آینده ۱۰ ساله تولید غذا

«سازمان غذا و کشاورزی ملل‌متحد» (فائو) و «سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه» (OECD) در گزارشی مشترک چشم‌انداز بخش کشاورزی جهان را تا 2028 پیش‌بینی کرده‌اند. در این گزارش با استفاده از اطلاعات به‌دست آمده از صاحب‌نظران کشورهای عضو و سازمان‌های کالایی جهان، چشم‌انداز بخش کشاورزی و شیلات در سطوح ملی، منطقه‌ای و جهانی مورد ارزیابی قرار گرفته است. به گزارش گروه اقتصاد بین الملل روزنامه «دنیای اقتصاد» براساس یافته‌های این گزارش، چند سال عرضه قدرتمند، موجب شده است قیمت‌های بین‌المللی محصولات کشاورزی روندی کاهشی داشته باشد. البته با در نظر گرفتن روندی بلندمدت‌تر، برای قیمت محصولات غلات و گوشت قرمز حکایت روندی افزایشی مشاهده می‌شود. در این رابطه تقریبا برای تمام کالاهایی که چشم‌انداز آنها در این گزارش پوشش داده شده، پیش‌بینی شده است قیمت آنها طی یک دهه آینده زیر یا در سطح فعلی باقی بماند.

جمعیت درحال رشد جهان، به مصرف افزایشی خود برای محصولات کشاورزی به‌عنوان موادغذایی، خوراک احشام و اهداف صنعتی ادامه خواهد داد. بر این اساس عمده تقاضای اضافی موادغذایی طی یک دهه آینده در مناطقی خواهد بود که رشد بالای جمعیتی را تجربه می‌کنند، به‌خصوص کشورهای جنوب صحرای آفریقا، هند و کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا. براساس یافته‌های این گزارش با توجه به اینکه تقاضای موادغذایی اساسی برای عمده جمعیت جهان به حالت اشباع رسیده است، انتظار می‌رود طی سال‌‌های آتی مصرف سرانه این گروه موادغذایی روندی باثبات داشته باشد. در این رابطه پیش‌بینی شده است تقاضای گوشت به نسبت در آمریکا قدرتمند باقی بماند، درحالی‌که مصرف گوشت جمعیت کشورهای کم‌درآمد به‌خصوص در منطقه جنوب صحرای آفریقا همچنان محدود خواهد بود. از طرفی محصولات لبنی روزانه عمده تقاضای آسیایی‌ها برای پروتئین را تامین خواهد کرد (به‌ویژه در پاکستان و هند). برای سایر محصولات، تحت‌تاثیر شهری ‌شدن و حرکت به سمت موادغذایی فرآوری‌شده و حاضری‌تر، انتظار می‌رود مصرف سرانه شکر و روغن‌های گیاهی افزایش یابد. این درحالی است که ترکیبی از مصرف اضافی کالری، رژیم غذایی نامتوازن و کاهش سطح فعالیت‌های افراد باعث خواهد شد بسیاری از کشورهای جهان از اضافه وزن و چاقی مفرط رنج ببرند. در بسیاری از کشورهای کم‌درآمد و با درآمد متوسط، این مشکلات در کنار سوء‌تغذیه و کمبود ریزمغذی‌ها باعث ایجاد چالش سه‌گانه سوءتغذیه خواهد شد.  براساس گزارش مشترک «فائو» و «سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه»، تقاضای قدرتمند برای خوراک حیوانات انگیزه لازم را برای توسعه محصولات بخش احشام به‌واسطه گله‌های بزرگ‌تر ایجاد خواهد کرد. در کنار انتظار افزایش بهره‌برداری‌ها، احتمالا تقاضا برای خوراک احشام نیز افزایش خواهد یافت. بر این اساس، پیش‌بینی شده است سهم محصولات کشاورزی که در تهیه این خوراک مورد استفاده قرار می‌گیرند، همچون ذرت و دانه‌های روغنی سویا، از کل محصولات کشاورزی جهانی بیشتر شود. بنابراین احتمالا طی یک دهه آینده رشد موارد مصرفی غلات در خوراک حیوانات از موارد مصرف در موادغذایی انسانی پیشی خواهد گرفت. بین سال‌های 2005 تا 2015 سوخت‌های زیستی عمده تقاضای محصولات کشاورزی را تشکیل می‌دادند. با این حال انتظار می‌رود طی سال‌های آتی این حجم کاهش یابد. عمده تقاضاهای اضافی آینده سوخت‌های زیستی در اندونزی که در تولید سوخت‌های دیزلی زیستی از روغن‌های گیاهی استفاده می‌کند و چین و برزیل که با استفاده از نیشکر اتانول تولید می‌کنند، خواهد بود.

