جشن سده ؛ شکست تاریکی شب های زمستان

جشن ها و مراسم های خاص در سراسر دنیا طرفداران خاص خود را دارند. هر یک از این جشن ها بر اساس فلسفه ای خاص به وجود آمده و در فرهنگ ریشه دوانده اند. همه ی این جشن ها شادی را به همراه می آورند و شعف را در دل مردمان هر دیاری می نشانند. ایران نیز به سبب داشتن تاریخ کهن، همواره جشن هایی را به خود دیده است. برخی از این جشن ها روز به روز جان بیشتری گرفته و به بهترین شکل به ما رسیده اند. برخی دیگر نیز زیر گرد و غبار فراموشی دفن شده و از یاد رفته اند.

سَده نام یکی از همان جشن هایی است که هنوز هم شکوه خاص خودش را دارد و در میان جامعه زرتشتی از اهمیت خاصی برخوردار می باشد. جشنی سراسر نور و گرما و شعف و شادی که همگان را به وجد می آورد و برخی را برای دیدنش راهی سفر می کند. زرتشتیان با برگزاری جشن سده به مقابله با سرمای زمستان و تاریکی شب می روند و با گرما و نور آتش آن را شکست می دهند.

امروز می خواهیم به سراغ این جشن کهن برویم و بیشتر با آن آشنا شویم…

با کارناوال همراه باشید…

جشن سَده ؛ آیین برافروختن آتش

با نزدیک شدن به دهم بهمن ماه، جامعه ی زرتشتی، حال و هوای دیگری پیدا می کند. همه به تکاپو می افتند تا برای یکی از جشن های مهم آیینشان آماده شوند. آنها در تلاش هستند تا رسم کهن برافروختن آتش را در بهمن ماه به جای آورند و اتحاد و همبستگی خود را به نمایش بگذارند. زرتشتیان در شامگاه دهم بهمن ماه در داخل و خارج کشور، گرد هم می آیند و با برپا کردن آتش در نقاط مختلف، آداب جشن سده را به جای می آورند.

این جشن نمادی برای نشان دادن اهمیت نور، آتش و انرژی می باشد و جالب است بدانید که این جشن جنبه ی صرفا دینی نداشته و در تمام منابع تاریخی از آن به عنوان جشنی کهن و ملی یاد شده است.

روز برگزاری جشن سده

در تقویم کهن ایرانی علاوه بر اینکه ماه ها نام خود را داشتند هر روزی نیز به یک نام خوانده می شد و بر اساس این تقویم دهم بهمن ماه برابر با آبان روز از بهمن ماه می گردد. جشن سده نیز در روز دهم بهمن ماه هر سال یا آبان روز از بهمن ماه برگزار می شود.

محل برگزاری مراسم

زرتشتیان تهران، کرج، استان یزد و روستاهای اطراف میبد و اردکان، کرمان و روستاهای آن، اهواز، شیراز، اصفهان، اروپا (سوئد) و  آمریکا (کالیفرنیا) و استرالیا در نقطه ای از خارج و یا درون شهر گرد هم می این و این مراسم را جشن می گیرند. در کرمان، یزد و شیراز عموم مردم در این مراسم شرکت می کنند و از کنار هم بودن لذت می برند. کرمان به واسطه ی برگزاری باشکوه ترین جشن سده در جهان شهرت خاصی دارد و هر ساله این جشن را در باغچه بداغ آباد برگزار می کند. در پایتخت نیز این مراسم در کوشک ورجاوند واقع در 16 کیلومتری جاده مخصوص کرج اجرا می شود اما غیر زرتشتیان در آن شرکت نمی کنند.

