امپراتوری روم شرقی

عوامل تقسیم امپراتوری روم

تئودئوس اول برای این که امپراتوری روم پابرجا بماند تصمیم گرفت که امپراتوری را به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم کند. روم شرقی را به دست پسر بزرگ تر آرکادیوس و روم غربی را به پسر کوچک تر به هونوریوس سپرد.

هجوم قبایل ژرمن:

یشتر دردسرهای امپراتوری روم، هجوم قبایل ژرمن بود. این قبایل با هجوم های خود خسارت های فراوانی به امپراتوری روم وارد می کردند که جبران آن خسارت ها سخت بود. همچنین یکی از عوامل سقوط امپراطوری روم غربی بودند.

بزرگی و پراکندگی امپراتوری:

یکی از مشکلات امپراتوری روم، بزرگی آن بود. قلمرو امپراتوری از شام و مصر تا گال (فرانسه کنونی)، بریتانیا و شبه جزیره ایبری تا شمال آفریقا بود. اینچنین قلمروی وسیعی نمی توانست توسط یک نفر اداره شود و همیشه در معرض هجوم کشورهای هم‏مرز، قبایل ژرمن، ترک تبارها و هون ها بود.

امپراتوری ساسانی:

یکی بزرگترین تهدیدها برای روم، امپراتوری ساسانی بود. هدف اصلی امپراتوری ساسانی، تصرف شام بود. شام یکی از مناطق مهم تجاری استراتژیک بود. این منطقه برای روم یکی از مناطق مهم و پردرآمد محسوب می شد.

والنتینیان یکم بین بخش های یونانی زبان و لاتین زبان امپراتوری خط فاصلی رسم کرد. بخش شرقی شبه جزیره بالکان، آسیای صغیر، خاور نزدیک و مصر را سرپرستی می کرد. در حالی که بخش غربی بر ایتالیا، اسپانیا، گُل، تقریباً برابر با فرانسه امروزی، بریتانیا و نیمه غربی و آفریقای شمالی کنترل داشت.

دین رسمی هر دو بخش امپراتوری مسیحیت بود و اکثر مسیحیان عضو کلیسای کاتولیک بودند. امپراتوران ریاست کلیسا را بر عهده داشتند. هر چند در هر دو بخش شرقی و غربی، امپراتوران در نهایت پاپ، اسقف رم، را رهبر کلیسا می دانستند. این شکاف برای نیمه غربی امپراتوری روم خوب نبود، چون در مقایسه با همتای شرقی اش از جمعیت و ثروت کمتری برخوردار بود. همچنین قلمرو بخش غربی بر خلاف بخش شرقی در منطقه ای به هم چسبیده نبود و از این رو فرمانروایی بر آن آسان نبود.

چنان که تاریخدان دیوید نیکولاس می نویسد: «تراکم جمعیت و ثروت در شرق بسیار بیشتر از غرب بود که باعث می شد تأمین حکومت امپراتوری با دشواری کمتری همراه باشد و فرمانروایی بر امپراتوری روم شرقی، که مرکز ثقلش آسیای صغیر و پایتختش در وسط واقع شده بود، آسانتر بود.»

دشمنان امپراتوری

تهدیدات خارجی مشکلات امپراتوری را سخت تر می کرد. در خاور نزدیک، تهاجم امپراتوری ایران (امپراتوری اشکانی و پس از اشکانیان امپراتوری ساسانی) باعث یک رشته جنگ ها با رومیان شد که خونریزی زیادی را به بار آورد اما در توازن قدرت بین دو امپراتوری در مجموع تغییر چندانی ایجاد نکرد. دومین تهدید از جانب ژرمن ها متوجه امپراتوری بود. ژرمن ها در شمال دانوب زندگی می کردند که مرز شمالی امپراتوری در شرق بود. آن ها پیوسته نواحی مرزی را مورد حمله قرار می دادند. هر از گاهی، سپاهیان رومی از دانوب عبور می کردند و با نیروهای ژرمن درگیر نبردهای منظم می شدند. تا اواخر قرن چهارم، امپراتوری روم این درگیری ها، همچنین قبایل گسترده ژرمن را به ناحیه شمال دانوب محدود نگه می داشت.[1] در اواخر قرن هفتم میلادی اعراب مسلمان به فرماندهی عمر بن خطاب برای گرفتن انتقام شکست «غزوه موته» به مرزهای امپراتوری حمله و مصر و شام را اشغال کردند و پس از آن اعراب مسلمان دشمنی خطرناک برای امپراتوری بیزانس محسوب می شد و رشته جنگ هایی میان اعراب و بیزانسی ها صورت گرفت.