به گزارش این دو نهاد معتبر بین‌المللی، انتظار می‌رود طی یک دهه‌ آتی تولیدات محصولات کشاروزی جهان تا 15 درصد رشد کند، این درحالی است که استفاده از زمین‌های کشاورزی در سطح هموار باقی خواهد ماند. در این رابطه پیش‌بینی افزایش سطح تولیدات محصولات کشاورزی می‌تواند عمدتا ناشی از بهبود بازدهی و افزایش شدت برداشت باشد، تحولاتی که به لطف پیشرفت‌های تکنولوژی حاصل خواهد شد. رشد مورد انتظار پرورش احشام نیز عمدتا بر مبنای بزرگ‌تر شدن گله‌ها، استفاده‌های بیشتر از خوراک و کارآیی بیشتر در استفاده از این خوراک خواهد بود. با توجه به محدودیت‌های برداشت شیلات، تقریبا تمام پیش‌بینی‌های افزایش عرضه ماهی و غذاهای دریایی به‌خاطر گسترش فعالیت‌های آبزی‌پروری خواهد بود. در این رابطه، پیش‌بینی شده است سهم این بخش از کل تولیدات شیلات تا سال 2028 به سطح 55 درصد برسد.

کشاورزی‌ آلاینده‌ترین بخش جهان باقی خواهد ماند. طی دهه‌های آتی کشاورزی یکی از اصلی‌ترین منابع انتشار گازهای گلخانه‌های باقی خواهد ماند. بر این اساس انتشار مستقیم گازهای‌ آلاینده بخش کشاورزی که عمدتا در بخش‌های احشام، برنج و کودهای شیمیایی صورت می‌گیرد، طی یک دهه آتی 5/ 0 درصد افزایش خواهد یافت، در مقایسه با نرخ 7/ 0 درصدی که در 10 سال اخیر به ثبت رسید. بر این اساس، نرخ افزایش انتشار گازهای آلاینده از رشد محصولات کشاورزی طی یک دهه‌ آتی پایین‌تر خواهد بود. این امر حاکی از آن است که با وجود افزایش سطح تولیدات کشاورزی، شدت انتشار کربن کاهش می‌یابد.  «تجارت» دیگر بخشی است که چشم‌انداز یک دهه آینده آن توسط این دو نهاد معتبر ارائه شده است. براساس بررسی‌های این دو نهاد، «تجارت بین‌المللی» برای امنیت غذایی تعداد رو به رشدی از کشورهایی که وابسته به واردات موادغذایی هستند ضروری باقی خواهد ماند. تجارت همچنین برای درآمد و معیشت مناطق صادرکننده موادغذایی همچون آمریکای لاتین و کشورهای حوزه دریای کارائیب عاملی حیاتی خواهد بود، کشورهایی که انتظار می‌رود سهم آنها از صادرات محصولات کشاورزی جهان افزایش یابد. بر این اساس کشورهای منطقه دریای سیاه، موقعیت خود را به‌عنوان صادرکننده پیشگام جهانی محصولات ذرت و گندم تحکیم خواهند بخشید. عمده صادرات آنها به منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا خواهد بود.