آداب برگزاری جشن سده

مراسم جشن سده مانند هر مراسم دیگری آداب خاص خود را دارد. برخی فعالیت های زرتشتیان در این روز و به ویژه جشن و پایکوبی آن همانند مراسم سیزده به در برگزار می شود. اما به صورت جزیی تر می توان آداب زیر را برای آن عنوان کرد:

* پیش از شروع مراسم

از روزها قبل مردم و رهبران مذهبی برای برگزاری این جشن خود را آماده می کنند. مهم ترین کار، جمع کردن هیزم برای برافروختن آتش است. در روز نهم بهمن، مردم از پیر و جوان و زن و مرد برای نشان دادن همبستگی و اتحاد خود و جمع کردن بوته و خار و هیزم به خارج از شهر می روند و پس از جمع آوری، خرمنی مخروطی شکل از هیزم را درست می کنند تا به هنگام جشن همه چیز برای برپایی آتش آماده باشد. این خرمن مخروطی با نام سده شهرت دارد و به قطر 12 تا 14 متر و بلندای 5 تا 6 متر تهیه می گردد. به سبب آنکه در طی جشن این خرمن سوزانده می شود به آن سده سوزی نیز می گویند.

* روز مراسم

در روز مراسم، مردم کسب و کارشان را زودتر تعطیل می کنند و از دور و نزدیک خودشان را به محل جمع شدن هیزم ها می رسانند. البته جالب است بدانید که در برخی مناطق این روز تعطیل رسمی است.

کشاورزان به هنگام شرکت در مراسم حداقل یک شاخه هیزم برای آتش سده همراه می آورند تا در آخر مراسم بتوانند از خاکستر آتش برای برکت رزق و روزی خود بردارند.

هر یک از خانواده ها فرشی بر زمین می اندازند، آجیل و خوراکی می خورند و به گفتگو مشغول می شوند. نواخته شدن موسیقی و اجرای برنامه های خاص همچون پرده خوانی، شاهنامه خوانی و نقالی آن قدر ادامه می یابد که شب از راه برسد.

 * برافروختن آتش

همه منتظر غروب آفتاب می شوند و پس از آنکه نور روز جای خودش را به تاریکی شب داد، موبدان ( روحانیون زرتشتی ) که لباس سپیدی بر تن دارند به سمت توده ی هیزم به راه می افتند و بخشی از اوستا را که آتشْ‌نیایش نام دارد، زمزمه می کنند. این موبدان لاله ای را در یک دست خود دارند و دست دیگرشان را به دست موبد دیگر گره زده اند.

گروهی از جوانان نیز لباس سپید بر تن می کنند و با در دست داشتن هموخ‌های (مشعل‌های) روشن، در کنار موبدان حرکت می کنند. آنها سه دور به سمت راست به دور هیزم ها می چرخند و سرانجام موبد بزرگ با آتشدان و جوانان سپید پوش با هموخ‌ها هیزم‌ها را از چهار سو،  آتش می زنند و گرما و نور را به شب هدیه می دهند. البته آن آتشی که برای برافروختن خرمن هیزم استفاده می شود باید به هنگام بامداد از آتشکده آورده شود.

* جشن و پایکوبی

با بر افروخته شدن آتش، جمعیت دور هیزم ها به سبب گرما و نور زیاد پراکنده می شوند. در همین هنگام گروه نوازندگان شروع به نواختن موسیقی می کنند و مردم تا خاموش شدن آتش، پیروزی روشن شدنِ آتش سده را با شادی و پایکوبی جشن می‌گیرند. صدای ترانه و سرود به گوش می رسد و شادی و شعف، مهمان دل های شرکت کنندگان در مراسم می شود.

* فروکش کردن آتش

وقتی که از تندی شعله های آتش کاسته شد جمعیت به سمت آن می آیند و از روی آن می پرند. برخی نیز با اسب به سوی آتش می آیند و پرش از روی آن با اسب را تجربه می کنند. با تبدیل شدن آتش به خاکستر، مدم محل را ترک می کنند و به خانه هایشان باز می گردند.

بر اساس یک باور کهن در این شب ستاره ی گرما به زمین درود می فرستد به همین دلیل کشاورزان مقداری از خاکستر سده را به نشانه ی خاتمه ی سرمای زمستان به کشتزارهای خود می برند تا سرمای زمین را در هم شکنند.

