نهج البلاغه دریایی از معارف بلند توحیدی و معارف دینی است. حضرت در باب صفات متقین جملات بسیار جالب با مضامین و متوای پر باری بیان می فرماید. در همان خطبه همّام که همّام به حضرت عرض کرد: «صِفْ لِی الْمُتَّقِین»، حضرت گفت و گفت و گفت، تا اینکه آن شنونده جان داد، آن تقریباً بیست صفحه است. سید رضی شش هفت صفحه آن را نقل کرد، بخشی از آنها را هم در خطبه 220 نقل کرد که دارد: «قَدْ أَحْیا عَقْلَهُ وَ أَمَاتَ نَفْسَهُ حَتَّی»چه کسی؟ چه کسی «أَحْیا عَقْلَهُ»؟ چه کسی «أَمَاتَ نَفْسَهُ»؟ «حَتَّی...بَرَقَ لَهُ لامِع کَثِیر الْبَرْق». این خطبه از درخشنده ترین خطبه های نهج البلاغه است که درباره کشف و شهود است. «بَرَقَ لَهُ لامِع کَثِیر الْبَرْق» که مربوط به حوزه و دانشگاه نیست؛ این برای نماز شب است. چه کسی برای او بهشت کشف می شود؟ چه کسی برای او جهنم کشف می شود؟ چه کسی برای او برق لامع رخشندگی می کند؟ «قَدْ أَحْیا عَقْلَهُ وَ أَمَاتَ نَفْسَهُ حَتَّی... بَرَقَ لَهُ لامِع کَثِیر الْبَرْق»، این ضمیر به چه کسی برمی گردد؟ این تازه یک خطبه است.
این شخص مخاطب و مستمع در همان جا فریاد کشید و جان سپرد، حضرت فرمود من می دانستم وقتی من بخواهم حرف بزنم نتیجه اش جان دادن مخاطب است. خود حضرت فرمود: شما کنار این کلمات عادی در حواشی این کلمات بگذرید. آنجا که من دارم حرف می زنم، مستقیماً ننشینید، برای اینکه «ینْحَدِرُ عَنِّی السَّیل وَ لَا یرْقَی إِلَی الطَّیر»؛ من اگر بخواهم حرف بزنم سیل می بارم، مگر شما می توانید در مسیر سیل بایستید؟ نه سبلان اردبیل و نه الوند همدان همتای دماوند نیست. این قله دماوند خیلی مرتفع است. همه شما با تهران و تهرانی و زندگی تهران و البرز آشنا هستید. این کوه های تهران هم کوه های بلندی است؛ اما شاید چهل سال، پنجاه سال، هفتاد سال گاهی یکبار ممکن است سیل بیاید. مگر هر کوهی سیل دارد؟ هر چه هم باران تُند بیاید به هر حال این کوه چند متری بیش نیست. بین این کوه هایی که تهران و البرز در دامنه آن کوه هاست با قله دماوند چندین شیار هست؛ اما بعضی از قسمت های همین لاریجان که دامنه قلّه است و مستقیماً با خود قلّه رابطه دارد، هر وقت باران آمد سیل می شود؛ برای اینکه چند هزار متر باید بیاورد همه این خاک ها را می شوید و می آورد. مگر هر کوهی سیل دارد؟ مگر هر کوهی مسیل سیل است؟ فرمود: من آن کوه بلند هستم وقتی حرف می زنم سیل دارم. شما چگونه می خواهید بایستید اینجا؟! او اصرار کرد که بگویید: «صِفْ لِی الْمُتَّقِین »، «صِفْ لِی الْمُتَّقِین »، فرمود: بنده خدا! من اگر بخواهم شروع به حرف بکنم، مثل سیل باران می آید تو را می برد؛ این طور هم شد. آن قدر قوی بود قوی بود که شنونده همان جا جان داد. حضرت فرمود: «هَکذَا تَصْنَعُ الْمَوَاعِظ».
