ویژگی های اخلاقی جامعه زمینه ساز ظهور یا محورهای اساسی اخلاق زمینه ساز در بعد اجتماعی

مقدمه

پیش از ورود به بحث، ارائه تعریف اخلاق و جامعه زمینه ساز و نیز جامعه اخلاقی ضروری می نماید. از این رو با مراجعه به منابع اصیل اسلامی در حوزه اخلاق و با دقّت در موارد کاربرد آن در قرآن و احادیث اخلاق را می توان چنین تعریف کرد: اخلاق، علمی است که صفات نفسانی خوب و بد و اعمال و رفتار اختیاری متناسب با آن ها را معرفی می کند و شیوه تحصیل صفات نفسانی خوب و انجام دادن اعمال پسندیده و دوری از صفات نفسانی بد و اعمال ناپسند را نشان می دهد (نراقی، 1352: ج 1، 26- 27؛ ملاصدرا، ج 4، 116- 117).

تعریف دیگری که با رسالت این مقاله سازگارتر است و قدری حوزه کاربرد اخلاق در آن توسعه یافته و ما نیز آن را می پسندیم این است: شناخت شیوه هایی که درون آدمی را پاک و آراسته می سازد و سبب می شود رفتار و گفتار و حتی پندار او، مانند درونش پاک و آراسته گردد (معرفت، 1379).

قلمرو دانش اخلاق

چنان که گفته شد، دانش اخلاق مربوط به سجایا و صفات باطنی است؛ اما برخی از دانشمندان مغرب زمین آن را مربوط به رفتار آدمی دانسته اند.

فولیکه می گوید:

علم اخلاق، عبارت است از مجموع قوانین رفتار که انسان با عمل به آن می تواند به هدفش نایل آید. (بدوی، 1979: 10)

ژکس نیز می نویسد:

علم اخلاق عبارت است از تحقیق در رفتار آدمی، بدان گونه که باید باشد. (ژکس؛ 1392: 9)

برخی نیز بر این عقیده اند که چون انسان دارای ساحت های سه گانه وجودی- یعنی اندیشه، عاطفه و رفتار- است، در حوزه علوم اسلامی نیز سه علم اصلی شکل گرفته است که عهده دار هدایت بشر در هر یک از این ساحت هاست. بر اساس ظاهر این کلام، حوزه اندیشه و رفتار آدمی از قلمرو علم اخلاق خارج می شود؛ اوّلی داخل در قلمرو علم کلام و دومی در حوزه علم فقه وارد است. این مرزبندی، معیاری واقعی برای تمایز بین مسائل این علوم نیست، بلکه تقسیمی مسامحه آمیز است؛ زیرا جوهره اخلاقی بودن یک عمل در اتّصاف آن، به خوبی و بدی است و نشانه این خوبی و بدی در ادبیات دینی ما، ترتّب ثواب و عقاب اخروی بر آن است؛ چه آثار مفید یا زیان بار دنیوی داشته باشد، چه نداشته باشد. البته باید توجّه داشت که کیفر ترک احکام اخلاقی غیرالزامی، تنها محرومیت از رسیدن به برخی مقامات معنوی یا از دست دادن مقام معنوی است. بر اساس این تلقّی از مسئله اخلاقی، قلمرو اخلاق وسیع تر شده و تنها منحصر به صفات و ملکات نفسانی نیست، بلکه ساحت های اندیشه و رفتار آدمی را نیز درمی نوردد و درباره آن ها از منظری اخلاقی داوری می کند. بنابراین مرزهای علوم- از جمله علوم سه گانه مذکور- را نوع نگاه و اختلاف در حیثیت مطلوب در هر یک از آن ها و نه فقط ذات مسائل و موضوعات، تعیین می کند. در نتیجه اخلاق، قلمروی وسیع به وسعت تمام ساحت های سه گانه آدمی است و منحصر به ملکات نفسانی او نیست (نک: رشاد و همکاران، بی تا: ج 4، 100- 110).

در تعریف جامعه اخلاقی یا اجتماع مطلوب اخلاقی نیز باید گفت اجتماع اخلاقی مطلوب اجتماعی است که در آن حق مداری و فضایل اخلاقی حاکمیت تام دارد و مقررات اخلاقی برای تمییز حق و باطل و تعیین مرزهای فضیلت و رذیلت وضع شده است و بر اثر اجرای این مقررات تعادل و موازنه اجتماعی برقرار می گردد و بین اعضای آن روابط دوستانه و مسالمت آمیز ایجاد می شود (فلسفی، 1366: 40- 45).

با قطع نظر از مناقشاتی که در تعریف های فوق وجود دارد به اختصار باید گفت جامعه زمینه ساز ظهور- که همان جامعه اخلاقی مطلوب اسلام است- جامعه ای است که رابطه اش با آفریدگار هستی بر اساس آگاهی ایمان و عشق رقم خورده و در این جامعه رابطه انسان با خویشتن بر اساس خودسازی و آراستگی به ارزش ها و جمال و کمال معنوی، با طبیعت بر اساس آبادانی و بهره وری به عنوان وسیله رشد و نردبان کمال و با هم نوع بر اساس عدالت و احسان، مهر و بشردوستی، مردم خواهی و رعایت حقوق انسان هاست و آن گاه در این چهار جهت بر اساس رعایت حقوق و مهر و ایثار عمل می کند و به محوریت امام معصوم توجه کامل مبذول می دارد. و بالأخره جامعه مورد نظر، همان جامعه مطلوب و آرمانی قرآن کریم است که در آن ارزش های اصیل انسانی در قلمرو بینش، گرایش، کنش و هدف شکوفا شده و معیارهای اخلاقی در حوزه فردی و اجتماعی، در نهاد درونی افراد آن به عنوان ارزش های شایسته، دوست داشتنی و به سان دنیایی آکنده از خوبی ها و زیبایی ها با محوریت امام و هادی و راهنمای معصوم جلوه گر می شود.

نکته کلیدی و آن چه بیش از هر چیز دیگر شایسته توجه برای شکل گیری جامعه زمینه ساز ظهور از حیث اخلاقی است، همین توجه افراد به محور بودن امام و لزوم تبعیت بی چون و چرا از او در همه شئون و مراتب است. اعتقاد و عمل بر اساس آن به این که در این جامعه محوریت با امام است و همه چیز (اخلاق، عبادت، رفتار و...) نیز درباره این محور معنا پیدا می کند و این که ارزش ها و فضایل اخلاقی آن گاه ارزش و فضیلت اند و آن هنگام آثار واقعی خویش را بر جای می نهند که زمینه ساز حاکمیت امام بوده و به عشق بسترسازی برای ظهور او از جانب افراد رعایت شود.

در نتیجه اعتقاد راسخ به این که نه اخلاق، بلکه عبادات نیز بدون توجه به این محور بی توجه و اعتبار است، جوهره اصلی اخلاق زمینه ساز به شمار می آید. شاهد این مدعا روایات فراوانی است که بر اساس آن ها نه اخلاق، بلکه عبادات نیز بدون توجه به نقش محوری امام و ولایت او ارزش تلقی شده است. کوتاه سخن این که آن چه به اندیشه و اعمال انسان ارزش می بخشد توجه به این رکن و محور است و اصولًا حرکت در جهت آرمان های امام معصوم و در راستای اهداف مقدس او تلاش کردن، اکسیر ارزشمندی است که به تمام حرکات، سکنات و رفتار منتظر موعود ارزش می بخشد. برای نمونه، به روایت زراره از امام باقر علیه السلام توجه کنید:

لَوْ أَنَّ رَجُلًا صَامَ نَهَارَهُ وَ قَامَ لَیلَهُ وَ تَصَدَّقَ بِجَمِیعِ مَالِهِ وَ حَجَّ جَمِیعَ دَهْرِهِ وَ لَمْ یعْرِفْ وَلَایةَ وَلِی اللَّهِ فَیوَالِیهُ وَ تَکونَ جَمِیعُ أَعْمَالِهِ بِدَلَالَتِهِ إِلَیهِ مَا کانَ لَهُ عَلَی اللَّهِ فِی ثَوَابِهِ وَ لَا کانَ مِنْ أَهْلِ الْإِیمَانِ؛

(حر عاملی، بی تا: ج 18، 26)

اگر فردی روزهایش را روزه بدارد، شب هایش بیدار بماند، همه دارایی اش را صدقه دهد و همه عمرش به حج رود، اما ولایت ولی خدا را نشناسد تا بدان گردن نهد و همه اعمالش زیر نظر و با هدایت او باشد، چنین کسی نه برای او نزد خدا ثواب و پاداشی است و نه از اهل ایمان است.

آری، اخلاق امام محور در این اجتماع به مثابه پایه ای برای رشد و بالندگی محیط انسانی و ایجاد جامعه ای سالم- که جامعه مطلوب اخلاقی نامیده می شود- به شمار می آید؛ زیرا در پرتو محاسن اخلاق و خلقیات حمیده، اسباب تحکیم روابط اجتماعی فراهم می گردد، برخوردهای محبّت بار که بر اساس یک سلسله اعتقادات اخلاقی صورت می گیرد، شور و نشاط را به کالبد زندگی می دهد و حیات فردی و اجتماعی را در مسیر تعالی و تکامل، به کام انسان گوارا می سازد (سلطانی رنانی، 1384).