طی سال‌های آتی بازارهای کشاورزی جهان با طیف گسترده‌ای از چالش‌ها مواجه خواهند شد، امری که بخش کشاورزی را با ریسک‌های سنتی بالا مواجه خواهد ساخت. در طرف عرضه، این مخاطرات شامل گسترش بیماری‌هایی همچون تب خوکی، افزایش مقاومت در برابر مواد ضدمیکروبی، پاسخ‌های مقرراتی به تکنیک‌های جدید کاشت و واکنش‌ها به حوادث رو به افزایش مربوط به تغییرات آب‌وهوایی خواهد بود. از جمله چالش‌های طرف تقاضا نیز می‌توان به تغییر رژیم غذایی و پاسخ‌های مقرراتی به روندهای هشداردهنده چاقی اشاره کرد. عامل تهدید‌کننده دیگر نااطمینانی‌های رو‌به افزایش پیرامون توافقات تجاری میان بازیگران اصلی بازارهای جهانی کشاورزی خواهد بود. بالا گرفتن تنش‌ها در جنگ تجاری ادامه‌دار غول‌های اقتصادی دنیا پتانسیل آن را دارد که حجم تجارت جهان را کاهش دهد یا منجر به تغییر مسیر آن شود؛ درحالی‌که ترکش‌های آن بر بازارهای بین‌المللی و داخلی را نیز نمی‌توان نادیده گرفت.

چشم‌انداز کشاورزی ایران تا 2028

در گزارش مشترک «فائو» و «سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه» چشم‌انداز بخش کشاورزی به تفکیک کشورها نیز مورد بررسی قرار گرفته است. یکی از این کشورها ایران است. براساس آمارهای این گزارش، هرچند اقتصاد ایران در سال 2019 رشد منفی 9/ 3 را تجربه خواهد کرد، اما در سال‌ پس از آن یعنی 2020 دوباره به رشد مثبت باز خواهد گشت؛ رشدی معادل 1/ 1 درصد. در این رابطه برای اقتصاد 2021 ایران نیز رشد 6/ 1 درصدی پیش‌بینی شده است؛ درحالی‌که در سال‌های پس از آن و تا 2028، رشد 3/ 2 درصد تجربه خواهد شد.

البته رشد سرانه تولیدناخالص‌داخلی کشور طی یک دهه‌ آتی تماما منفی خواهد بود؛ هرچند منفی اما رو به بهبود. بر این اساس، سرانه تولیدناخالص‌داخلی تا پایان سال 2019 تا 6/ 6 درصد کاهش خواهد یافت؛ کاهشی که تا 2028 به نرخ منفی 2/ 0 درصد خواهد رسید. برخلاف چشم‌انداز رشد اقتصادی، چشم‌انداز رشد جمعیتی ایران روندی باثبات و کاهشی دارد. بر این اساس، جمعیت ایران در سال 2019 با نرخ یک درصد رشد خواهد کرد؛ نرخی که با طی روندی کاهشی تا 2028 به سطح 5/ 0 درصد خواهد رسید.

 از دیگر پیش‌بینی‌ها، چشم‌انداز بخش کشاورزی به تفکیک کالاها است. در بخش گندم، ایران که بین سال‌های 2016 تا 2018 میانگین تولید بیش از 12 میلیون تنی را به ثبت رساند (معادل نرخ 2 درصدی)، تا سال 2028 تولید گندمش با افزایش 39/ 1 درصدی به سطح بیش از 15 میلیون تن خواهد رسید. به‌طور مشابه، بین سال‌های 2016 تا 2018 واردات گندم ایران که بالغ بر 548 میلیون تن بود تا 2028 به سطح 656 میلیون تن خواهد رسید؛ البته در هر دو دوره نرخ تغییرات واردات منفی است. در بخش صادرات نیز در دو دوره مذکور به ترتیب سطح صادرات 187 و 30 میلیون تنی برای گندم ایران بر‌آورد شده است. در طرف تقاضا نیز مصرف گندم ایران از 14 میلیون تن میانگین دو سال اخیر به حدود 16 میلیون تن طی یک دهه آینده خواهد رسید؛ تغییراتی که معادل نرخ رشد کمتر از یک درصدی برای هر دو دوره است.