شما این پرنده ها را که می بینید که روی قله ها می نشینند؛ اما هیچ پرنده ای را ندیدید که روی قله دماوند بنشیند، از بس بلند است. حضرت فرمود: مگر هر کسی به فکر من می رسد؟ «وَ لَا یرْقَی إِلَی الطَّیر». نه هیچ پرنده ای اوج فکر مرا می یابد، نه هیچ گیرنده ای سیل دامنه مرا تحمّل می کند؛ این کتاب است. این کتاب بعد از قرآن اوّلین سرمایه ماست، متأسفانه به این صورت درآمده است. اگر کسی بخواهد شرح کند دست و بالش بسته است. مگر اینکه این تمام نهج البلاغه را که خدا غریق رحمت کند آن سید شیرازی را که نوه او جمع کرده، این اوّل تا آخر کتاب را، یک؛ و آن هفت جلدی هم که مصادر آن است، دو؛ تا آغاز و انجام یک خطبه، آغاز و انجام یک نامه، همه مشخص بشود، سه؛ آن وقت این کلمات قصار چیز جدایی نیست، یا از آن خطبه هاست یا از آن نامه ها. گاهی ممکن است حضرت تک فرمایشی فرموده باشد و گرنه 473 کلمه قصار بی صدر و بی ذیل حضرت که ندارد.
غرض این است که نهج البلاغه چنین کتاب مظلوم قوی و غنی است؛ چون روی آن کار نشده خیال می کنند قابل فهم است! تا آن کتاب جمع نشود، اوّل و آخر خطبه مشخص نشود، اوّل و آخر نامه مشخص نشود، نه «السّباق» نه «السّیاق» که سرمایه محقّق است حاصل نمی شود. خود حضرت (سلام الله علیه) ائمه دیگر هم همین کار را کردند یک سلسله قواعد عقلی دارند و یک سلسله قواعد فقهی. قواعد فقهی همین قاعده هایی است که در قواعد فقهیه آمده، قاعده ید هست، قاعده تجاوز هست، قاعده فراغ هست، قاعده استصحاب هست، این قواعدی هست که در کتاب های دینی ما به صورت قواعد فقهی یا قواعد اصولی جمع شده است این را ائمه فرمودند. قسمت مهم از مطالبی که فرمودند قواعد فلسفی و کلامی است. قواعد فلسفی و کلامی در نهج البلاغه فراوان است، در توحید صدوق که فرمایشات نورانی امام رضا هم جمع شده، فراوان است. حضرت فرمود: «کلُّ قَائِمٍ فِی سِوَاهُ مَعْلُولٌ»؛ یعنی هر چیزی که هستی او عین ذات او نیست، علّت می خواهد. این قاعده با قاعده استصحاب کجا! استصحاب را یک طلبه بعد از هفت هشت سال درس خواندن می فهمد؛ اما این که به آسانی حلّ نمی شود. «کلُّ قَائِمٍ فِی سِوَاهُ مَعْلُولٌ»، نظام علّیت را اینجا ثابت کرد. بیان نورانی امام رضا(سلام الله علیه) هم در توحید مرحوم صدوق همین است. از این قواعد عقلی فراوان در کلمات ائمه (علیهم السلام) است.
یکی از آن قواعد عقلی فلسفی که در کلمات نورانی امیرالمؤمنین(سلام الله علیه) است همین کلمه 32 است که فرمود: «فَاعِلُ الْخَیرِ خَیرٌ مِنْهُ وَ فَاعِلُ الشَّرِّ شَرٌّ مِنْه»؛ یعنی هر انسانی بالاتر از کار خودش است؛ یعنی یک انسان نمازگزار بالاتر از نماز است. یک انسان روزه گیر بالاتر از روزه است. یک انسان زکات ده بالاتر از زکات است. این با کدام معیار حلّ می شود؟ فرمود هر کسی که کار خیر انجام داد، بالاتر از آن کار خیر است. این نمازی که ستون دین است چگونه نمازگزار بالاتر از این نماز است؟ این زکاتی که پیوند خلق با یکدیگر را تحکیم می کند چگونه مؤدّی زکات بالاتر از آن است؟ این صومی که «جُنَّةٌ مِنَ النَّار»است چگونه صائم بالاتر از «جُنَّةٌ مِنَ النَّار» می شود؟
فرمود: «فَاعِلُ الْخَیرِ خَیرٌ مِنْهُ وَ فَاعِلُ الشَّرِّ شَرٌّ مِنْه»، اگر سرقت بد است، اختلاس بد است، نجومی بد است، سارق و مختلس و نجومیبگیر بدتر از آن هستند. اگر خوردن بیت المال بد است خورنده بدتر از آن است. اگر گرفتن اموال مسلمین بد است، گیرنده بدتر از اوست. این دو تا قاعده عقلی است. فرمود: «فَاعِلُ الْخَیرِ خَیرٌ مِنْهُ وَ فَاعِلُ الشَّرِّ شَرٌّ مِنْه».