پس از این مقدمه، اینک مهم ترین ویژگی ها و عناصری را که در جامعه زمینه ساز مورد بحث ما باید مورد توجه جدی قرار گیرد و در اصل این ویژگی ها و عناصر و ارکان اصلی چنین جامعه ای را تشکیل داده و بدون تحقق آن ها اطلاق نام جامعه زمینه ساز مطلوب بر آن نامناسب می نماید، در چند محور بیان می گردد؛ اما پیش از آن، توجه به دو نکته دیگر ضروری است:

نکته 1. برای ساختن جامعه زمینه ساز و دست یابی به بستر مناسب جهت نیل به سعادت و کمال لایق انسانی باید دو کار اساسی درباره افراد و در نهایت جامعه انجام گیرد. یکی شناسایی و کشف استعدادها و قابلیت ها و پرورش آن ها و دیگری، زدودن موانع و تزکیه روان افراد جامعه از هر گونه آلودگی. به دیگر سخن، متولیان در جامعه مطلوب و آرمانی باید بتوانند از یک سو زمینه رشد همه قابلیت های درونی و استعدادهای نهانی انسان ها را با مراقبت های علمی و عملی فراهم آورند و از قوه به فعلیت رسانند و از سوی دیگر، زمینه های نامطلوب و موانع رشد را سرکوب و از میدان به در کنند (فلسفی، بی تا: ج 1، 161).

همه اصول و ویژگی هایی که در ادامه بیان خواهد شد در نهایت به یکی از این دو اصل برمی گردد و نسخه درمان پیام آوران الهی برای ساختن جامعه ای انسانی و اخلاقی نیز دارای این دو بعد ایجابی و سلبی است؛ چرا که خلاصه دعوت همه انبیا همین است: دعوت به خوبی ها و فضایل و باز داشتن و نهی از پلیدی ها و رذایل.

در مقام مقایسه این دو اصل نیز زدودن رذایل و تزکیه روان از اهمیت بیشتری برخوردار است. از همین رو گفته اند اوّل باید زمینه را مساعد کرد، آن گاه بذر پاشید.

در مراحل سیر و سلوک نیز اوّل تخلیه باید، آن گاه تحلیه (زینت کردن). بزرگان اخلاق فرموده اند: تا نفس انسانی از آلودگی های اخلاقی خالی نگردد به خلقیات پسندیده مزین نمی شود و تجلی گاه صفات حق نمی گردد، همچنان که آینه تا پاک نشود چهره را خوب منعکس نمی کند و لباس تا از چرک پاک نگردد رنگ نمی پذیرد... (نراقی، 1352: ج 1، 42).

نکته 2. توجّه به این نکته ضروری است که عناصر و ویژگی هایی که در آینده ذکر خواهیم کرد، از دیدگاه روایات و بر اساس اعتقاد راستین مهدی باوران، به طور تام و کامل فقط و فقط به هنگام برپایی حکومت عدل گستر آن حضرت جامه عمل به خود خواهد گرفت و اگر ما از آن ها به عنوان ویژگی های اخلاقی جامعه مطلوب و آرمانی که بستر ساز ظهورند یاد می کنیم معنایش این است که جمع مؤمنان و نه همه آدمیان برای فراهم کردن بستر ظهور باید خود و جامعه خویش را مزین به این ویژگی ها نمایند. پس این ویژگی ها که در سطحی محدودتر از ویژگی های اخلاقی جامعه در آستانه ظهور هستند، در سطحی وسیع و فراگیر در حکومت حقه امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف پیاده خواهند شد.

اکنون در چند محور به به ویژگی های اخلاقی جامعه زمینه ساز می پردازیم:

1. خداباوری و وحدت عقیدتی

اولین و مهم ترین ویژگی اخلاقی جامعه زمینه ساز، خداباوری و وحدت عقیدتی است؛ زیرا می دانیم جهان بینی های گوناگون به طور قطع تفرقه و ناسازگاری اجتماعی پدید می آورد، از وحدت و یگانگی مردم می کاهد و موجب ناهمگونی و تضاد در فعالیت های انسانی در همه ابعاد و زمینه ها می گردد.

بر این اساس در جامعه زمینه ساز ظهور باید یک رفتار اخلاقی برخاسته از جهان بینی واحد بر اساس توحید شکل گیرد تا انسجامی پولادین و وحدتی خلل ناپذیر و ماندگار در جامعه مؤمنان پدید آید؛ وحدتی واقعی بر اساس اصل توحید و خداباوری که همه انسان ها را در این جامعه پوشش داده و همسو و هم جهت می سازد. به سبب اهمیت، اعتقاد به توحید و خداباوری نخستین گام و مهم ترین و اساسی ترین کار در تربیت اسلامی شمرده شده و اساس آموزه های همه پیامبران است. در تربیت اسلامی، پیش از هر چیز ایمان به خدا مطرح است و بعد از خداباوری، دستورات الهی تعلیم داده می شود. امام علی علیه السلام می فرماید:

أَوَّلُ الدِّینِ مَعْرِفَتُهُ؛

(شریف رضی، 1414: خطبه 1)

اولین گام در دین داری، خداشناسی است.

تمام شرافت ها و درستی ها و کرامت های بشری بر اساس خداشناسی است و همه رذالت ها و ناپاکی ها و درندگی ها، از بی دینی و خدانشناسی سرچشمه می گیرد.

از دیدگاه قرآن، انسان خدانشناس بدترین جنبده عالم است:

إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الَّذِینَ کفَرُوا فَهُمْ لا یؤْمِنُونَ. (انفال: 55)

همه پیامبران در نخستین گام از دعوت خویش، مردم را به پرستش خدای یگانه می خواندند:

وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِی کلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ؛ (نحل: 36)

و همانا در هر امتی پیامبری فرستادیم که [اعلام کند:] خدا را بپرستید.

کوتاه سخن در این باب این که کسانی که می خواهند برای ظهور، زمینه سازی کنند و بستری مناسب برای حرکت امام علیه السلام فراهم نمایند، حتماً باید از حیث ایمان و دین داری از سرآمدان جامعه باشند، در محیط اجتماعی شان خداباوری ظهور و بروزی ویژه داشته باشد و همه چیز در آن جامعه رنگ خدایی به خود گیرد تا زمینه سازی مناسبی در آن جامعه صورت گیرد و مقدمات لازم برای پذیرش امام و لبیک به دعوت او فراهم گردد. البته می دانیم معنای این سخن آن نیست که همه جوامع باید این گونه شوند؛ زیرا در روایات فراوانی از اوضاع نابسامان اخلاقی دیگر جوامع در این هنگام سخن به بیان آمده است.

بنابراین در این جا تنها اخلاقی بودن و دین داری و التزام به آن از جانب معتقدان به امام و منتظران واقعی ظهور او مورد تأکید است.

پیوند توحید و نظام اخلاقی

این که توحید و خداباوری را به عنوان اوّلین ویژگی ای که جامعه اخلاقی مطلوب قرآنی باید به آن مزین باشد برشمردیم، از آن روست که معتقدیم نظام اخلاقی اسلام با نظام عقیدتی آن پیوندی قطعی و منطقی دارد. توحید که اصل الاصول نظام عقیدتی اسلام است، با تار و پود نظام اخلاقی اسلام گره خورده و به آن معنا و مبنا می دهد. بنابراین:

- باور به توحید، ریشه درمان تمام رذایل و کسب همه فضایل است.

- نیت قرب به خدا برترین ارزش ها برای فعل اخلاقی است.

- فعل اخلاقی بدون ایمان به خدا کمال آفرین نیست.

- پشتوانه واقعی بقای اخلاق، در باور به نظارت همه جاگستر خداوند است.

- امدادهای غیبی برای انجام افعال اخلاقی، پاداش های برتر، تفضّل های بی پایان و... در برابر کارهای نیک، همه در گرو باور توحید است.

اخلاق بر مبنای توحید، بصیرت ساز است؛ چون راه توحید، راه بصیرت است.^[1]

از نظر قرآن کریم، «رب العالمین» انسان را تربیت می کند. تربیت اخلاقی انسان در عرصه مربی گری خداوند و هدایت گری او بر کل نظام هستی است که درباره انسان- در بین سایر موجودات- شکلی ویژه دارد.^[2]

انبیای الهی اساس خودسازی و نخستین گام در راه تربیت انسان و تزکیه و تهذیب نفس را توحید می دانستند. از این رو آغاز دعوتشان و صدر و ساقه همه تعالیم آنان کلمه طیبه «لا اله الّا الله» بوده است.^[3] و^[4]

انسان تا حقیقت توحید را درک نکند هرگز به کمالات شایسته خود دست نخواهد یافت و به همین دلیل گفته اند: سالک باید سیر و سلوک خود را از توحید آغاز کند تا به تدریج با همه وجود متوجّه آفریدگار خود شود و باور کند که در هستی چیزی جز خداوند منشأ اثر نیست و همه چیز جز ذات اقدس حق فانی است. در واقع همین توجّه و باور، مبدأ پیدایش همه فضایل و پالایش تمام رذایل خواهد بود (سلطان رنانی، 1384).

