عبدالله نخستین، مدیر انتشارات نجابت در اراک، در گفت‌وگو با ایسنا به پرسش‌هایی درباره بازار ترجمه و شکل کار در این زمینه پاسخ داده است.
ارتباط مولفان خارجی با ناشران و مترجمان داخلی برای ترجمه و انتشار کتاب‌شان در ایران چگونه است؟
عرف این است که مترجم باید نسخه اصلی کتاب را از خود مؤلف یا ناشر رسمی مؤلف بخرد. چون ناشر اگر با نویسنده قرارداد داشته باشد، نماینده نویسنده محسوب می‌شود و برای فروش و ترجمه کتاب با نویسنده قرارداد دارد. برخی مواقع نیز انتشارات نسخه ترجمه‌شده را می‌خرد و منتشر می‌کند. به طور کلی قرارداد بین ناشر و مؤلف منعقد شده است و در ازای حق انتشار کتاب، یا مبلغی را به مؤلف می‌پردازند، یا این‌که درصدی از تیراژ کتاب به او تعلق می‌گیرد.
آیا در حال حاضر ناشران ایرانی با مؤلفان خارجی قرارداد می‌بندند؟
خیر. ناشران معمولان یک کتاب خارجی را از نمایشگاه بین المللی کتاب تهران خریداری می‌کنند و آن را به مترجم می‌دهند تا ترجمه کند و به اسم انتشارات خودشان چاپ می‌کنند. فقط کافی است یک اسم مترجم داشته باشد.
و این‌گونه دیگر ملزم به رعایت حق و حقوق مؤلف خارجی نیستند؟
بله. یک نسخه از یک کتاب خارجی را تهیه می‌کنند و به مترجم می‌دهند. مترجمان نیز اکثراً دانشجو هستند. البته بدتر از این هم وجود دارد. خیلی از ناشران همین کار را هم انجام نمی‌دهند. نسخه‌ای را که یک ناشر دیگر ترجمه و منتشر کرده است با تغییرات کوچکی در ویراستاری به نام خود و یک مترجم دیگر منتشر می‌کنند.
یعنی یک‌سری تغییرات کوچک کفایت می‌کند تا ترجمه جدیدی از کتاب پدید بیاید؟
بله بسیاری از کتاب‌های خارجی با نام چندین مترجم در بازار وجود دارد. برای مثال دکتر باربارا دی آنجلیس که روانشناس بسیار معروفی است در کل 18 کتاب نوشته است ولی در ایران 25 عنوان کتاب از او وجود دارد، چون با یک‌سری تغییرات کوچک در ترجمه، کتابی با عنوان جدید منتشر می‌شود و دکتر دی آنجلیس هیچ حق‌التالیفی هم نگرفته است.
آن دسته از مولفان خارجی که در ایران با یک ناشر قرارداد می‌بندند چطور؟
اگر آن‌ها با ناشر قرارداد رسمی داشته باشند، حق مؤلف می‌گیرند، به هرحال ناشر متعهد است.
در مورد این دسته از مؤلفان که قرارداد رسمی دارند هم آیا دیگران می‌توانند با انجام تغییرات کوچکی در ترجمه و ویراستاری کتاب، آن کتاب را به نام انتشاراتی خود چاپ کنند؟
بله می‌توانند. از همه بدتر این است که کتابی که چاپ اول آن توسط یک ناشر انجام شده به صورت غیرقانونی توسط دیگران چاپ می‌شود، چون چاپ اول بسیار پرهزینه است. هزینه‌های طراحی و ویراستاری و فیلم و زینک در چاپ اول وحشتناک است.
شما هر کتابی را می‌توانید ببرید تهران، خیابان انقلاب. در این خیابان چند جا هست که هر کتابی را که ببرید با تیراژ 50 نسخه به بالا برای‌تان چاپ می‌کنند، بدون این‌که اصلاً کاری داشته باشند ناشر کتاب کیست یا نویسنده چه کسی است، در حالی که در همان خیابان انقلاب که معدن کتاب است، بسیاری از ناشران ورشکست شده و تعطیل کرده‌اند. در حال حاضر فقط برخی ناشران بزرگ که برند شده‌اند و ناشران دولتی می‌توانند سود خوبی داشته باشند.