یک توضیح کوتاه ـ شرح نمی شود خلاصه ـ یک توضیح کوتاه این است که ما دو تا خیر داریم: یک خیر علمی داریم که حکمت نظری عهده دار و متولّی آن است. یک خیر عملی داریم که حکمت عملی عهده دار آن است. خوبی، زیبایی و مانند آن، یک قسمتش به بخش اندیشه برمی گردد، یک بخش از آن به قسمت انگیزه برمی گردد. وقتی در نظام هستی اگر بگویند فلان چیز بهتر است، خوب است، خیر است؛ یعنی درجه هستی آن بالاتر است، چون که امر اعتباری نیست، امر حقیقی است. امری نیست که خرید و فروش بشود بگوییم آن بهتر است. وقتی می گوییم آفتاب بهتر از ماه است؛ یعنی درجه وجودی او و نورافکنی او قوی تر است. وقتی می گوییم جبرئیل بهتر از فلان فرشته است؛ برای اینکه آن استاد است و این شاگرد. وقتی می گوییم پیغمبر بهتر از امت است؛ برای اینکه او علماً و عملاً معصوم از خطای فکری و خطیئه عملی است و دیگران این چنین نیستند. این خیر علمی است، خیر نظام هستی است. خیری است که اثرش خوب است، بهتر است، فایده دارد؛ می گویند فلان کار بهتر از فلان کار است. این خیر ارزشی است، آن خیر دانشی است.
حُسن هم همین طور است، یک وقت ذات اقدس الهی در قرآن فرمود: ﴿أَحْسَنَ کلَّ شَی ءٍ خَلَقَهُ﴾؛ هر چه را او آفرید زیبا آفرید، از این زیباتر دیگر ممکن نبود، هر چند به صورت خرچنگ باشد. این زیبایی خلقت کاری با زیبایی هنر و دلپذیری ندارد. یک وقت می گوییم نقاشی فلان تابلو بهتر از نقاشی این تابلوست؛ آن برای زیبایی چشم پذیر است. یک وقت می فرماید ما هر چه خلق کردیم زیبا خلق کردیم، هیچ نقصی در دستگاه نیست؛ برای اینکه اگر زیباتر از این ممکن بود و خدا نیافریده بود، این مقدم ـ معاذالله ـ یا «للجهل» بود یا «للعجز» بود یا «للبخل»؛ «و التالی بأسره الثلاث مستحیل و المقدم مثله». اگر زیباتر از این ممکن بود و خدا خلق نکرده بود، این مقدمه قضیه استثنایی؛ یا ـ معاذالله ـ برای اینکه نمی دانست، یا ـ معاذالله ـ برای اینکه نمی توانست، یا ـ معاذالله ـ برای اینکه جود و سخا را نداشت. تالی به هر سه قسمش مستحیل است «فالمقدم مثله». پس نظامی از این زیباتر ممکن نیست. این مربوط به زیبایی خلقت است. یک وقت است می گوییم طاوس بهتر از فلان حیوان است، این زیباتر است؛ یعنی چشم پذیر است، دلپذیرتر است، این زیبایی های حسّی و هنری است. می گوییم نماز ستون دین است، نماز بهتر از روزه است مثلاً، روزه بهتر از فلان کار است؛ این بهترها یعنی ثواب بیشتری دارد، آثار بیشتری دارد که به حکمت عملی برمی گردد. در اینجا نسبت به حکمت عملی نیست، نسبت به حکمت نظری است؛ یعنی بالاتر از هر کاری صاحب آن کار است، چرا؟ چون صاحب کار مؤثر است این کار اثر اوست. ما که نمی خواهیم بگوییم حقیقت نمازی که خدا آفرید این آقا بالاتر از آن است. اینکه حقیقت نماز را نمی خواند. این نماز خودش را می خواند. این نماز او هر اندازه بیارزد این نمازگزار از او بهتر می ارزد، چون اثر اوست. فعل اوست، هر فاعلی از فعلش قوی تر است، بالاتر است. پیدایش این اثر از او مؤثر است. شرّ هم این گونه است؛ هر کار بدی که بد است، نتیجه این شخص است. این فاعل این شرّ است، مبدأ این شرّ است، اصل این شرّ است. پس بدتر از این شرّ است. «فَاعِلُ الْخَیرِ خَیرٌ مِنْهُ وَ فَاعِلُ الشَّرِّ شَرٌّ مِنْه».