2. کفر به طاغوت ها و ستیز با قدرت های استکباری

از دیگر ویژگی های مؤمنان راستین در آستانه ظهور- که از ویژگی های یک مسلمان واقعی طبق آموزه های قرآنی به شمار می رود- کفرورزی به طاغوت ها و استکبارستیزی است. اسلام در نظام تربیتی خویش به دنبال پرورش انسان هایی است که به هر قدرت طغیان گر و ضد خدا کافر باشد و در واقع توحید در عبادت و یکتاگرایی بدون نفی غیرخدا عملی نمی گردد. دقّت در آیات ذیل بیان گر این حقیقت است که از دیدگاه قرآن، کفر به طاغوت از وظایف و ویژگی های مؤمنان به خداست:

وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِی کلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ؛ (نحل: 36)

و همانا در هر امتی پیامبری فرستادیم که [اعلام کند:] خدا را بپرستید و از [پرستش ] طاغوت بپرهیزید.

اللَّهُ وَلِی الَّذِینَ آمَنُوا یخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ وَ الَّذِینَ کفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُماتِ أُولئِک أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ؛ (بقره: 257)

خداوند، ولی و سرپرست کسانی است که ایمان آورده اند. آن ها را از ظلمت ها به سوی نور بیرون می برد. [اما] کسانی که کافر شدند، اولیای آن ها طاغوت ها هستند که آنان را از نور، به سوی ظلمت ها بیرون می برند. آن ها اهل آتش اند و همیشه در آن خواهند ماند.

بنابراین هر کسی به طاغوت کافر شود و به خدا ایمان آورد، به ریسمان محکمی آویخته است.

یرِیدُونَ أَنْ یتَحاکمُوا إِلَی الطَّاغُوتِ وَ قَدْ أُمِرُوا أَنْ یکفُرُوا بِهِ؛ (نساء: 60)

و آنان که... می خواهند حاکمیت را به طاغوت بسپارند، و حال آن که به آنان امر شده که بدان کافر باشند.

وَ الَّذِینَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ یعْبُدُوها وَ أَنابُوا إِلَی اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْری؛ (زمر: 17)

آنان که از عبادت طاغوت اجتناب ورزیدند و به سوی خدا تضرع و انابه نمودند، برای آنان مژده است.

ضمناً این آیه روشن ساخته است که معنای اجتناب از طاغوت، رها کردن علم و صنعت کافران و قطع هر گونه ارتباط با غیر هم کیشان نیست؛ بلکه تنها پیروی و اطاعت کردن از آن ها مورد نهی قرار گرفته است.

این حقیقت در روایاتی نیز که به عنوان نمونه برخی را ذکر می کنیم بیان شده است.

از امام صادق علیه السلام در ذیل آیه فوق نقل شده که فرمود:

مَنْ أَطَاعَ جَبَّاراً فَقَدْ عَبَدَهُ؛

(مجلسی، 1403: ج 23، 362)

هر کس از ستمگری اطاعت کند حقیقتاً او را عبادت کرده است.

و نیز فرمود:

مَنْ أَطَاعَ مَخْلُوقاً فِی مَعْصِیةِ الْخَالِقِ فَقَدْ عَبَدَه؛

(حر عاملی، بی تا: ج 18، 91)

هر کس مخلوقی را در آن جا که معصیت خالق است اطاعت کند، به حقیقت او را بندگی کرده است.

ستیز با قدرت های استکباری و نبرد با بیدادگران و طاغوت هایی که خوی و خصلتشان تجاوز، زیاده روی، افزون خواهی و بهره کشی از دیگر انسان هاست، ضرورتی عقلی و قرآنی به شمار می رود؛ زیرا مطالعه تاریخ بشر و رودررویی پیامبران و مصلحان با این گونه افراد به خوبی این واقعیت را آشکار می سازد که موانع رشد و تکامل انسان در برخی موارد جز با قدرت و خون ریزی از سر راه برداشته نمی شود. بنابراین گاهی جنگ، خون ریزی و قصاص و قتل تنها راهی است که به صلح و آسایش و امنیت و حفظ جان ها و تربیت نفوس رهنمون می گردد و راه تربیت درست و زمینه اصلاح اخلاقی را باز می کند. اسلام با توجه به همین واقعیت جنگ و ستیز با نااهلان را نه به عنوان هدف و آرمان، بلکه به عنوان راه و وسیله برای تحقق اهداف مقدس خویش پذیرفته است.

در قرآن کریم آمده است:

وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکونَ فِتْنَةٌ وَ یکونَ الدِّینُ لِلَّهِ؛ (بقره: 193)

با آنان نبرد کنید تا دیگر فتنه ای نباشد و دین خدا عالم گیر شود.

پیامبر اسلام که رحمة للعالمین است و اشاعه مکارم اخلاقی شعار اوست، در پیامی والا و الهی خط مشی مصلحان، عدالت خواهان و مؤمنان را چنین ترسیم می نماید:

الْخَیرُ کلُّهُ فِی السَّیفِ وَ تَحْتَ ظِلِّ السَّیفِ، وَ لَا یقِیمُ النَّاسَ إِلَّا السَّیفُ وَ السُّیوفُ مَقَالِیدُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ؛

(صدوق، بی تا: 517؛ حر عاملی، بی تا: ج 11، 5)

تمام خیر و نیکی در شمشیر و در سایه شمشیر است و مردم را جز شمشیر راست نکند و شمشیرها کلیدهای بهشت و دوزخ اند.

بر اساس روایات، تدارک نیروهای لازم و کارآمد و متناسب با عظمت حرکت و اقدام، ضرورتی اجتناب ناپذیر است. از این روست که باید مؤمنان و منتظران در آستانه ظهور از آمادگی کافی برای ستیز با مستکبران برخوردار باشند. در دوران طولانی پیش از ظهور، به همه منتظران به ویژه هسته های اصلی انقلاب مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف آموزش هایی داده شده است تا برای تحمل دشواری های بسیار سنگین، در خود آمادگی به وجود آورند و این موضوع را از ذهن ها بیرون کنند که انقلاب امام منجی به سادگی پدید می آید و با راحتی و بدون درگیری و خون ریزی، همگان به نعمت و آسایش و رفاه می رسند. آری، دوران فراوانی نعمت ها و رفاه و آسایش و دست یابی به همه حق ها و تصحیح روابط انسانی و هزاران آرمان انسانی دیگر در پیش است؛ اما نه در آغاز کار و روزهای نخستین انقلاب و قیام. درس آموزان راستین این تعالیم، مؤمنانی هستند که در دوران ظلمت پیش از ظهور، در خود چنین رسالتی را احساس کرده اند و خویشتن را برای انجام آن رسالت بزرگ آماده ساخته اند.

در روایتی چنین نقل شده است:

بَشِیرٍ النَّبَّالِ قَالَ:... قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: إِنَّهُمْ یقُولُونَ إِنَّ الْمَهْدِی لَوْ قَامَ لَاسْتَقَامَتْ لَهُ الْأُمُورُ عَفْواً، وَ لَا یهَرِیقُ مِحْجَمَةَ دَمٍ فَقَالَ: کلَّا وَ الَّذِی نَفْسِی بِیدِهِ لَوِ اسْتَقَامَتْ لِأَحَدٍ عَفْواً لَاسْتَقَامَتْ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله و سلم حِینَ أُدْمِیتْ رَبَاعِیتُهُ، وَ شُجَّ فِی وَجْهِهِ، کلَّا، وَ الَّذِی نَفْسِی بِیدِهِ حَتَّی نَمْسَحَ نَحْنُ وَ أَنْتُمُ الْعَرَقَ وَ الْعَلَقَ، ثُمَّ مَسَحَ جَبْهَتَهُ؛

(نعمانی، 1397: 284؛ مجلسی، 1403: 52، 358)

بشیر نَبّال می گوید: به خدمت امام باقر علیه السلام عرض کردم: مردم می گویند: مهدی که قیام کند، کارها خودبه خود درست می شود و به اندازه یک حجامت، خون نمی ریزد. فرمود: هرگز چنین نیست؛ به خدای جان آفرین سوگند، اگر قرار بود کار برای کسی خود به خود درست شود، برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درست می شد، با این که دندانش شکست و صورتش شکافت. هرگز چنین نیست که کار خودبه خود درست شود. به خدای جان آفرین سوگند، کار درست نخواهد شد تا این که ما و شما در عرق و خون غرق شویم. آن گاه دست بر پیشانی خود کشید.

3. عدالت مداری و عدالت گستری

بنابر بسیاری از روایات، گسترش عدالت در سراسر گیتی و مبارزه با ظلم، ستم و بی عدالتی در رأس آرمان های امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف قرار دارد و از هدف های اساسی آن تحول عظیم جهانی اقامه قسط و عدل است (برای دیدن نمونه این احادیث، نک: صدوق، 1405؛ صافی گلپایگانی، 1419).

مؤمنان که انتظار موعود را می کشند و زمینه آن حرکت بزرگ را تدارک می بینند، باید بکوشند در این راه، گسترش عدالت سرلوحه کارهای آنان باشد. از این جاست که می گوییم: از جمله ویژگی های جامعه ایده آل در آستانه ظهور، عدالت محوری و عدالت گستری است.

