالی کمکی نمی‌کند، ولی موجب تنظیم خواب فرد می‌شود، به‌ویژه اگر او به بی خوابی مزمن دچار باشد. در مطالعه‌ای روی 105 کودک بیش فعال بین سنین 6 تا 12 سال، استفاده از ملاتونین موجب بهبود زمان خواب آنها شد. در این مطالعه درطول دوره‌ای 4 هفته‌ای، 30 دقیقه قبل از زمان خواب، به کودکان 3 تا 6 میلی‌گرم ملاتونین داده می‌شد.
گیاهان دارویی مؤثر در درمان بیش فعالی
درمان‌های گیاهی از درمان‌های محبوب و رایج بیش فعالی هستند. ولی فقط به این دلیل که این گیاهان دارویی هستند، نمی‌توان تصور کرد که مؤثرتر از درمان‌های سنتی عمل می‌کنند. بعضی از گیاهان دارویی‌ای که اغلب در درمان بیش فعالی استفاده می‌شود، عبارت‌اند از:
جینسینگ کره‌ای
در مطالعه‌ی مشاهده‌ای (observational study) تأثیرگذاری جینسینگ قرمز کره‌ای در کودکان بیش فعال بررسی شد. نتایج به‌دست‌آمده پس از 8 هفته نشان داد که جینسینگ قرمز می‌تواند رفتارهای بیش فعالی را کاهش دهد. البته برای تأیید این نتایج به پژوهش‌های بیشتری نیاز داریم.
ریشه‌ی سنبل‌الطیب و بادرنجبویه
در مطالعه‌ای روی 169 کودک دارای نشانه‌های بیش فعالی، ترکیبی از عصاره‌ی ریشه‌ی سنبل الطیب و عصاره‌ی بادرنجبویه استفاده شد. پس از 7 هفته عدم تمرکز از 75 به 14 درصد، بیش‌فعالی از 61 به 13 درصد و تکانشگری از 59 به 22 درصد کاهش یافت. رفتارهای اجتماعی، خواب و سایر علائم بیش فعالی آنها نیز بهبود یافت.
کُهَن‌دار
نتایج به‌دست‌آمده درمورد تأثیرگذاری کهن‌دار بر بیش فعالی متفاوت بوده است. کهن‌دار اثربخشی کمتری نسبت‌به درمان‌های سنتی دارد، ولی روشن نیست که آیا این گیاه دارویی اثربخش‌تر از پلاسیبو (درمان از طریق تلقین یا استفاده از دارونما) است یا خیر. براساس NCCIH برای توصیه‌ی این گیاه دارویی در درمان بیش فعالی، شواهد کافی وجود ندارد. کهن‌دار موجب افزایش خطر خون‌ریزی در فرد نیز می‌شود. بنابراین پیش از امتحان کردن این گیاه دارویی، حتما با پزشک مشورت کنید.
گل راعی
بسیاری از افراد از گل راعی برای درمان بیش فعالی استفاده می‌کنند، ولی شواهدی وجود ندارد که نشان دهد این گیاه دارویی تأثیری بیشتر از پلاسیبو دارد.
سایر روش‌های مؤثر در درمان بیش فعالی
1. از مصرف رنگ‌های خوراکی و مواد نگهدارنده خودداری کنید
علاوه‌بر مصرف مکمل‌های غذایی و داروهای گیاهی، ایجاد تغییراتی در رژیم غذایی نیز به بهبود علائم بیش فعالی کمک می‌کند. سعی کنید مواد غذایی تشدیدکننده‌ی بیش فعالی را از رژیم غذایی فرزندتان حذف کنید. این مواد غذایی شامل خوراکی‌ها و نوشیدنی‌های دارای رنگ‌های مصنوعی و مواد افزودنی هستند، مانند نوشیدنی‌های گازدار، آب میوه و غلات دارای رنگ روشن.