حالا روشن می شود همان طوری که قرآن «یفَسِّرُ بَعضُهُ بَعضاً»؛ نهج البلاغه هم همین طور است، کلمات اهل بیت هم همین طور است. اینها چون قرآن ناطق اند، فرقی نمی کند بین قرآن و عترت، عترت و قرآن. البته روایت به اندازه قرآن نیست، ولی عترت معادل قرآن است که «إِنِّی تَارِک فِیکمُ الثَّقَلَین». همان طوری که قرآن «یفَسِّرُ بَعضُهُ بَعضاً»، کلمات عترت طاهرین هم «یفَسِّرُ بَعضُهُ بَعضاً». این «الصَّلَاةُ عَمُودُ الدِّینِ»؛ همان طوری که صلات معراج مؤمن است نقل شده، «عَمُودُ الدِّینِ» هم نقل شده است، این یک اصل.
این صلاتی که عمود دین است، فعل مصلّی است. حالا بعد معلوم می شود انسان چه عظمتی دارد و به کجا می رسد. اگر این صلات عمود دین است، این عمود را مصلّی اقامه می کند. بارها به عرض شما رسید که در هیچ یعنی هیچ آیه ای یا روایتی به ما نگفتند نماز بخوان! برای اینکه دین، دین حکیمانه است، دین حکیمانه که می گوید: «الصَّلَاةُ عَمُودُ الدِّینِ»، اگر ـ خدای ناکرده ـ جایی گفته باشد نماز بخوان، می گویند این برخلاف حکمت است، برای اینکه ستون را که نمی خوانند؛ ستون را اقامه می کنند. هر جا سخن از نماز است: ﴿أَقِیمُوا الْصَّلاَةَ﴾، ﴿یقِیمُوا الصَّلاةَ﴾، برای اینکه ستون را نمی خوانند؛ ستون را اقامه می کنند. این نمازگزار باید بفهمد که الآن زیر یک بار سنگینی است، باید این بار را بلند کند. اگر در بخشی از آیات دارد ﴿یصَلِّی﴾، ﴿مُصَلِّینَ﴾، اینها، این ﴿مُصَلِّینَ﴾ هم یعنی ﴿یقِیمُوا الصَّلاةَ﴾؛ چون ستون اقامه کردن است، نه خواندن.
حالا این ستون را مصلّی اقامه کرد، حالا که اقامه کرد «الصَّلَاةُ عَمُودُ الدِّینِ»، همین امیر(صلوات الله و سلامه علیه) در نامه ای که برای مالک مرقوم فرمودند؛ یعنی مالکی که او را به مصر فرستاد، فرمود مالک! نگو و مردم هم نگویند ما رهبری مثل علی داریم! رهبر اگر علی بن ابیطالب هم باشد مادامی که مردم در مسیر نباشند، شکست قطعی است؛ چه اینکه شکست بود در جریان حضرت امیر. داشتن رهبر خوب یک طرف قضیه است. تا مردم منزّه از اختلاس و نجومی و سرقت و بی تفاوتی و مانند آن نباشند شکست هست. چرا زمان حضرت امیر شکست خورد؟ ـ معاذالله ـ در حرم امن حضرت امیر یک قصور یا تقصیری بود؟ یا تمام مشکلات در مردم بود؟ هیچ کس نگوید ما دارای رهبر خوبی هستیم، رهبر خوب داشتن یک طرف قضیه است. تا ما عمود دین را نگه نداریم و خود عمود دین نشویم نظام آسیب می بیند. جریان حضرت امیر همین بود. همین علی (صلوات الله و سلامه علیه) به مالک فرمود: مالک! حواستان جمع باشد، تو هم یک استاندار خوبی هستی، من هم که رهبری ام مشخص است؛ اما مردم را خوب بافرهنگ دین بار بیاور. مردم هم با تعلیم عالم می شوند هم با عمل صالح. شما طوری باشید که ﴿وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یمْشی بِهِ فِی النَّاسِ﴾؛ مردم هم ﴿یدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْوَاجاً﴾. تعبیر «الصَّلَاةُ عَمُودُ الدِّینِ»، «إنّ» ندارد و «عِماد» هم ندارد؛ فقط «عمود» است. اما تعبیر مبارک حضرت در آن نامه فرمود مالک! «إنّ» یعنی «إنّ»! «إِنَّمَا [عَمُودُ] عِمَادُ الدِّینِ وَ جِمَاعُ الْمُسْلِمِینَ وَ الْعُدَّةُ لِلْأَعْدَاءِ الْعَامَّةُ مِنَ الْأُمَّة»؛ مردم عماد دین هستند. مردم چون عمود دین را حفظ کردند خودشان عماد خیمه دین هستند. همین مردم در روز خطر در جنگ، دشمن را سر جای خودش می نشانند. «إِنَّمَا [عَمُودُ] عِمَادُ الدِّینِ وَ جِمَاعُ الْمُسْلِمِینَ وَ الْعُدَّةُ لِلْأَعْدَاءِ الْعَامَّةُ مِنَ الْأُمَّة»، توده مردم، اکثری قاطع مردم. چند نفر