اسلام اصل عدالت را سنّت و قانونی عمومی حاکم بر کائنات و بر کل جامعه بشری که موجب قوام و برپایی همه نظام هستی است معرفی کرده است. بنابراین عدالت از مفاهیم والا و مقدس در آموزه های دینی است و به سبب نقش کلیدی اش یکی از اهداف فرستادن پیامبران، اقامه عدل به شمار آمده است.^[5] در احادیث، قرآن کریم به کتاب عدل و ناطق به عدالت توصیف شده است:

هو (القرآن) النّاطق بسنّة العدل.

(انصاری قمی، 1425: 716، ح 42 حرف الهاء)

آن گونه که از روایات استفاده می شود، زنده ماندن احکام الهی و عملی شدن حدود و مقررات خداوند تنها در سایه اجرای عدالت حاصل می شود:

الْعَدْلُ حَیاةُ الْأَحْکامِ.

(حکیمی و برادران، 1376: ج 6، 406)

و اجرای عدالت، سبب زنده بودن احکام دین و موجب عمل و اجرای به آن است.

این حقیقت- که عامل اصلی حیات و زندگی انسان اصل عدل است و حیات بی عدالت نوعی مرگ و نابودی است- در روایاتی چند که نمونه ای از آن ارائه می شود، به روشنی گوشزد شده است:

عن الکاظم علیه السلام: فی قول الله عزّ و جلّ:

یحْی الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها(حدید: 17)

لیس یحییها بالقطر، و لکی یبعث الله- عزّوجلّ- رجالًا فیحیون العدلَ فتُحیا الارض لاحیاء العدلِ و لاقامة الحدّ فیها انفعُ فی الارضِ من القطر اربعین صباحاً؛

(موسوی اصفهانی، 1363: ج 1، 81 به نقل از: حکیمی و برادران، 1376: 35)

امام کاظم علیه السلام در تفسیر این فرموده خداوند کریم: «[خداوند] زمین را پس از مردن زنده می کند» فرمود: این زنده کردن به این نیست که با باران زمین را زنده کند، بلکه خداوند مردانی را برمی انگیزد تا اصول عدالت را زنده کنند. پس زمین در پرتو عدل زنده می شود. بی تردید اجرای حد خدا در زمین مفیدتر از چهل روز بارندگی است.

خلاصه سخن این که اگر عدالت در جامعه حضور نداشته باشد و آثار آن در جامعه و شئون حیاتی، اقتصادی و معیشتی افراد و خانواده دیده نشود و در سیاست، مدیریت، قانون گذاری و قضاوت، برنامه ریزی و اجرا و در برخوردها و برخورداری ها ملاک نباشد و در مسکن، بهداشت، تحصیل، کار، سفر و.. . اصل عدالت اجرا نشود و امکانات در این زمینه ها میان عموم تقسیم نگردد، چنین جامعه ای به یقین اسلامی و از نظر اخلاقی مطلوب نیست و به طور کلی باید گفت عدالت از ارکان تشریع اخلاق اجتماعی و یکی از صفات فضیلت در این نوع اخلاق است و از جمله ویژگی های جامعه زمینه ساز نیز پای بندی به این اصل به شمار می آید.

برخی مفسران عدالت در اجتماع را عامل دفع و زوال انحرافات اخلاقی می دانند و معتقدند سرچشمه فساد اخلاقی سه قوه شهوانی، غضبی و نیروی وهمی شیطانی است که عدالت می تواند این قوا را تعدیل نماید و باعث تخلف افراد جامعه به اخلاق الهی و کمالات معنوی گردد (رازی، 1405: ج 20، 104- 105).

4. تکریم مؤمنان و حفظ عزت و احترام آنان همراه با خیرخواهی و بی تفاوت نبودن نسبت به حالات مادی و معنوی انسان ها

انسان های مؤمن و معتقد به ظهور حضرت حجت از آن جا که در انتظار دولت حق امام خویش اند، باید به دنبال آماده کردن بستری مناسب برای ظهور باشند. این افراد چون پیوندی عمیق و ناگسستنی با اهداف و آرمان های امام موعود دارند، باید تمام تلاش خویش را صرف حرکت به سوی آن اهداف کنند و اساساً باید جهت گیری ها، گرایش ها، کوشش ها و تلاششان همسو با آن حضرت باشد. از آن جا که امام موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف یاور و حامی واقعی مؤمنان و دشمن سرسخت شکستن عزت و کرامت انسانی آنان است، جامعه منتظر ظهور و انسان های معتقد به موعود نیز باید در زمینه خواسته ها و هدف های امامشان عمل کنند و در جهت تکریم مؤمنان و حفظ عزّت و احترام ایشان برخیزند.

در آموزه های ائمه علیهم السلام موارد بسیاری که تشویق به اقدام برای رفع نیاز انسان های مؤمن و حفظ کرامت آنان دارد به چشم می خورد. هر اقدامی که باعث خشنودی مؤمن شود و هر قدمی که در راه برطرف کردن مشکلی از مشکلات جامعه مؤمنان برداشته شود، مورد احترام و تمجید قرار گرفته است.

در برخی احادیث، رحمت الهی به عنوان نیاز مؤمن برشمرده شده است و اگر انسان بتواند این نیاز را برآورد، با ولایت امامان ارتباط یافته است و ولایت ایشان به ولایت امامان و ولایت الهی پیوند می یابد. به عنوان نمونه، امام کاظم علیه السلام می فرماید:

مَنْ أَتَاهُ أَخُوهُ الْمُؤْمِنُ فِی حَاجَةٍ فَإِنَّمَا هِی رَحْمَةٌ مِنَ اللَّهِ تَبَارَک وَ تَعَالَی سَاقَهَا إِلَیهِ فَإِنْ قَبِلَ ذَلِک فَقَدْ وَصَلَهُ بِوَلَایتِنَا وَ هُوَ مَوْصُولٌ بِوَلَایةِ اللَّهِ؛

(کلینی، 1363: ج 2، 196)

هر کس برادر مؤمنش حاجتی را به او عرض کند، بی گمان این رحمت الهی است که به او روی آورده است. اگر آن را پذیرفت و برای برآوردن نیاز او اقدام کرد، خود را به ولایت ما پیوند زده است و این پیوند به ولایت خدا متصل است.

شاید یکی از معانی برخی از احادیث درباره انتظار فرج که گفته اند:

«انْتِظَارَ الْفَرَجِ مِنَ الْفَرَجِ

(مجلسی، 1403: ج 52، 130)؛ انتظار فرج از فرج است» همین معنا باشد که اگر جامعه منتظر انتظاری راستین و صادقانه داشته باشد، دست کم در حوزه خود، مشکلات و نابسامانی های مردمی را برطرف می کند و خواسته ها و آرمان های امام موعود را در محیط خویش تحقق می بخشد؛ چون جامعه منتظر احساس های مردمی و غمگسارانه امام خویش را می داند، باور دارد و به خواسته های او معتقد است. با چنین اعتقادی از هم اکنون به این خواسته ها و هدف ها ارج می نهد و در چارچوب توان و قدرت خویش برای تحقق بخشیدن به آن ها می کوشد و از این رهگذر رضای خاطر امام خود را به دست می آورد. بنابراین انتظار راستین فرج، خود فرج و گشایشی در کار جامعه منتظران است (حکیمی و برادران، 1376: 307).

خلاصه کلام در این باب این که از دیدگاه اسلام، ذات اقدس باری تعالی خیرخواه و فیاض مطلق است و به سبب همین خیرخواهی است که برای بشر راهنمایانی را فرستاده، راه خیر و شر را روشن نموده و خوبی ها را حلال و بدی ها را ممنوع کرده است. فرستادگان خدا و پیامبران و ائمه علیهم السلام نیز خیرخواهان بشر بوده اند و برای همه انسان ها به ویژه مؤمنان خیرخواهی کرده اند و پیروان راستین اسلام و مؤمنان منتظر ظهور که باید بستر و زمینه ساز ظهور موعود باشند نیز وظیفه مند خیرخواهی دیگران اند و این وظیفه مهم بر آنان واجب و ترک آن حرام شمرده شده است. در آیات و احادیث بر این مطلب تأکید بسیاری شده است؛ برای مثال قرآن کریم می فرماید:

قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً؛ (بقره: 83)

با مردم با خوش زبانی سخن گویید.

امام صادق علیه السلام فرموده است:

عَلَیکمْ بِالنُّصْحِ لِلهِ فِی خَلْقِهِ فَلَنْ تَلْقَاهُ بِعَمَلٍ أَفْضَلَ مِنْهُ؛

(حر عاملی، بی تا: ج 11، 595)

بر شماست که برای خدا، در میان خلق خدا خیرخواهی کنید و هرگز به عملی بهتر از آن خدا را ملاقات نمی کنید.

از رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم چنین روایت شده است:

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله و سلم: الدِّینُ نَصِیحَةٌ، قِیلَ: لِمَنْ یا رَسُولَ اللَّهِ؟ قَالَ: لِلهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِأَئِمَّةِ الدِّینِ وَ لِجَمَاعَةِ الْمُسْلِمِینِ؛

(همو)

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: کل دین خیرخواهی است. گفته شد: برای چه کسی ای رسول خدا؟ فرمود: برای خدا و رسول او و امامان دین و جامعه مسلمین.