سروده آتش نیایش در جشن سده

آتش نیایش نام یکی از سروده های موجود در اوستاست که در جشن سده توسط مردم و موبدان خوانده می شود. این نیایش با عنوان یسنای 62 نیز شناخته می شود و بخشی مهم از ادبیات مزدیسنا به شمار می رود. در ادامه به بخشی از این سروده ی زیبا اشاره می کنیم:

یتا اهو وییریو ! [دوبار]

ستایش و نیایش،

و هدیه ی خوب و هدیه ی  آرزو شده،

و هدیه ی  دوستانه را آرزو دارم،

برای تو ای آتش، ای پسرِ اهورا مزدا!

قابلِ ستایش و نیایش هستی،

قابلِ ستایش و نیایش باشی،

در خانهء  مردمان.

خوشبخت باشد آن مرد،

که تو را بستاید، به راستی فراستاید.

هیزم در دست، برسم در دست.

شیر در دست، هاون در دست.

(2)

هیزم [برایت] فراهم شود.

بویِ خوش فراهم شود.

خورش فراهم شود.

اندوخته فراهم شود.

«برنایی» به نگاهبانیِ تو بُواد!

«آگاهی» به نگاهبانیِ تو بُواد!

ای آتش، ای پسرِ اهورا مزدا!

(3)

سوزان‌ باشی در این خانه.

بی گمان سوزان باشی در این خانه.

فروزان باشی در این خانه.

شعله‌ور باشی در این خانه.

به زمانی دیرپا.

تا به فرشگردِ (=رستاخیز) توانا.

همچنان تا به فرشگردِ توانای نیک.

دلیل برگزاری مراسم

در رابطه با دلیل پیدایش این مراسم حرف و سخن بسیار است که در ادامه به آنها اشاره می کنیم و منابعی را مورد بررسی قرار می دهیم:

1- فرا رسیدن صدمین روز از زمستان

بر اساس تقویم زرتشتی، سده، صدمین روز از زمستان می باشد. در تقویم کهن ایرانیان مهرآیین، 150 روز از سال زمستان و 210 روز تابستان بوده و اول آبان به عنوان نخستین روز زمستان محسوب می شده است. بر این اساس دهم بهمن که جشن سده‌ است، با ابتدای زمستان 100 روز فاصله دارد. از سوی دیگرزرتشتیان معتقدند که از این روز به بعد انسان به آتش دست پیدا می کند و می تواند شب را مانند روز گرم و زنده نگه دارد و به همین سبب از شامگاه جشن سده، شب‌ها هم به عنوان روز شمرده می‌شوند. بر این اساس از 10 بهمن تا نوروز و اول بهار 50 روز و 50 شب قرار دارد که بر روی هم عدد 100 را نشان می دهند.

2- صد روز پیش از به دست آمدن محصول و  غلات

 برخی دیگر اعتقاد دارند که دلیل نامگذاری این جشن با عنوان سده به زمان برگزاری این جشن در صد روز پیش از به دست آمدن محصول و  غلات باز می گردد. چرا که در بین عشایر سیرجان و بافت مراسم سده با آتش زدن چهل شاخه از درختان هرس شده به نشانه ی چله بزرگ برگزار می شود. در طول برگزاری این مراسم آتش در میدان ده می سوزد و شعر زیر توسط مردم خوانده می شود:

سده سده دهقانی/ چهل کنده سوزانی/ هنوز گویی زمستانی

3- چهلمین روز از تولد خورشید

پژوهشگرانی همچون مهرداد بهار در کتاب پژوهشی در فرهنگ ایران و رضا مرادی غیاث‌آبادی در کتاب نوروزنامه، به ریشه اوستایی واژه ی سده می پردازند و تاکید می کنند که این واژه در زبان اوستایی به معنای برآمدن و طلوع کردن آمده است و به عدد 100 مربوط نمی شود. آنها معتقدند که عدد سد در عربی به شکل صد می آید اما در متون عربی از واژه سذق برای اشاره به جشن سده استفاده شده است.