آنچنان که اعراب توانستند طی جنگ هایی بر ایران مسلط شوند نتوانستند به شکلی کامل بر روم شرقی حکمفرما گردند.[2] دولت عثمانی یکی از این دشمنان است که سرانجام در سال 1453 قسطنطنیه را فتح کرد.

جامعهٔ بیزانسی

امپراتوری بیزانس، جامعه ای پیچیده و خوب سازمان یافته بود که یک دستگاه دیوانی چندلایه بر آن حکومت می کرد. هم ساختار اجتماعی و هم حکومت، مطابق الگوی رومی بنا شده بود. چنان که تاریخدان استیفن رانسینمان می نویسد. «کمتر دولت هایی بوده اند که به شیوه ای چنین سازمان یافته باشند… این سازمان دهی کار آگاهانه و سنجیده یک نفر یا محصول یک زمان خاص نبود… بلکه میراث گذشتۀ روم بود. هرچند در طی قرن ها پیوسته جَرح و تَعدیل و تکمیل شده بود تا پاسخگوی مقتضیات متغیر باشد. »

فرهنگ و مردم شناسی امپراتوری بیزانس

امپراتوری بیزانس به دلیل این که این امپراتوری ادامه شرقی امپراتوری رُم است به نام امپراتوری رم شرقی نیز نامبرده می شود. در دوران اوج خود در طول سال های 500 میلادی این امپراتوری شامل بخش هائی از جنوب و شرق اروپا، خاور میانه و شمال آفریقا می شد.

مردم «بازنتین» خود را رومی خطاب می کردند. علی رغم این واقعیت که آن ها اولادان قوم های متفاوتی بودند و به زبان یونانی صحبت می کردند. در واقع، لغت بیزانس از لغت بازنتیوم (Byzentium) که اسمی یونانی برای شهری در تنگه ای که اروپا و بخش آسیائی ترکیه را به هم متصل می نماید سرچشمه می گیرد. یونانی ها در اواسط سال های 600 قبل از میلاد به این محل کوچ کردند. این حتی پیش از ورود سربازان الکساندر کبیر به آناتولیا در سال 334 قبل از میلاد بود.

فرهنگ یونانی حتی سال ها بعد از این که منطقه بخشی از امپراتوری رم (100 سال پیش از میلاد مسیح) نیز نفوذ خود را حفظ نمود. شروع امپراتوری بیزانس را می توان واقعاً از زمانی که سلطان کنستانتین کبیر پایتخت را از رم به کنستانتیناپول (Constantinople) (استانبول فعلی) در سال 330 بعد از میلاد مسیح منتقل نمود تلقی نمود. این امپراتوری بیش از 1000 سال دوام آورد و بالاخره در سال 1453 زمانی که ترک های عثمانی کنتسانتیناپول را تسخیر نموده و اسم آن را به استانبول تغییر دادند پایان یافت.

مسیحیت نفوذ بسیار پرقدرتی بر هنر، موزیک و معماری امپراتوری بایزنتاین داشت. با توجه به این که استانبول آن زمان مرکز سیاسی امپراتوری بود این شهر همچنین مرکز آموزشی امپراتوری نیز بود و در این شهر بود که سران دولت خواندن و نوشتن و زبان یونانی باستان را فرا می گرفتند. در نتیجه این دوره آبستن و زاینده کارهای خیره کننده تاریخی، اجتماعی و شعر و منشورات دینی بود.