در حرمت ترک خیرخواهی نیز از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده است که فرمود:

مَنْ سَعَی فِی حَاجَةٍ لِأَخِیهِ فَلَمْ ینْصَحْهُ فَقَدْ خَانَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ؛

(همو: 596)

کسی که درباره کار برادری تلاش کند و خیرخواهی نکند، در حقیقت به خدا و رسول او خیانت کرده است.

بنابراین، مسلمان حقیقی و راستین و کسی که خود را منتظر ظهور مصلح موعود می داند در مرحله نخست باید خیرگرا و جمال گرا- یعنی علاقه مند به زیبایی ها و خوبی ها- و در مرحله بعد باید مدافع خوبی ها و معترض به بدی ها و منکرها باشد و این خیرخواهی اساس بسیاری از دستورات اسلام، از جمله لزوم امر به معروف و نهی از منکر، وجوب دفاع از جان و مال و ناموس مسلمان، لزوم تعاون بر خیر و نیکویی و.. . است.

5. ایثار و تعاون

از جمله ویژگی های اساسی جامعه مطلوب اخلاقی- که باید زمینه ساز ظهور باشد- نهادینه شدن ایثار و تعاون در این جامعه است.

ایثار یعنی از خودگذشتگی و دیگری را بر خود ترجیح دادن و این از بالاترین مراتب برادری است که برادر مسلمان خود را بر خویشتن مقدّم داریم و حتّی مصالح خود را برای او نادیده گیریم. خداوند که در قرآن از شرح حال مؤمنان صدر اسلام سخن می گوید به مسئله ایثار آن ها اشاره کرده و می فرماید:

وَ الَّذِینَ تَبَوَّؤُا الدَّارَ وَ الْإِیمانَ مِنْ قَبْلِهِمْ یحِبُّونَ مَنْ هاجَرَ إِلَیهِمْ وَ لا یجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَ یؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَ مَنْ یوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِک هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛ (حشر: 9)

و برای کسانی است که در این سرا (سرزمین مدینه) و در سرای ایمان پیش از مهاجران مسکن گزیدند و کسانی را که به سوی شان هجرت کنند دوست می دارند، و در دل خود نیازی به آن چه به مهاجران داده شده احساس نمی کنند و آن ها را بر خود مقدّم می دارند، هرچند خود بسیار نیازمند باشند؛ کسانی که از بخل و حرص نفس خویش باز داشته شده اند رستگاران اند.

ایثار، دوام و بقای جامعه را تضمین می کند؛ به ویژه در عصری که مبارزه علیه فساد اخلاقی و ناهنجاری های اجتماعی، افراد جامعه را به سوی مرگ می کشاند.

علّامه طباطبایی، ترغیب به ایثار و توجّه به آن را در ثبات و پایداری جامعه اخلاقی مطلوب، لازم و ضروری دانسته و می نویسد:

خداوند به سبب صدق و وفای مؤمنان به رعایت ایثار و از خودگذشتگی در راه جهاد با کفّار، ایشان را اجری پایدار و پاداشی ماندگار عطا می دهد؛ زیرا ایثار ایشان باعث غلبه بر هوای نفس می گردد. در نتیجه به آمرزش حقیقی الهی دست می یابند و به سوی پروردگار خود، با پاکی و تنبّه درونی بازمی گردند؛ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ ینْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا. (طباطبایی، 1377: ج 16، 433- 434)

ایثار، سبب رستگاری آدمی در دنیا و عقبی می گردد و نفس او را از آن چه در اخلاق، سوء و شرّ نامیده می شود، دور می کند. از جنبه های مهمّ ایثار، ترحّم نمودن به ضعیفان و تنگدستان، جهاد در راه خداوند با دشمنان دین و میهن، و پیشی گرفتن از دیگران برای شرکت در این مسیر است (نک: همو: 435- 436 و نیز ذیل آیات طه: 27 و نساء: 135).

تعاون نیز بدین مفهوم است که مؤمنان دست به دست هم داده، هماهنگ و همدل کارها را انجام دهند و مشکلات یکدیگر را حل کنند. برنامه ریزی های افراد باید مدبّرانه و برای رسیدن به هدف واحدی که خیر است باشد. تعاون، یک اصل کلّی اسلامی است که سراسر مسائل اجتماعی، حقوقی، اخلاقی و سیاسی را دربر می گیرد و طبق این اصل همه مؤمنان و مسلمانان موظّف اند در کارهای نیک با هم همکاری داشته باشند و از همیاری در اهداف باطل و اعمال نادرست و ظلم و ستم بپرهیزند و این قانون اسلامی درست ضد قانون جاهلی است که می گفتند: «انصُر اخاک ظالماً او مظلوماً». در قرآن کریم آمده است:

وَ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ؛ (مائده: 2)

و [همواره ] در راه نیکی و پرهیزگاری با هم تعاون کنید و [هرگز] در راه گناه و تعدّی همکاری ننمایید.

گفتنی است این که «برّ» و «تقوا» هر دو در آیه فوق با هم ذکر شده اند، یکی جنبه اثباتی دارد و به اعمال مفید اشاره می کند و دیگری جنبه منفی داشته و به جلوگیری از اعمال خلاف اشاره دارد. به این ترتیب، تعاون و همکاری باید هم در دعوت به نیکی ها و خدمت رسانی و هم در مبارزه با بدی ها انجام گیرد.

علّامه طباطبایی رحمه الله ضمن برگرداندن معنای تعاون بر «برّ و تقوا» به اجتماع بر ایمان و عمل صالح نوشته است:

تعاون و همکاری باید بر اساس پرهیزگاری از خداوند باشد و این صلاح و تقوای اجتماعی است که در مقابل آن، همکاری بر اثم- یعنی عمل بد- است که باعث عقب افتادگی در کارهای یک زندگی سعادتمند می گردد و خداوند تعاون بر عدوان و انجام این امور را نهی نموده است؛ زیرا باعث تعدّی به حقوق حقّه مردم و سلب امان از نفوس و اعراض و اموالشان می شود. (طباطبایی، 1377: ج 6، 251)

وی در تفسیر آیه 200 سوره آل عمران نیز در بیان اهمّیت تعاون، نکات ذیل را متذکر شده است:

1. در ظرف اجتماع و همکاری های اجتماعی است که قدرت های فردی به یکدیگر پیوند خورده و نیروی عظیمی به وجود می آورد و انسان در همه حالات و آنات لازم است قدرت های معنوی خود را روی هم ریخته و همه شئون حیاتی خویش را در پرتو یک تعاون و همکاری اجتماعی به سامان برساند.

2. از آن جا که همکاری های اجتماعی به منظور نیل به سعادت واقعی دنیا و آخرت است، پس از کلمه «رابطوا» در آیه، بلافاصله جمله وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ آورده شده تا نشان دهد یک سعادت کامل و حقیقی، جز در پرتو تعاون اجتماعی میسّر نیست.

3. امر به بنیان نهادن اجتماع و تعاون اسلامی بر اساس اتّحاد و یگانگی، موجب حفظ منابع مادی و معنوی و دفاع از حریم اجتماع انسانی می شود (نک: همو: ج 7، 154- 158).

کوتاه سخن در این باره این که مؤمنان منتظر موعود- که باید زمینه ساز ظهور باشند و جامعه ایمانی خویش را آماده پذیرش آن قیام عظیم کنند- باید مردمی ایثارگر و اهل تعاون و همکاری با یکدیگر باشند و اگر همدلی و تعاون و ایثار در میان آنان نهادینه نشود و هر کدام تنها به دنبال مصالح و منافع شخصی خویش باشند، قطعاً شایستگی زمینه سازی برای ظهور را نیز نخواهند داشت.

6. وفای به عهد و امانت داری

از بدیهی ترین ارزش ها در حوزه اخلاق اجتماعی و ثبات جامعه مطلوب و آرمانی اسلام- که باید منتظران واقعی و زمینه سازان ظهور موعود در پای بندی به آن استوار بوده و گوی سبقت را از دیگران در این زمینه بربایند تا شایسته زمینه سازی برای قیام موعود را پیدا کنند- وفای به عهد و امانت داری است.

اهمیت این امر تا بدان اندازه است که از بزرگ ترین واجبات و تکالیفی به شمار می آید که خداوند بر مکلفان مقرر فرموده و تخلف از آن را درباره هیچ کس- حتی کافر و منافق و مشرک- جایز ندانسته است. در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده است که فرمود:

ثَلَاثٌ لَمْ یجْعَلِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِأَحَدٍ فِیهِنَّ رُخْصَةً: أَدَاءُ الْأَمَانَةِ إِلَی الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ وَ الْوَفَاءُ بِالْعَهْدِ لِلْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ وَ بِرُّ الْوَالِدَینِ بَرَّینِ کانَا أَوْ فَاجِرَینِ؛

(کلینی، 1363: ج 2، 162)

سه چیز است که خداوند به هیچ کس اجازه مخالفت با آن را نداده است: ادای امانت درباره هر کس، خواه نیکوکار باشد یا بدکار؛ و وفای به عهد درباره هرکس، خواه نیکوکار باشد یا بدکار؛ و نیکی به پدر و مادر، خواه نیکوکار باشد یا بدکار.