آنها معتقدند که اگر نخستین روز زمستان یا به عبارتی روز پس از شب یلدا را تولد دیگری برای خورشید یا مهر در نظر بگیریم، جشن سده دقیقا در چهلمین روز تولد خورشید برگزار  می گردد و می‌توان آن را نمونه ای از جشن هایی دانست که در دهمین و چهلمین روز تولد کودک در سراسر ایران دیده می شود.

 4- روز پدید آمدن آتش

برخی متون تاریخی دلیل برگزاری این جشن را پیدایش آتش می دانند و معتقدند که در این روز آتش برای نخستین بار توسط انسان کشف شده است. داستان پدیدآمدن آتش و بنیاد نهادن جشن سده به هوشنگ نسبت داده شده که پسر چهارم آدم (ع) می باشد یعنی به چهار پشت به آدم (ع) می‌رسد. وی به هنگام عبور از کنار کوه، مار سیاهی را می بیند و چون او را دشمن می پندارد، سعی می کند با سنگ بزرگی به مار بزند اما سنگ به کوه می خورد و آتشی پدید می آید. مار در آتش می سوزد و او به سبب این واقعه آتش را از بین برنده ی دشمن می داند. در شاهنامه این واقعه این گونه توصیف شده است:

برآمد به سنگ گران‌سنگ خرد         هم آن و هم این سنگ گردید خرد

فروغی پدید آمد از هر دو سنگ         دل سنگ گشت از فروغ آذرنگ

جهاندار پیش جهان آفرین                 نیایش همی کرد و خواند آفرین

که اورا فروغی چنین هدیه داد         همین آتش آن گاه قبله نهاد

یکی جشن کرد آنشب و باده خورد         سده نام آن جشن فرخنده کرد

5- بلوغ صدمین فرزند نخستین انسان

در منابع تاریخی بسیاری از نام هایی همچون آدم (ع )، کیومرث و نسل میشی و میشیانه یاد شده است که همگی اشاه به نخستین انسان بر روی زمین دارند. این منابع دلیل برگزاری این جشن را تولد یا بلوغ صدمین فرزند این انسان و نام سده را برآمده از تعداد این فرزندان می دانند.

بیرونی در رابطه با ریشه پیدایش این جشن در کتاب التفهیم چنین می‌نویسد:

و نیز گفته‌اند که اندر این روز از فرزندان پدر نخستین (آدم) صد تن تمام شدند.

و گردیزی در زین‌الاخبار چنین می گوید

سده بزرگ، چنین گویند مغان که اندر این روز سد مردم تمام شده بود از نسل میشی و میشیانه و ایشان دو مردم نخستین بودند، چنانکه مسلمانان گویند آدم و حوا، مغان را آن دو تن بودند.

در برهان قاطع این جشن به کیومرث نسبت داده شده که وی نیز نمادی از نخستین انسان روی زمین است:

در چنین روزی فرزندان وی به صد تن رسیدند و چون بالغ شدند در شبِ این روز جشن گرفتند و همه را کدخدا کرد و فرمود که آتش بسیار افروختند و بدان سبب آن را سده گویند.

او در جای دیگری از این کتاب نیز می گوید :

کیومرث به یمن وجود صد فرزند اناث و ذکور خود جشنی بزرگ برپا کرد و آتشی بزرگ برافروخت و مردم ایران زمین را مهمان کرد به این دلیل این روز را سده می‌گویند.

 

6- مبارزه با اهریمن

بر اساس روایتی دیگر، ایرانیان در قدیم بر این عقیده بودند که دو ماه میانی زمستان ( دی و بهمن ) بسیار سخت سپری می شود چرا که زمان نیرومند گشتن اهریمن و دشمن است. آنها برای گذراندن این دو ماه نیایش های بسیاری را می خواندند تا به راحتی آنها را پشت سر بگذارند. به عقیده ی آنها در شب چله یا چله بزرگ، مهر ( خورشید ) برای مبارزه با اهریمن دوباره زاده می شد و تا شب دهم بهمن ماه به فاصله ی 40 روز جان می گرفت. از نظر این مردمان، آتش که در روز سده یا چله کوچک کشف شده بود، به عنوان مظهر گرما و نور و زندگی شناخته می شد. آتش به سبب نوری و گرمایی که از خود ساطع می کرد، به دشمنی برای اهریمن تبدیل گشت و شب را همچون روز روشن نمود.از این اتفاق تا آغاز اسفند 20 روز و 20 شب فاصله است که جمعا چهل شب و روز را شامل می شود.