به‌گفته‌ی مایو کلینیک بعضی از رنگ‌های خوراکی و مواد نگهدارنده موجب بروز رفتارهای بیش فعالی در بعضی از کودکان می‌شوند. بنابراین بهتر است که از مصرف مواد غذایی دارای این رنگ‌های خوراکی و مواد نگهدارنده پرهیز کنید:
- بنزوات سدیم (sodium benzoate) که معمولا در نوشیدنی‌های گازدار، سس‌های سالاد و آب‌میوه‌ها یافت می‌شود؛
- FD&C زرد شماره‌ی 6 (زرد غروب خورشید) که در آرد سوخاری، غلات، آب‌نبات، شکر و تخم‌مرغ روی شیرینی و نوشابه یافت می‌شود؛
- D&C زرد شماره‌ی 10 (کونولین زرد) که در آب‌میوه، شربت‌ها و روغن‌ماهی کوچک (یک ماهی دریایی که در دو سوی اقیانوس اطلس شمالی پراکنده است) یافت می‌شود؛
- FD&C زرد شماره‌ی 5 (تارترازین) که در خوراکی‌هایی مانند ترشی و خیارشور، غلات، گرانولا (از جوی دوسر، گندم، کنجد، عسل، تکه‌های میوه‌ی خشک و غیره درست شده و بیشتر برای صبحانه استفاده می‌شود) و ماست یافت می‌شود؛
- FD&C قرمز شماره‌ی 40 (آلوزا رِد) که در نوشابه، داروهای کودکان، دسرهای ژلاتینی و بستنی یافت می‌شود.
2. از مواد آلرژی‌زا پرهیز کنید
کاهش استفاده از مواد آلرژی‌زا در رژیم غذایی می‌تواند به بهبود رفتارهای بعضی از کودکان بیش فعال کمک کند. اگر فکر می‌کنید که فرزندتان به چیزی آلرژی دارد، بهتر است به پزشک متخصص آلرژی مراجعه کنید. به‌علاوه می‌توانید از مصرف موادغذایی زیر پرهیز کنید و تأثیر آن را بر کودک خود مشاهده کنید:
- مواد افزودنی/ مواد نگهدارنده‌ی شیمیایی مانند BHT (بوتیلیتد هیدروکسی تولوئن، butylated hydroxytoluene) و BHA (بوتیلیتد هیدروکسی انیسول، butylated hydroxyanisole) که معمولا برای جلوگیری از پایین آمدن کیفیت روغن در محصولات استفاده می‌شود و در موادغذایی فراوری‌شده‌ای مانند چیپس سیب‌زمینی، آدامس، ترکیبات خشک کیک، غلات، کره و پوره‌ی سیب‌زمینی فوری یافت می‌شود؛
- شیر و تخم‌مرغ؛
- شکلات؛
- موادغذایی حاوی سالیسیلات‌ها شامل انواع توت‌فرنگی، پودر فلفل چیلی، سیب و آب‌سیب، انگور، پرتقال، هلو، انواع آلو، آلوخشک و گوجه‌فرنگی (سالیسیلات‌ها مواد شیمیایی‌ای هستند که به‌طور طبیعی در گیاهان یافت می‌شوند و ماده‌ی اصلی موجود در بسیاری از داروهای ضددرد به‌شمار می‌روند).
3. بازخورد زیستی EEG را امتحان کنید
بازخورد زیستی EEG (الکتروانسفالوگرافی، Electroencephalographic) نوعی نوروتراپی (neurotherapy) است که در آن امواج مغز اندازه‌گیری می‌شود. مطالعه‌ای در سال 2011 نشان داد که آموزش EEG، درمانی امیدوارکننده برای بیش فعالی است.