وفای به عهد، ضامن نظم و ثبات و بقای حیات اجتماعی انسان ها تلقّی می شود که اگر به آن عمل نشود، قطعاً زندگی اجتماعی از هم گسیخته و مختل خواهد شد. از این رو در منابع اسلامی اعم از قرآن و روایات، تأکید بسیاری بر مراعات وفای به عهد، به عنوان یک ارزش پایدار جامعه مطلوب اخلاقی شده است. برای مثال، خداوند در قرآن کریم، یکی از صفات برجسته حضرت اسماعیل علیه السلام را «صادق الوعد» بودن او دانسته و می فرماید:

إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ کانَ رَسُولًا نَبِیا. (مریم: 54)

در روایتی نیز ذیل این آیه آمده است:

این که خداوند اسماعیل را «صادق الوعد» شمرده، به این دلیل است که او به قدری در وفای به وعده اش اصرار داشت که وقتی با کسی در محلّی وعده ای گذارده بود و او نیامد، تا یک سال در انتظار او بود! هنگامی که پس از این مدّت آمد، اسماعیل گفت: من همواره در انتظار تو بودم. (نک: مکارم شیرازی و همکاران، 1376: ج 13، 95)

وفای به عهد، سرمایه دیگران را به سوی انسان سرازیر می کند و حتّی زندگی او را در جهات مادی رونق می بخشد. به همین دلیل همه دولت های جهان برای این که بتوانند از رونق اقتصادی خوبی برخوردار گردند، می کوشند به پیمان های خود پای بند باشند، وگرنه منزوی خواهند شد. افزون بر این، «اصل عدالت»- که از بدیهی ترین اصول و پایه های اخلاق اجتماعی است- بدون وفای به عهد و پیمان در جوامع انسانی پیاده نمی شود و پیمان شکنان در صف ظالمان و جبّاران اند و هر انسانی با فطرت خدادادی خویش چنین افرادی را ملامت و تحقیر می کند و این حاکی از لزوم وفای به عهد یک امر فطری است.

عهد شامل تمامی وعده های انسان و قول هایی که به اشخاص می دهد و نیز هر عقد و معامله و معاشرت و امثال آن می شود (نک: طباطبایی، 1377: ج 2، 415- 416 و ج 9، 243- 247).

علّامه طباطبایی وفای به عهد را لازمه ثبات و پایداری جامعه اخلاقی ایده آل می داند و در این باره چنین می گوید:

دستیابی به کرامت الهی مشروط به وفا کردن به عهد و میثاق با خداوند و بندگان اوست و رعایت این فضیلت اخلاقی، منوط به تقوای در دین است. اگر این شرایط تمام شد، در آن صورت محبّت و ولایت الهی برای انسان حاصل می گردد و نصرت خداوندی و زندگانی سعادتمند- که موجب ترفیع درجات اخروی است- نصیب او می شود. این جاست که می توان گفت جامعه مطلوب اخلاقی مستلزم رعایت عهدها و وفای به پیمان هاست؛ زیرا موجب مراعات حقوق دیگران توسّط آدمی شده و هیچ گاه منافع موقّت و زخارف ناچیز دنیوی جای آن را نمی گیرد و این دسته انسان ها هستند که خداوند درباره آن ها فرموده: بَلی مَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ وَ اتَّقی فَإِنَّ اللَّهَ یحِبُّ الْمُتَّقِینَ. (همو: ج 6، 124- 132)

همچنین کسانی که ناقض عهدها و پیمان های خود با خداوند و دیگران هستند:

1. برای آنان در آخرت نصیب و بهره ای نیست؛ زیرا با اختیار خود بهره دنیوی را بر بهره اخروی برگزیده اند.

2. خداوند متعال در روز قیامت نه با آنان سخن می گوید و نه به سویشان نظر می افکند.

3. خدای متعال آنان را تزکیه نمی کند و برای شان عذابی دردناک است.

4. آنان با حضورشان در اجتماع، جامعه مطلوب اخلاقی را به جامعه ای غیرمطلوب مبدّل ساخته و در ترویج ضد ارزش ها اصرار می ورزند؛ زیرا با نقض عهدها، هم عدالت فردی و هم عدالت اجتماعی را زیر پا می گذارند و هم باعث گمراهی دیگران از راه حق می شوند (نک: همو: 125- 127).

امانت داری و ادای امانت

از جمله مصادیق روشن عهد- که مورد تأکید قرار گرفته و در برخی از آیات، در کنار عهد و وفای به عهد ذکر شده- امانت داری و ادای امانت است. توجّه به این ویژگی و عمل به آن از نیازهای اجتماعی بشر به شمار می رود؛ زیرا در استوارسازی پیوندهای جامعه نقشی به سزا دارد و در حقیقت، استواری پیوندها در جوامع بشری وامدار امانت داری و ادای امانت است. اگر در جامعه امانت ها مراعات شوند، اعتماد دوسویه رو به فزونی می نهد و روابط انسان ها نیکو و مستحکم می گردد و اگر روحیه امانت داری تضعیف گردد و این خصلت پسندیده اخلاقی کم رنگ شود، اعتماد لازم از میان می رود و حالت مرگبار تشویش و نگرانی بر فضای زندگی مردم سایه می افکند و سرانجام، شیرازه مطلوب جامعه اخلاقی و زندگی اجتماعی از هم می پاشد. در اشاره به اهمّیت این خصلت بایسته اخلاقی و معنوی، امام علی علیه السلام آن را در مرتبه بالایی از مراتب ایمان می داند:

أَفْضَلُ الْإِیمَانِ الْأَمَانَةُ.

(خوانساری، 1366: ج 4، 534)

در بزرگی آن نیز همین بس که در اسلام، میزان سنجش دین داری معرّفی شده است. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:

لَا تَنْظُرُوا إِلَی کثْرَةِ صَلَاتِهِمْ وَ صَوْمِهِمْ... وَ لَکنِ انْظُرُوا إِلَی صِدْقِ الْحَدِیثِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ؛

(صدوق، 1373: ج 1، 56 و 197)

به زیادی نماز و روزه آن ها ننگرید... بلکه به راست گویی و امانت داری شان نگاه کنید.

امام صادق علیه السلام نیز امانت داری را بزرگ ترین هدف از بعثت انبیا علیهم السلام دانسته و فرموده است:

إِنَّ اللَّهَ لَمْ یبْعَثْ نَبِیاً قَطُّ إِلَّا بِصِدْقِ الْحَدِیثِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ؛

(مجلسی، 1403: ج 72، 116)

خدا هرگز پیامبری نفرستاد، جز برای تبلیغ راست گویی و ادای امانت.

بر همین اساس است که قرآن کریم از واگذاری مأموریت های ویژه به افراد امین خبر داده است؛ «اعطای رسالت به پیامبران» (شعراء: 107، 125، 143، 162، 178)، «مأموریت ابلاغ وحی به فرشته امین» (شعراء: 93- 94) و «واگذاری خزانه داری مصر بزرگ به یوسف» (یوسف: 55).

در قرآن کریم، هر جا سخن از امانت و حفظ و ادای آن است، کلمه جمع «امانات» به کار رفته و چنین معنا می دهد که امانت منحصر به امین بودن در حفظ اموال نیست، بلکه همه مسئولیت و مصادیق مشابه را دربر می گیرد که باید در حفظ و ادای آن ها از گزند افراط و تفریط کوشید و این سخن برگرفته از حدیث امام علی علیه السلام است که فرمود:

إِنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَی یحِبُّ الْمُحْتَرِفَ الْأَمِینَ؛

(صدوق، 1394: ج 3، ح 3580)

خداوند متعال، هر پیشه ور امین را دوست می دارد.

دلیل اهمیت امانت داری این است که:

1. رعایت امانت در همه شئون- اعم از خون، مال، آبرو و دیگر حقوق (مانند وقت و عمر)- وارد و مطرح است.

2. در ایجاد دوستی و علاقه های انسانی در جامعه مطلوب اخلاقی نقشی بسیار شایسته دارد.

3. همواره انسان ها را از رحمت و آسایش حقیقی، معنوی و الهی، بهره مند و متمتّع می سازد. (جوادی آملی، بی تا: 204- 205)

مورد سوم برگرفته از حدیث امام کاظم علیه السلام است که می فرماید:

إِنَّ أَهْلَ الْأَرْضِ لَمَرْحُومُونَ مَا تَحَابُّوا وَ أَدَّوُا الْأَمَانَةَ وَ عَمِلُوا الْحَق.