معنای سده

جشن سده قطعا در زبان پهلوی دارای نام بوده است چرا که جشن سده مانند جشن‌های فروردین و تیرگان و مهرگان و… یکی از یادگاری های به جامانده از عصر ساسانی می باشد. این جشن در آن زمان با نام «ستک» (satak) یا «سدهگ» (sakhag) شناخته می شد و اعراب آن را به صورت «سدق» و «سذق» تغییر دادند تا اینکه به سده معروف شد.

واژه ی سده به معنای منسوب به شماره صد می باشد. این واژه در فرهنگ‌های پارسی به معنی آتشی با شعله های بلند به کار رفته است اما این معنا تنها یک تعبیر مجازی و فرعی از همان جشن سده می باشد و احتمالا به دلیل آتش افروزی بزرگ این جشن چنین معنایی را برای این واژه عنوان کرده اند.

جشن سده در طول تاریخ

دیرینگی و کهن بودن جشن سده بر هیچ کس پوشیده نیست چرا که در بسیاری از متون تاریخی به آن اشاره شده است. بر اساس نظرات بسیاری از تاریخ دانان و محققان این مراسم در گذشته به شکل دسته جمعی برگزار می شده و مردم شهر، محله و روستا برای برگزاری آن در جایی خارج از محل زندگیشان جمع می شدند و با برپایی یک آتش بزرگ به جشن و پایکوبی می پرداختند.

از آداب و رسوم این جشن در تاریخ پیش از اسلام و دوره ساسانیان اطلاعات زیادی در دست نیست اما فردوسی بارها در شاهنامه از آن نام برده و از شعر های او می توان عظمت و شکوه جشن سده را با نوروز و مهرگان برابر دانست. در جایی دیگر از شاهنامه به برپایی جایگاهی ویژه و کاخی باشکوه در پیرامون آتشکده اشاره دارد.

پس از ورود اسلام به ایران این جشن همچنان پابرجا بوده و نوشته های مورخانی چون بیرونی، بیهقی، گردیزی، مسکویه و … شکوه این جشن را در دوران پس از اسلام تایید می کنند. نوشته های این مورخان به شیوه ی برگزاری این جشن در دوران پادشاهی غزنویان و سلجوقیان و خوارزمشاهیان و آل زیار و تا دوران مغول اشاره دارد اما بیشتر به نحوه ی برگزاری در میان درباریان می پردازد و سخنی از عامه مردم در آنها مشاهده نمی شود.

شاعرانی چون عنصری، فرخی، منوچهری و عسجدی نیز در توصیف چگونگی این مراسم و انداختن پرندگان و جانوران به درون آتش سخن گفته اند. بر اساس گفته های آنان، مهم ترین بخش مراسم که از سال های گذشته تا کنون همچنان پابرجا مانده، برافروختن آتش است. در طول تاریخ این مراسم، مردم به فراخور توانایی خود، هیزمی را به این آتش هدیه می کردند و در دهم بهمن ماه و شب یازدهم این ماه آن را می افروختند.

سلطان یا امیر وقت در مراسم سده حضور داشته و دقیقا رو به روی آتش می نشسته است. در برابر امیر سفره ای را پهن می کردند و شعرا به حضور می رسیدند تا قصائدی را که در مدح شاه و وصف سده سروده بودند را قرائت کنند.

با برافروختن اتش مردم به شادی می پرداختند و در آخر با جهیدن از فراز توده‌های کوچک آتش این شب را به پایان می رساندند. پدران در این شب برای فرزندان و خردسالان خویش بوق سفالی می‌خریدند و برپا کردن دود و آتش  را راهی برای دفع آسیب و ضرر می دانستند.