تمامی هنرهای بصیری نیز در این دوره شکوفا شدند. بیشتر هنرمندان این دوره به عنوان بردگان دولت و با مذاهب کار می کردند و در نتیجه شهرت شخصی کسب نکردند. برخی از مهارت های این استادان شامل حکاکی عاج، صلیب سازی به روش بایزنتاین و دست خط نویسی را می گردد. تقریباً تمام آنچه از معماری بیزانسی بجا مانده است کلیساهاست با موزائیک های تزئینی و معماری های بی همتای آنها. بدون شک یکی از شاهکارهای معماری این دوران همان موزه ایاصوفیای کنونی است.

برای 1110 سال بیزانسیان قادر شدند که امپراتوری خود را حفظ نمایند. اگرچه در این دوران اتفاقات بسیار درونی و جنگ ها با دشمنان خارجی کم کم این امپراتوری را تضعیف نمود تا این که بالاخره ترکهای عثمانی توانستند بر آن ها غلبه کرده و استانبول را تسخیر نمایند و امپراتوری بیزانس را نابود نموده و دوران جدید حکومت عثمانی را پایه گذاری کنند. با این حال اثرات و نفوذ امپراتوری بیزانس بر روی فرهنگ و غیره تا به امروزه باقی است.

امپراتور، مشاوران امپراتور و دیوانسالاران

همچنان که در امپراتوری روم امپراتور در رأس حکومت و جامعه قرار داشت، فرمانروای بیزانس که باسیلئوس (واژه یونانی به معنای پادشاه) نیز خوانده می شد، قدرتمندترین فرد در امپراتوری بود. فرامین او خودبخود تبدیل به قانون می شد و هیچ کس در امپراتوری نمی توانست این قوانین را تغییر دهد. کسانی که مستقیماً با امپراتور سروکار داشتند باید مطابق قوانین بسیار سفت و سختی رفتار می کردند. تشریفات بارگاه امپراتوری چنان پیچیده بود که چندین کتاب دربارهٔ آن نوشته شد.

زندگی امپراتور

امپراتور یک سَربند یا یک تاج طلایی مُزَین به جواهرات بر سر داشت که با یک ردای ارغوانی اش همراه می شد و پیراهن بزرگ ابریشمی اش با نقوش اژدهای طلایی گلدوزی شده بود. تختش از طلای حجیم بود و دو آستری که ارابه او را می کشیدند، کاملاً سفید بوده و سرتاپایشان از طلا می درخشید. ارابه امپراتور هم از طلای ناب بود. در برابر تخت امپراتور درختی قرار داشت، ساخته شده از بُرنز با پوشش طلا، که شاخه هایش پر از پرندگانی بود که آن ها هم از برنز مطلا ساخته شده بودند. از این تخت بسیار بزرگ شیرهایی نگهبانی می کردند که از برنز یا چوب با پوشش طلا ساخته شده بودند.

ارتش بیزانس

ارتش، پشتیبان اقدامات امپراتور و حکومت بیزانس بود. سپاه (نیروی زمینی) مهم ترین بخش ارتش بیزانس و دلیل کسب موفقیت آن در نبرد، آموزش و تجهیز دقیق افراد آن بود. پیاده نظام به شمشیر پولادین خوش ساخت، نیزه و تیر و کمان و سواره نظام به زوبین و کمان قوی مسلح بود. بزرگ ترین سپاه، سپاه 120 هزار نفری امپراتور نام داشت. در رده بعد از امپراتور، شش «سردار کل» قرار داشتند که هر کدام مسئول یک منطقهٔ نظامی امپراتوری بودند. کنستانتینوپول (استانبول) تا سال 1453 پایتخت امپراتوری روم شرقی محسوب می شد. حاکمان امپراتوری روم شرقی همیشه بر این مطلب تأکید داشتند که دولت بیزانس (دولت روم شرقی) دولتی است شرقی ولی این دیدگاه فقط برای مردم ساکن اروپا درست و برای ساکنان امپراتوری ساسانی یا هندیان، بیزانس یک دولت غربی محسوب می شد. امپراتوری روم شرقی بر کشورهای لبنان و سوریه و فلسطین و مصر نیز تسلط داشت.