(فیض کاشانی، 1406: ج 3، 83)

همچنین حضرت علی علیه السلام در یکی از سفارشات خویش به کمیل بن زیاد، درباره اهمیت حفظ و ادای امانت فرموده است:

یا کمَیلُ! افْهَمْ وَ اعْلَمْ، أَنَّا لَا نُرَخِّصُ فِی تَرْک أَدَاءِ الْأَمَانَاتِ لِأَحَدٍ مِنَ الْخَلْقِ، فَمَنْ رَوَی عَنِّی فِی ذَلِک رُخْصَةً فَقَدْ أَبْطَلَ وَ أَثِمَ وَ جَزَاؤُهُ النَّارُ بِمَا کذَّبَ، أَقْسَمْتُ لَقَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله و سلم یقُولُ لِی قَبْلَ وَفَاتِهِ بِسَاعَةٍ مِرَاراً ثَلَاثاً: یا أَبَا الْحَسَنِ! أَدِّ الْأَمَانَةَ إِلَی الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ فِیمَا قَلَّ وَ جَلَّ حَتَّی فِی الْخَیطِ وَ الْمِخْیطِ؛

(نوری، 1408: ج 2، 505)

ای کمیل، بدان و آگاه باش، ما به هیچ کس اجاره نمی دهیم که در ادای امانت کوتاهی کند و اگر کسی چنین اجازه ای را از قول من نقل کرد، سخنی به باطل گفته و به سبب دروغش به آتش غضب الهی گرفتار خواهد شد. من قسم یاد می کنم که پیامبر خدا ساعتی قبل از وفاتش سه بار به من فرمود: امانت ها را به صاحبانش برگردان؛ چه آن ها نیکوکار باشند و چه بدکار؛ چه امانت بزرگ باشد و چه کوچک. حتّی در یک سوزن و نخ با همه بی ارزشی آن، مراعات کن.

به طور کلّی باید گفت حفظ و ادای امانات، دارای آثار و فواید مطلوب فردی و اجتماعی برای گسترش اخلاق حسنه و بایسته در جامعه مطلوب اخلاقی است؛ از جمله آن ها می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

1. تقویت ایمان و گسترش دین باوری: امام علی علیه السلام در این باره فرمود:

مَنْ عَمِلَ بِالْأَمَانَةِ فَقَدْ أَکمَلَ الدِّیانَةَ؛

(خوانساری، 1366: ج 5، 448)

کسی که امانت را پاس دارد، دین داری را کامل کرده است.

2. عزّت اجتماعی: همان گونه که ادب، علم، صداقت یا هر خصلت نیک دیگری زمینه ساز عزّت اجتماعی انسان است، حفظ و ادای امانت نیز سبب عزت مندی انسان در اجتماع می شود (همو: ج 2، 130).

3. تأمین امنیت: لقمان علیه السلام فرموده است:

یا بُنَی! أَدِّ الْأَمَانَةَ تَسْلَمْ لَک دُنْیاک؛

(مجلسی، 1403: ج 74، 176 و ج 75، 117)

پسرم، امانت را پاس دار تا دنیای تو سالم و امن بماند.

4. شکوفایی اقتصادی: گسترش امانت داری در جامعه، افزون بر ابعاد معنوی، اخلاقی و اجتماعی آن، در شکوفایی اقتصادی نیز تأثیر فراوان دارد و این بدان سبب است که انسان های امین از اعتماد و اعتبار بالایی در میان مردم برخوردارند و هر کس چنین باشد از هیچ گونه داد و ستد و مشارکت های اقتصادی با وی دریغ نخواهد شد و در حقیقت او شریک مال مردم خواهد بود؛ زیرا امام صادق علیه السلام فرموده است:

عَلَیک بِصِدْقِ الْحَدِیثِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ تَشْرَک النَّاسَ فِی أَمْوَالِهِم؛

(حرّ عاملی، بی تا: ج 13، 219)

بر شما باد صداقت در گفتار و پاس داشتن امانت که در این صورت، شریک مال مردم می شوید.

در مقابل، خیانت در امانت ها، پیامدهای نامطلوبی همچون سستی در دین، بی اعتمادی، خواری، تلخ کامی، تنگدستی و... را بر اخلاق اجتماعی انسان ها و جامعه اخلاقی آنان خواهد داشت (برای تفصیل بیشتر، نک: سلطانی رنانی، 1384).

7. صبر و پایداری

از جمله ویژگی های اساسی و لازم برای جامعه مطلوب زمینه ساز ظهور- که در آیات و احادیث بسیاری مورد تأکید قرار گرفته- صبر و پایداری در قلوب افراد این جامعه در برخورد با مشکلات و سختی هاست؛ جامعه ای که افراد آن در برابر ناملایمات صبور نباشند، دچار ناامیدی گشته و سستی و رخوت دامن گیر آنان می شود و در نتیجه در اجرای برنامه ها برای رسیدن به اهداف خویش با شکست مواجه می گردند. راز کامیابی و موفقیت افراد در امور زندگانی، صبر و شکیبایی آنان در برخورد با سختی ها و مشکلات است. منتظر موعود و کسی که انتظار تحقق آرمان های والای الهی را می کشد باید تا زمان فرا رسیدن لحظه قیام و شکوفا شدن آرزوها و شکل گرفتن آرمانش صبر و شکیبایی پیشه کند و تاب و توان از دست ندهد و هر ناملایم و سختی را در این راه با بردباری بپذیرد. در احادیث رسیده از معصومان علیهم السلام از صبر و انتظار با هم سخن گفته شده است.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

مِنْ دِینِ الْأَئِمَّةِ الْوَرَعُ وَ... انْتِظَارُ الْفَرَجِ بِالصَّبْرِ؛

(مجلسی، 1403: ج 52، 122)

از دین امامان، پارسایی و.. . انتظار فرج با صبر و شکیبایی است.

امام رضا علیه السلام فرموده است:

مَا أَحْسَنَ الصَّبْرَ وَ انْتِظَارَ الْفَرَجِ؛

(همو: 129)

چه نیکوست شکیبایی و صبر و انتظار فرج!

به دلیل اهمیت صبر و نقش سازنده آن در ساختن افراد و جامعه مطلوب و آرمانی، در آیات و احادیث بسیاری به لزوم صبر و فواید آن توجه شده است.

علامه طباطبایی درباره جایگاه و اهمیت ویژه صبر می نویسد:

امرهای خداوند به صبر عموماً مطلق آمده است و لذا شامل صبر در اطاعت خدا و صبر بر مصیبت و صبر در برابر شداید و سختی ها می گردد. (طباطبایی، 1377: ج 7، 154)

صبر قوی ترین یاور در شداید و محکم ترین رکنی است که در برابر تلوّن در عزم و سرعت تحوّل در اراده مورد توجه می باشد و همین صبر است که به انسان فرصت می دهد که صحیح فکر نموده و رأی مطمئن و صددرصد اتخاذ کند و قطعاً خداوند با مردم صابر است. (همو: ج 17، 151)

همچنین جامعه و مردم معتقد به اسلام و دین باوران راستین و معتقدان به درستی وعده های قرآن و پیامبر و امامان، باید از رخنه وسوسه های شیطانی در دل خود مانع گردند و در دوران تباهی ها، دشواری ها، حوادث ناگوار، شکست های پیاپی، رنگ باختگی ادّعاها، نافرجامی تلاش ها و کوشش ها، به نتیجه نرسیدن قیام ها و منحرف شدن انقلاب ها، باید در دل و درون استوار باشند و هیچ گونه تزلزل و ناامیدی به خویش راه ندهند، شکیبا باشند و بدانند که هر گونه یأس در هر شرایطی پدیده ای شیطانی است.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

... فَلَا یسْتَفِزَّنَّک الشَّیطَانُ، فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ، وَ لکنَّ الْمُنافِقِینَ لا یعْلَمُونَ. أَ لَا تَعْلَمُ أَنَّ مَنِ انْتَظَرَ أَمْرَنَا وَ صَبَرَ عَلَی مَا یرَی مِنَ الْأَذَی وَ الْخَوْفِ، هُوَ غَداً فِی زُمْرَتِنَا؛

(کلینی، 1363: ج 8، 37؛ موسوی اصفهانی، 1363: ج 2، 290)

... شیطان تو را تحریک نکند؛ زیرا که عزّت از آن خدا و پیامبر و مؤمنان است، اما منافقان نمی دانند. آیا نمی دانی کسی که منتظر امر ما (حاکمیت و اجتماع آرمانی ما) باشد و بر بیم ها و آزارهایی که می بیند شکیبایی ورزد، در روز واپسین در کنار ما خواهد بود؟

تلاش های ناکام و کوشش ها و جوش و خروش های فراوانی که به هدف نرسیده است، ممکن است کسانی را دچار یأس و شکست کند و شکیب از ایشان بستاند و از کارایی دین خدا و رهبری الهی و آینده آن ناامید سازد. این یأس از منطق دین و آیین خود به دور است. باید از نفوذ چنین اندیشه هایی در ذهن افراد و جامعه پیش گیری کرد و با تکیه به خدا و ایمان به حتمیت وعده های الهی و اعتقاد به اصالت راه پیامبران و حقانیت تعالیم امامان معصوم علیهم السلام پایداری را زنده نگاه داشت، صبر پیشه کرد، امیدها را به یأس بدل نساخت و پیروزی دین خدا و عزت حتمی مؤمنان و تحقق جامعه عدالت بنیاد مهدوی را وعده ای تخلف ناپذیر دانست.