آدم خوب باشند مشکل حلّ نمی شود. عمل هر چه خوب باشد، محصول عامل است. پس عقل مطلبی را که امیر فرمود. می فهمد که «خَیرٌ مِنَ الْخَیرِ فَاعِلُهُ. .. وَ شَرٌّ مِنَ الشَّرِّ جَالِبُهُ»؛ بهتر از هر کار خیری، خود اوست. سرّ اینکه خدای سبحان وقتی انسان را خلق کرد فرمود: ﴿فَتَبارَک اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقینَ﴾برای اینکه او «احسن المخلوقین» است. عده ای که از حرم امن قرآن و عترت فاصله دارند و چند صباحی هم در جای دیگر درس خواندند، اینها عظمت خود را که انسان اند متأسفانه نمی دانند. اینها خیال می کنند مُردن پوسیدن است، اینها خیال می کنند انسان مثل یک دسته چغندر و شلغم است زیر خاک می رود و می پوسد. این دین آمده به ما بگوید تو از پوست به در می آیی، نه بپوسی. تو مثل یک مُشت شلغم نیستی که زیر خاک بروی. مگر انسان زیر خاک می رود؟ فرمود این «یاء» ﴿بَیتِی﴾ نمی گذارد که تو بروی زیر خاک! تو بله ﴿مِنْهَا خَلَقْنَاکمْ وَ فِیهَا نُعِیدُکمْ وَ مِنْهَا نُخْرِجُکمْ تَارَةً أُخْرَی﴾ این بدن تو چند روز می رود زیر خاک، بعد هم ما زنده می کنیم. اما ﴿وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحی﴾ که حقیقت توست او که خاکی نیست تا زیر خاک برود. تو بله بدن تو را آنجا دفن می کنند روح تو هم همیشه با تو هست، بالا سر تو هست، بعد هم این بدن را به صورت دیگری که درآمده زنده می کنند. مگر آن «یاء» در ﴿نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحی﴾، این هم مثل یک دسته شلغم است که برود در قبر؟ این کجا می رود؟
فرمود هیچ ـ به نحو سالبه کلیه!ـ هیچ ذرّه ای از شما فوت نمی شود. آنها گفتند: ﴿ءَإِنَّا لَمَبْعُوثُونَ﴾؟ خیلی از درس خوانده های جدید هم همین طور فکر می کنند که انسان می پوسد. در جاهلیت جهلاء همین حرف بود، می گفتند ما که مُردیم می پوسیم، می رویم در خاک. خیلی ها ولو به حسب ظاهر تحصیل کرده هستند، خیال می کنند مثل یک مُشت شلغم هستند یک تُرب هستند و می روند زیر خاک می پوسند. جاهلیت هم همین فکر را داشت: ﴿ءَإِنَّا لَمَبْعُوثُونَ﴾؟ این اشکال جاهلیت بود. جواب: ﴿قُلْ یتَوَفَّاکم مَلَک الْمَوْتِ الَّذِی وُکلَ بِکمْ﴾ بدانید که فوت نیست، وفات است. در هیچ جای قرآن از مرگ به فوت یاد نشده است. این فوت «تاء» جزء کلمه است یعنی از بین رفتن. وفات «تاء» جزء کلمه نیست، این «واو» و «فاء» و «یاء» مادّه ای است برای اشتقاق استیفا، متوفّی، متوفّا. می گویند فلان شخص مستوفا حقّش را گرفت! حق این مطلب را استیفا کرد. آن مدرّس مستوفیانه سخن گفت یا آن مقاله نویس استیفا کرد؛ یعنی هیچ چیزی فوت نشد. این را می گویند استیفا. این را می گویند توفّی. فرمود تمام ذرّات شما نزد ماست. ما فرستاده ای داریم به نام عزرائیل(سلام الله علیه) مأموران فراوانی دارند، تمام حقیقت شما دست اوست. چه چیزی رفته زیر خاک و پوسید؟! ﴿قُلْ یتَوَفَّاکم مَلَک الْمَوْتِ الَّذِی وُکلَ بِکمْ﴾. حالا اگر خدا توفیقی داد که عزرائیل(سلام الله علیه) جان ما را گرفت که راحت هستیم. اگر مشکلاتی داشتیم، زیر مجموعه عزرائیل که ﴿تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا﴾، ما با مشکلات روبهرو هستیم که ما امیدواریم به برکت وجود عزرائیل (سلام الله علیه)، جان ما را خود آن حضرت بگیرد. بعضی از حکما و بزرگان ما روزانه یک عرض ارادتی، قرآنی، صلواتی، دعایی می خواندند، ثوابش را نثار روح مطهّر و مقام بارگاه ملکوتی عزرائیل (سلام الله علیه) می کردند که این رابطه رابطه حسنه باشد، خود حضرت جان ما را بگیرد. اینها این طور بودند، باور کردند که چه خبری است.