بیرونی، بیهقی و گردیزی نیز جشن سده را یکی از سه جشن بزرگ ایرانیان می دانند و معتقدند که این جشن در دوران اسلامی، تا اواخر دوران خوارزمشاهیان و حمله مغول نیز توسط سلاطین و مردم عادی برگزار می شده است.

مشهورترین و بزرگترین جشن سده در سال 323 هجری و در زمان مردآویج زیاری در اصفهان برگزار شد. وی نخستین کسی بود که پس از اسلام این جشن را با شکوه فراوان در اصفهان برگزار کرد و به همین دلیل پس از پایان مراسم به قتل رسید.

جشن سده در زمان سلطان مسعود غزنوی در سال 430 هجری نیز از مهم ترین جشن های شده در طول تاریخ به شمار می رود.

امروزه با گذشت هزاران سال از برگزاری نخستین سده، هنوز هم تغییر خاصی در این جشن به وجود نیامده و با فرا رسیدن دهم بهمن ماه آتش سده در بسیاری نقاط ایران برافروخته می شود.

سده در میان کتاب ها

فردوسی در باره پیدایش جشن سده چنین می گوید:

هوشنگ پادشاه پیشدادی، که شیوه کشت و کار، کندن کاریز، کاشتن درخت … را به او نسبت می‌دهند، روزی در دامنه کوه ماری دید و سنگ برگرفت و به سوی مار انداخت و مار فرار کرد. اما از برخورد سنگها جرقه‌ای زد و آتش پدیدار شد.

اما در کتاب «التفهیم» و هم «آثارالباقیه» ابوریحان به پدید آمدن آتش اشاره ای نشده و در آنها به برافروختن آتش بر روی بام ها به دستور فریدون پرداخته شده است. کتاب نوروزنامه منسوب به خیام در باره ی این جشن چنین می گوید:

آفریدون همان روز که ضحاک بگرفت جشن سده برنهاد و مردمان که از جور و ستم ضحاک رسته بودند، پسندیدند و از جهت فال نیک، آن روز را جشن کردندی و هر سال تا به امروز، آیین آن پادشاهان نیک عهد را در ایران و دور آن به جای می‌آورند. بعد از آن به امروز، زمان این جشن به دست فراموشی سپرده شد و فقط زرتشتیان که نگهبان سنن باستانی بوده و هستند این جشن باستانی را بر پا می‌داشتند.

 ابوریحان بیرونی واژه سده را برآمده از واژه ” صد ” می داند و در این باره می‌نویسد:

سده گویند یعنی صد و آن یادگار اردشیر بابکان است و در علت و سبب این جشن گفته‌اند که هرگاه روزها و شب‌ها را جداگانه بشمارند، میان آن و آخر سال عدد صد بدست می‌آید و برخی گویند علت این است که در این روز زادگان کیومرث – پدر نخستین – درست صدتن شدند و یکی از خود را بر همه پادشاه گردانیدند و برخی برآنند که در این روز فرزندان مشی و مشیانه به صد رسیدند. شمار فرزندان آدم ابوالبشر در این روز به صد رسید.

توصیه های کارناوالی

جشن سده در نقاط بسیاری اجرا می شود اما در برخی موارد کسی غیر از پیروان دین زرتشتی نمی توانند در آنها حضور یابند. پیش از انجام اقدامات سفر یا مراجعه به محل برگزاری جشن از این محدودیت اطلاع پیدا کنید. اما آنچه امروزه مرسوم است شکل عمومی جشن تنها در یزد و کرمان برگزار می گردد.

این مراسم یکی از آیین های کهن ایرانی و مراسم مهم زرتشتی به شمار می رود پس به آن احترام بگذارید و آداب آن را رعایت نمایید.

سخن آخر

تا به حال در این مراسم شرکت کرده اید؟

چه خاطره ای از آن دارید؟

نظرات، پیشنهادات و تجربیات خود را با ما در میان بگذارید…