مولفان داخلی چطور؟ حق و حقوق آن‌ها بهتر رعایت می‌شود؟
اگر مؤلف ایرانی باشد، یا ناشر با پول خودش کتاب را چاپ می‌کند و به مؤلف حق تألیف می‌دهد یا این‌که نویسنده از جیب خودش کتاب را چاپ می‌کند و به ناشر حق نشر می‌دهد. مشکل اصلی مولفان داخلی همان چاپ‌های غیر قانونی است که مثال زدیم در خیابان انقلاب انجام می‌شود.
یک مسئله دیگر هم این است که معمولاً قبل از این‌که کتاب از چاپخانه بیرون بیاید، نماینده وزارت ارشاد باید بیاید و تیراژ کتاب را شمارش کند و متأسفانه در این مورد هم تخلفاتی صورت می‌گیرد. مثلاً یک نوبت چاپ کتاب را در چند نوبت منتشر می‌کنند. یعنی کتابی را که برای مثال تیراژ چاپ اول آن پنج‌هزار نسخه است در پنج نوبت هزارتایی منتشر کنند و کتاب این‌گونه در واقع تنها با یک نوبت چاپ، به چاپ ششم می‌رسد.
البته برعکسش هم انجام می‌شود. گاهی ناشر می‌خواهد از نویسنده سوءاستفاده کند، خصوصاً اگر کتاب موفقی نوشته باشد. ناشر طی یک هماهنگی با چاپخانه، کتابی را که باید تجدید چاپ بشود و فرضا در آستانه چاپ سوم باشد به عنوان چاپ اول منتشر می‌کند تا دیگر حق مؤلف ندهد. یعنی به مؤلف می‌گویند کتاب تو نفروخته و تجدید چاپ نشده، مثل شاگردی که جنسی را می‌فروشد ولی پول آن را داخل دخل نمی‌گذارد، می‌رود همان جنس را با قیمت پایین‌تر از جایی تهیه می‌کند و داخل مغازه می‌گذارد، آخر شب به صاحبکار می‌گوید 10 تا فروخته در حالی که 30 تا فروخته تا این‌گونه به صاحب کار پول کمتری بدهد.
مشکلات مترجمان چیست؟
ترجمه یک کتاب خیلی زحمت دارد و یک پروژه چندماهه است. حالا یک عده با دست بردن در ترجمه مترجمان، کتاب را با اسم خودشان به عنوان مترجم منتشر می‌کنند؛ مشکل اصلی مترجمان همین است.
آیا ناشران و ومولفان با نرم‌افزارهایی که در سال‌های اخیر وارد حوزه کتاب شده‌اند مشکلی دارند؟
قرارداد می‌بندند ولی چون نظارتی بر میزان فروش این نرم‌افزارها نیست، مولفان و ناشران گله‌هایی دارند.
مشکلات خیلی زیاد است. در سال‌های اخیر خصوصاً پس از قطع یارانه دولتی کاغذ و یک‌سری تغییرات مدیریتی، مشکلاتی پدید آمد که هم ناشران را بدبخت کرد و هم اهالی کتاب خواندن را. همچنین بن کتاب دانشجویان و طلاب کارتی شد و همه دیدیم در خیابان انقلاب بن کتاب را خرید و فروش می‌کنند. یعنی پولی که قرار بود خرج کتاب شود، خرج مشکلات معیشتی گیرندگان بن کتاب می‌شود.
یعنی به نظر شما آیا با برگشتن یارانه دولتی کاغذ، ناشران می‌توانند نفس راحتی بکشند؟
صددرصد. این یارانه که هرگز نقدا به ناشران داده نمی‌شد، بلکه تخفیفی بود که روی کاغذ به ناشران کتاب می‌دادند و هیچ ناشری پول نقدی نمی‌گرفت. نتیجه حذف این یارانه هم قیمت‌های حال حاضر کتاب است که همه می‌بینیم بسیار افزایش یافته است. بیشترین بخش هزینه یک کتاب، همان هزینه کاغذ است و یارانه کتاب واقعاً می‌تواند قیمت را بسیار پایین بیاورد و وضعیت ناشران را بهبود ببخشد.