یکی از بیانات نورانی سیدالشهداء (سلام الله علیها) در روز عاشورا در بحبوحه ای که «أَقْبَلَتِ السِّهَامُ مِنَ الْقَوْمِ کأَنَّهَا الْقَطْر»؛ مثل قطرات باران تیر می آمد، به اصحابش فرمود: «صَبْراً بَنِی الْکرَامِ فَمَا الْمَوْتُ إِلَّا قَنْطَرَةٌ»؛ فرمود یاران من! کمی صبر کنید، مرگ پلی است زیر پای شما؛ مرگ که نابودی نیست. زیر پای شماست، شما روی مرگ پا می گذارید می روید آن طرف. هر چه هست آن طرف است. «فَمَا الْمَوْتُ إِلَّا قَنْطَرَةٌ تَعْبُرُ بِکمْ»؛ مرگ که نابودی نیست.
بنابراین اگر ملّتی عمود دین را حفظ کرد، می شود عماد دین. اگر به ما گفتند: «الصَّلَاةُ عَمُودُ الدِّینِ»، همین علی(صلوات الله و سلامه علیه) می فرماید که «إِنَّمَا [عَمُودُ] عِمَادُ الدِّینِ وَ جِمَاعُ الْمُسْلِمِینَ وَ الْعُدَّةُ لِلْأَعْدَاءِ الْعَامَّةُ مِنَ الْأُمَّة». حالا روشن شد که چرا خدا درباره انسان می فرماید: ﴿فَتَبارَک اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقینَ﴾؟ از انسان برتر نیست، از انسان بالاتر نیست. این عمود دین نسبت به انسان مفضول است و انسان فاضل است. آن صومی که «جُنَّةٌ مِنَ النَّار» است، انسان بالاتر از «جُنَّةٌ مِنَ النَّار» است. بهشت محصول کار انسان است، بهشت با همه زیبایی هایی که دارد. شما ذیل آیه: ﴿یفَجِّرُونَهَا تَفْجِیراً﴾، ملاحظه بفرمایید که امین الاسلام(رضوان الله تعالی علیه) نقل کرد[32] که فرق بهشت و دنیا این است که در دنیا هر جا چشمه هست مردم می روند کنار چشمه چادر می زنند. مردم در دنیا تابع چشمه هستند؛ ولی در قیامت چشمه ها تابع اراده بهشتی ها هستند. اینها تفجیر می کنند، ﴿یفَجِّرُونَهَا تَفْجِیراً﴾؛ اینها می گشایند، اینها چشمه باز می کنند، نه اینکه چشمه ای هست و آنها می روند به آنجا ویلا می سازند، یا آنجا کنار آن زندگی می کنند. چشمه تابع آنهاست، درخت تابع آنهاست، میوه تابع آنهاست؛ این انسان است! چرا ما این طور نشویم؟ اینها که مخصوص ائمه(علیهم السلام) نیست. بنابراین در روایات ما همان طوری که قواعد فقهی هست، یک؛ قواعد اصولی، یعنی اصول فقه است؛ مثل استصحاب و اینها، دو؛ قواعد فلسفی و کلامی هم فراوان است، سه؛ بحث های عقلی هم از این روایات به وسیله شاگردانشان تبیین شده است.