چشم‌انداز بعدی مربوط به بازار ذرت است. بر این اساس، تولید ذرت ایران بین سال‌های 2016 تا 2018 به‌طور میانگین 900 هزار تن بود و تا 2028 به سطح یک میلیون و 80هزار تن خواهد رسید؛ تغییری که معادل رشد 78/ 1 درصدی طی یک دهه آینده است. واردات ذرت ایران طی دو سال اخیر حدود 5/ 7 میلیون تن بود؛ رقمی که تا سال 2028 به بالای 10 میلیون تن افزایش خواهد یافت. برای هر دوره تغییرات واردات گندم مثبت است. در این رابطه مصرف ذرت ایران از میانگین 8 میلیون تن سال‌های اخیر با رشد 6/ 2 درصدی به 3/ 11 میلیون تن تا 2028 افزایش خواهد یافت. در آن سال مصارف ذرت بخش خوراک احشام ایران نیز بالغ بر 11 میلیون تن خواهد بود. براساس آمارهای مشترک «فائو» و «سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه»، تولیدات سایر غلات دانه‌درشت ایران از حدود 3 میلیون تن سال‌های گذشته به 5/ 3 میلیون تن تا 2028 افزایش خواهد یافت. در واقع تولیدات سایر غلات دانه‌درشت ایران طی یک دهه آتی 5/ 1 درصد رشد خواهد کرد. این درحالی است که واردات این محصولات به کشور از1/ 2 میلیون تن فعلی به بیش از 4 میلیون تن افزایش خواهد یافت. برای مصرف این محصولات نیز پیش‌بینی شده است مصرف 1/ 5 میلیون تنی فعلی تا 2028 به سطح 6/ 7 میلیون تن برسد. مصرف این غلات در خوراک احشام نیز از نزدیک 5 میلیون تن به 4/ 7 میلیون تن افزایش خواهد یافت؛ امری که بیانگر رشد 8/ 2 درصدی طی یک دهه آتی است.

پیش‌بینی بعدی برای بازار برنج است. براساس این گزارش، تولید برنج ایران از میانگین 9/ 1 میلیون تنی سال‌های 2016 تا 2018 به سطح 2/ 2 میلیون تن تا 2028 خواهد رسید. این درحالی است که نرخ رشد 1/ 4 درصدی دو سال اخیر تولید برنج، طی یک دهه آتی به 5/ 1 درصد کند خواهد شد. البته پیش‌بینی شده است واردات برنج در سطح 3/ 1 میلیون تن در سال‌های آینده ثابت باقی بماند. در بخش تقاضا نیز مصرف 1/ 3 میلیون تنی برنج ایرانیان طی یک دهه آتی تغییر چندانی نخواهد کرد.  براساس این گزارش مشترک، تولید سویای ایران با اندکی تغییر از 200 هزار تن فعلی به 242 هزار تن تا سال 2028 افزایش خواهد یافت. از این حجم تولید سویا، حدود 100 هزار تن به کشورهای دیگر صادر می‌شود. واردات سویای ایران که البته ارقام بزرگ‌تری از اینها دارد نیز روندی مشابه طی خواهد کرد و از 3/ 2 میلیون تن فعلی به 6/ 2 میلیون تن طی یک دهه آتی خواهد رسید. مصرف سویا نیز از 4/ 2 میلیون تن به 8/ 2 میلیون تن افزایش خواهد یافت. البته نرخ رشد 5/ 17 درصدی مصرف سویای دو سال اخیر ایران به سطحی کمتر از یک درصد طی یک دهه کاهش خواهد یافت.