اشرافیت

در امپراتوری بیزانس ثروت در دست عده اندکی انباشته بود که غالباً دارای مقام های حکومتی بودند؛ و نقش مهمی در پابرجا ماندن دولت داشتند. البته صنعتگران و فرهیختگان جایگاه ویژه ای در امپراطوری داشته اند. به عنوان نمونه وقتی امپراطوری روم شرقی متوجه شد که دولت عثمانی (سلطان محمد عثمانی) قصد حمله به قسطنطنیه را دارد به صنعتگران، اسلحه سازان و توپ سازان بهای زیادی داد.

نیروی دریایی بیزانس

نیروی دریایی بیزانس به مراتب کوچکتر از نیروی زمینی بود و تنها یک دریاسالار داشت که به امپراتور گزارش می داد. نیروی دریایی به ناوگان های جنگی تقسیم می شد و هر کشتی یکصد تا سیصد سرباز را در بر می گرفت. نیروی دریایی بیزانس یکی از نخستین سلاح های سرّی در نبرد، آتش افکن یونانی، را در اختیار داشت. در آتش افکن، نفت به درون سرشیرهای برنزی که در کشتی های جنگی نصب می شده پمپاژ و سپس از روی آب به طرف کشتی های دشمن پرتاب می شده و آن ها را به آتش می کشیده است.

قسطنطنیه

این شهر در جای شهر باستانی بیزانتیوم ساخته شد و شبه جزیره سه گوشی را زیر پوشش داشت که از سه طرف با آب محصور بود و تنها طرف غرب، گردن شبه جزیره خشکی بود و در آن سو، قسطنطنیه دیواری داشت که از آن در برابر حملات دشمنان محافظت می کرد. تاریخدان ویل دورانت اظهار می دارد که در ظرف یک قرن از زمان بنای قسطنطنیه: این شهر دارای تقریباً یک میلیون جمعیت بود. یک سند رسمی از پنج کاخ سلطنتی، شش کاخ برای بانوان درباری، سه کاخ برای مقامات عالی، 4338 عمارت اعیانی، 322 خیابان نام برد، که باید به آن ها یک هزار مغازه، صد محل تفریحی، کلیساهای مجلل و بسیار خوش تزیین و میدان های باشکوه را افزود.

سقوط

در سال 1453 میلادی، ترک های عثمانی که تازه قدرت یافته بودند و تصمیم به ساختن امپراتوری عثمانی داشتند به طرف قسطنطنیه به حرکت درآمدند. سلطان عثمانی، محمد دوم، قصد داشت به این تنها سنگر مقاومت در برابر فرمانروایی ترک ها، خاتمه دهد. امپراتور بیزانس در آن زمان، کنستانتین یازدهم بود که در سال 1449 بر تخت نشسته بود. ترک ها به مدت بیش از یک ماه، شهر را با پیاده نظام، توپ ها و کشتی های خود محاصره کردند. سرانجام، در 29 مه سال 1453، سلطان محمد فاتح حمله ای همه جانبه را آغاز کرد و ترک ها از سه طرف به شهر حمله کردند. نبرد ساعت ها به شدت ادامه یافت اما سرانجام، ترک ها به وسیلهٔ نردبان های بسیار از دیوارهای شهر بالا رفتند و با تعداد بسیاری سرباز اوضاع را به نفع خود تغییر دادند. هزاران نفر، از جمله کنستانتین یازدهم، در این نبرد کشته شدند. در سال 1770 میلادی سلطان مصطفی سوم، تلاش کرد نام اسلامبول (اسلام شهر) را برای آن فراگیر کند.

منابع

لغت نامه دهخدا.

جیمز آ. کوریک. امپراتوری بیزانس. ترجمهٔ مهدی حقیقت خواه.

پی نوشت