امام صادق علیه السلام در وصیت به محمد بن نعمان فرمود:

یا ابْنَ النُّعْمَانِ! لَا یکونُ الْعَبْدُ مُؤْمِناً حَتَّی یکونَ فِیهِ ثَلَاثُ سُنَنٍ: سُنَّةٌ مِنَ اللَّهِ، وَ سُنَّةٌ مِنْ رَسُولِهِ، وَ سُنَّةٌ مِنَ الْإِمَامِ... وَ أَمَّا الَّتِی مِنَ الْإِمَامِ فَالصَّبْرُ فِی الْبَأْسَاءِ وَ الضَّرَّاءِ، حَتَّی یأْتِیهُ اللَّهُ بِالْفَرَجِ؛

(حرّانی، بی تا: 229- 230)

ای پسر نعمان، انسان مؤمن نیست مگر این که سه خصلت را در خود پدید آورده باشد: خصلتی از خدا و خصلتی از پیامبر و خصلتی از امام.. . آن خصلتی را که از امام باید در خود پدید آورد، شکیبایی در دشواری ها و مشکلات است تا فرج و گشایش الهی فرا برسد.

در دعاها، حالت انتظار منتظران راستین چنین ترسیم شده است:

... فَلَوْ تَطَاوَلَتِ الدُّهُورُ، وَ تَمَادَتِ الْأَعْمَارُ، لَمْ أَزْدَدْ فِیک إِلّا یقِیناً، وَ لَک إِلّا حُبّاً وَ عَلَیک إِلّا مُتَّکلًا وَ مُعْتَمَداً، وَ لِظُهُورِک إِلّا مُتَوَقَّعاً وَ مُنْتَظَراً، وَ لِجِهَادِی بَینَ یدَیک مُتَرَقَّباً...؛

(قمی، 1376: 527)

... اگر روزگاران به درازا کشد و عمر طولانی شود، یقینم به تو افزون گردد و دوستی ام فزونی یابد و بر تو [بیش از پیش ] تکیه کنم و مدد بخواهم و چشم به ظهورت دارم و منتظرم و آماده جهاد در راه توام.. ..

گذشت روزگار و دیرپایی نظام های ستم بنیاد و انبوهی حوادث و ویرانی ها و سیطره ناکامی و سلطه شکست های پیاپی و انقلاب های نافرجام، منتظر راستین را از آینده مأیوس نخواهد ساخت و در اصالت راه و کار خود تردید نخواهد کرد. او در نیمه شب سرد و تاریک یلدای زندگی، ایمان به نیم روز گرم و روشن تابستان را در دل زنده و پویا نگاه خواهد داشت.

چه نیکوست که توجّه به احادیث سه گانه ذیل درباره صبر و شکیبایی، حسن ختام این نوشتار باشد:

قال علی علیه السلام: عَلَیکمْ بِالصَّبْرِ، فَإِنَّ الصَّبْرَ مِنَ الْإِیمَانِ کالرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ وَ لَا خَیرَ فِی جَسَدٍ لَا رَأْسَ مَعَهُ وَ لَا [خَیرَ] فِی إِیمَانٍ لَا صَبْرَ مَعَهُ؛

(شریف رضی، 1414: حکمت 84)

امام علی علیه السلام فرمود: بر شما باد به صبر و شکیبایی که شکیبایی ایمان را چون سر نسبت به بدن است و ایمان بدون صبر چونان بدن بی سر است.

قال ابوجعفر علیه السلام: من لا یعدّ الصّبر لنوائب الدّهر یعجز؛

(قمی، بی تا: ج 2، 5)

امام باقر علیه السلام می فرماید: کسی که نیروی صبر را برای رویارویی با مشکلات و سختی های روزگار آماده نکند، شکست خورده و زبون خواهد شد.

عن علی علیه السلام: لَا تَجْزَعُوا مِنْ قَلِیلِ مَا أَکرَهَکمْ فَیوقِعَکمْ ذَلِک فِی کثِیرٍ مِمَّا تَکرَهُونَ؛

(انصاری قمی، 1425: 522، ح 312 حرف اللام)

حضرت علی علیه السلام فرموده است: در ناگواری ها و تلخی های اندک، بی تابی نکنید و صابر باشید، وگرنه همان جزع و بی تابی شما را به سختی و ناگواری های بیشتر خواهد انداخت.

نتیجه

از مجموع آن چه در این نوشتار گذشت، نتایج سه گانه ذیل به دست می آید:

1. جامعه زمینه ساز ظهور از نظر اخلاقی باید ویژگی هایی هفت گانه را در خویش نهادینه کند تا شایسته این عنوان باشد. آن هفت ویژگی عبارت اند از: 1. خداباوری و وحدت عقیدتی، 2. کفر به طاغوت ها و مبارزه با قدرت های استکباری، 3. عدالت مداری و عدالت گستری، 4. تکریم مؤمنان و حفظ عزت و احترام انسان ها و بی تفاوت نبودن نسبت به احوالات مادی و معنوی آنان، 5. ایثار و تعاون، 6. وفای به عهد و امانت داری، 7. صبر و بردباری.

2. اگر مؤمنان معتقد به موعود از نظر فردی بخواهند در این زمینه توفیقی داشته و به عنوان زمینه ساز، نقش ایفا کنند، باید تلاش برای تحقق این محورها را سرلوحه کارهای خویش قرار دهند.

3. اگرچه وضعیت عمومی جهان و دیگر جوامع از نظر اخلاق اجتماعی در آستانه ظهور بسیار نابسامان و غیر اخلاقی است، ولی جامعه مؤمنان که باید هسته های اوّلیه یاران امام را در خود پرورانده و ظرف و بستر مناسب برای ظهور باشند، از این حیث وضعیتی بسامان و مناسب دارد.

منابع

- انصاری قمی، مهدی، اکمال غررالحکم، قم، انتشارات دلیل ما، چاپ اول، 1425 ق.

- بدوی، عبدالرحمن، الاخلاق النظریة، کویت، وکالة المطبوعات، چاپ دوم، 1979 م.

- جوادی آملی، عبدالله، اخلاق کارگزاران در حکومت اسلامی، قم، مؤسسه نشر اسراء، بی تا.

- حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، تهران، انتشارات اسلامیه، بی تا.

----------------------------، تحف العقول، قم، مؤسسه انتشارات اسلامی، بی تا.

- حکیمی، محمدرضا و برادران، الحیاة، ترجمه: احمد آرام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، 1376 ش.

- خوانساری، جمال الدین، شرح غررالحکم و دررالکلم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول، 1366 ش.

- دهقان، اکبر، یکصد و پنجاه موضوع ازقرآن کریم، تهران، مرکز فرهنگی درس هایی ازقرآن، چاپ چهارم، 1379 ش.

- رازی، فخرالدین، التفسیر الکبیر، بیروت، دارالفکر، 1405 ق.

- رشاد، علی اکبر و همکاران، دانش نامه امام علی علیه السلام (ج 4: اخلاق و سلوک)، قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، بی تا.

- ژکس، فلسفه اخلاق (حکمت عملی)، ترجمه: ابوالقاسم پورحسینی، تهران، امیرکبیر، 1392 ش.

- سلطانی رنانی، مهدی، ویژگی های اخلاقی جامعه مطلوب در تفسیر المیزان (پایان نامه)، قم، دانشگاه قم، 1384 ش.

- شریف رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، قم، انتشارات هجرت، چاپ اول، 1414 ق.

- صافی گلپایگانی، لطف الله، منتخب الاثر، قم، مؤسسة سیدة معصومه، 1419 ق.

- صدوق، محمد بن علی بن بابویه، الأمالی، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، تهران، نشر صدوق، بی تا.

----------------------------------، عیون اخبار الرضا علیه السلام، ترجمه: علی اکبر غفاری، تهران، نشر صدوق، 1373 ش.

----------------------------------، کمال الدین و تمام النعمة، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، انتشارات اسلامی، 1405 ق.

----------------------------------، من لا یحضره الفقیه، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، نشر صدوق، 1394 ق.

- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه: سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1377 ش.

- فلسفی، محمدتقی، اخلاق از نظر همزیستی و ارزش های انسانی، تهران، هیئت نشر معارف اسلامی، چاپ سوم، 1366 ش.

-------------------، کودک از نظر وراثت و تربیت، تهران، دفتر نشر معارف اسلامی، بی تا.

- فیض کاشانی، محسن، الوافی، اصفهان، انتشارات کتابخانه امام امیرالمؤمنین، چاپ اول، 1406 ق.

- قمی، عباس، مفاتیح الجنان، مشهد، نشر هاتف، 1376 ش.

-------------، سفینة البحار، بیروت، دار المرتضی، بی تا.

- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1363 ش.

- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403 ق.

- معرفت، محمدهادی، «مبانی اخلاق در قرآن»، اندیشه حوزه، سال پنجم، ش 6، قم، 1379 ش.

- مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ شانزدهم، 1376 ش.

- ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، الاسفار الاربعة، تحقیق و تصحیح: احمد احمدی، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1381 ش.

- موسوی اصفهانی، سید محمدتقی، مکیال المکارم فی فوائد الدعاء للقائم، قم، مؤسسة الامام المهدی، چاپ سوم، 1363 ش.

- نراقی، محمّدمهدی، جامع السعادات، قم، اسماعیلیان، 1352 ش.

- نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، 1397 ق.

- نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، 1408 ق.

پی نوشت ها