در این درمان ممکن است که از کودک خواسته شود که بازی ویدئویی خاصی را در طول جلسه‌ای عادی انجام دهد. به کودک وظیفه‌ای داده می‌شود و کودک باید بر آن وظیفه تمرکز کند. برای نمونه به او گفته می‌شود که «هواپیما را در حالت پرواز نگه دارد» اگر حواس کودک پرت شود، هواپیما سقوط می‌کند یا صفحه‌ی نمایش تاریک می‌شود. این بازی در طول زمان، تکنیک‌های جدید تمرکز را به کودک یاد می‌دهد. درنهایت کودک علائم بیش فعالی خود را تشخیص داده و آنها را اصلاح می‌کند.
4. در کلاس‌های یوگا یا تای‌چی شرکت کنید
بعضی از بررسی‌ها نشان می‌دهد که یوگا به افراد دچار اختلال کم‌توجهی- بیش‌فعالی (ADHD) کمک می‌کند. پژوهشی منتشرشده در سال 2013 بهبود چشمگیری را در بیش فعالی، غلبه بر اضطراب و مشکلات اجتماعی پسران دچار اختلال کم‌توجهی- بیش‌فعالی (ADHD) گزارش داد که به‌طور منظم تمرین‌های یوگا را انجام می‌دادند.
بعضی از بررسی‌های اولیه نشان می‌دهد که تای چی نیز به بهبود علائم ADHD کمک می‌کند. پژوهشگران مشاهده کردند که نوجوانان دچار اختلال ADHD که در کلاس‌های تای‌چی شرکت می‌کردند، اضطراب یا بیش‌فعالی کمتری داشتند. به‌علاوه پس از اینکه آنها 2 بار در هفته و به‌مدت 5 هفته در کلاس‌های تای‌چی شرکت کردند، کمتر خیال‌پردازی می‌کردند و احساسات نامناسب کمتری را نشان می‌دادند.
5. زمانی را در بیرون از خانه سپری کنید
گذراندن زمان در بیرون از خانه برای کودکان بیش فعال مفید است. شواهد محکمی وجود دارد که نشان می‌دهد گذراندن حتی 20 دقیقه در بیرون از خانه نیز موجب بهبود تمرکز در کودکان می‌شود و برای آنها مفید است. فضای سبز و طبیعت، بیشترین فایده را برای این کودکان دارد.
مطالعه‌ای در سال 2011 و چندین مطالعه‌ی دیگر پیش از آن، از این ادعا پشتیبانی می‌کند که به‌طور منظم قرار گرفتن در محیط‌های بیرون از خانه و فضای سبز، روشی ایمن و طبیعی است که به درمان بیش فعالی کمک می‌کند.
6. از رفتار درمانی یا درمان ازطریق والدین (Parental therapy) استفاده کنید
رفتار درمانی می‌تواند برای کودکانی با موارد شدیدتری از ADHD مفید باشد. به‌گفته‌ی آکادمی پزشکی اطفال آمریکا (American Academy of Pediatrics) رفتار درمانی باید نخستین گام در درمان بیش فعالی کودکان خردسال باشد.
این رویکرد که گاهی به آن تعدیل رفتار (behavioral modification) نیز گفته می‌شود، درجهت برطرف کردن رفتارهای مشکل‌ساز خاصی عمل می‌کند و راه‌حل‌هایی را برای کمک به پیشگیری از آنها ارائه می‌دهد. این رویکرد می‌تواند شامل ایجاد اهداف و قوانینی برای کودک نیز باشد. رفتار درمانی و دارودرمانی در کنار هم بیشترین تأثیرگذاری را دارند و استفاده‌ی هم‌زمان از آنها تأثیر بسیار زیادی در کمک به کودک شما دارد.
در درمان ازطریق والدین، ابزاری را در اختیار والدین قرار می‌دهیم که برای کمک به موفقیت کودک بیش‌فعال خود نیاز دارند. مجهز کردن والدین به تکنیک‌ها و استراتژی‌هایی که موجب می‌شود برخورد مناسبی با مشکلات رفتاری کودک داشته باشند، در بلندمدت هم برای والدین و هم برای کودک مفید است.
