دین و سیاست از منظر امام خمینی(ره)

دین از منظر امام خمینی(ره)

از نگاه امام خمینی دین اسلام، برنامه الهی جامعی است که سعادت دنیوی و اخروی تمام بشر را در حوزه حیات اجتماعی و خصوصی تحقق می بخشد. ایشان بر این باور بودند که اسلام برخلاف مکتب های غیرتوحیدی، در تمام شئون فردی، اجتماعی، مادی، معنوی، فرهنگی، سیاسی، نظامی و اقتصادی دخالت و نظارت دارد و از هیچ نکته ای هرچند کوچک در تربیت انسان و جامعه و پیشرفت مادی و معنوی به سادگی عبور نکرده است؛ موانع موجود در راه تکامل را چه در اجتماع و فرد گوشزد کرده و برای رفع آنها تلاش کرده است.[1]

امام خمینی با نگاهی جهان شمول به دین می نگرند. از نظر ایشان اسلام، دینی سیاسی است و غیر از این نیست. ایشان در 21 فروردین 1343 دراین باره فرموده اند: «واللَّه اسلام تمامش سیاست است. اسلام را بد معرّفی کرده اند. سیاست مُدُن از اسلام سرچشمه می گیرد. من از آن آخوندها نیستم که در اینجا بنشینم و تسبیح دست بگیرم؛ من پاپ نیستم که فقط روزهای یکشنبه مراسمی انجام دهم و بقیه اوقات برای خودم سلطانی باشم و به امور دیگر کاری نداشته باشم». [2]

چنان که در اظهارات فوق مشخص است ایشان تمایزی میان اسلام با مسیحیت قائل بودند. از این منظر، هرچند مذهب مسیح را منحرف کردند که «مذهب مسیح هم این نبوده است که همه اش روحانیت [باشد] و [امور مادی ] نباشد، . . . »[3] اما باز هم «اسلام مثل مسیحیت نیست که فقط یک جهت را ملاحظه کرده باشد؛ اسلام تمام جهاتی که انسان به آن احتیاج دارد، برایش احکام دارد. احکامی که در اسلام آمده است، چه احکام سیاسی، چه احکامی که مربوط به حکومت است، چه احکامی که مربوط به اجتماع است، چه احکامی که مربوط به افراد است، . . . تمام اینها موافق با احتیاجات انسان هست. . . برای اینکه آن احتیاجات را رفع بکند، و به عبارت دیگر، برای اینکه تربیت کند ما را و ما را سعادتمند کند». [4]

ایشان اسلام شناسان را به سه دسته تقسیم کرده است؛ یک دسته گروهی هستند که «طرف معنویت را گرفته اند و طرف اجتماع را رها کردند» و گروه دیگر «طرف اجتماع و علم اجتماع و علم سیاست و علم، . . . و آن طرف را رها کردند»، ولی امام هیچ یک از این دو گروه را اسلام شناس نمی داند که «اسلام شناس کسی است که این دو مطلب را، این دو جبهه را، هم جبهه معنوی را بشناسد هم جبهه ظاهری را؛ یعنی هم اسلام را بشناسد به آن جهات معنوی که دارد، و هم اسلام را بشناسد به این جهات مادی که دارد. کسی که اسلام را بخواهد بشناسد، باید به این جور بشناسد».[5] به عبارتی، کسی اسلام را شناخته است که هم آیات، روایات و احکام راجع به جهات معنوی اسلام و هم برای تنظیم امور جامعه، امور سیاسی و امور حکومتی را بشناسد. [6]

سیاست از منظر امام خمینی

امام خمینی در تعریف سیاست، رویکردی سلبی و ایجابی دارد. او سیاست اسلامی را از سیاست مادی و شیطانی متمایز می کند و بدین صورت می گوید سیاست مطلوب چه نیست و بعد با تعریف سیاست اسلامی، با رویکردی ایجابی به تعریف سیاست می پردازد.

امام در تعریف سیاست شیطانی فرموده اند: «ما وقتی که از آن حبس بنا بود بیاییم به آن حصر، . . . این پاکروان  مثل اینکه مقتول هم شد، آن وقت رئیس سازمان بود . . . آمد آنجا. . . و گفت. . . این سیاست کاری است که دروغگویی در آن هست، بدجنسی، مثلا، در آن هست؛ چه هست؛ این آخر کلمه اش این بود که پدرسوخته ای در آن هست! این را شما بگذارید برای ما! من گفتم سیاست به این معنایی که شما می گویید مال شماست!». [7] امام سیاست را به این معنا که با دروغگویی، چپاول مردم و با حیله و تزویر و سایر چیزها، برای تسلط بر اموال و نفوس مردم باشد به سیاست اسلامی بی ربط می دانست که «این سیاست شیطان است». [8]

سیاست مادی را هم چنین توضیح می داد که اگر سیاست صحیح اجرا شود نه به آن معنای شیطانی و فاسد، امت را در بعد حیوانی و مادی به جلو می برد که این سیاست هم از منظر ایشان «یک جزء ناقص سیاستی است که در اسلام برای انبیا و اولیا ثابت است». [9]

اما سیاست مطلوب از نظر امام خمینی، جامعه را به آنجایی پیش می برد که صلاح جامعه و صلاح افراد است. امام دراین باره فرموده اند: این در روایات ما برای نبی اکرم با لفظ «سیاست» ثابت شده است. همانی که در قرآن صراط مستقیم گفته می شود و در نماز هم می خوانیم: «اهدنا الصراط المستقیم»؛ یعنی از خدا می خواهیم که ملت، اجتماع و اشخاص را به صراط مستقیم، که از اینجا شروع و به آخرت ختم می شود، راه ببرد؛ راهی که به سوی خداست. ایشان، این سیاست را مختص به انبیا و اولیا می داند که شغل انبیا، سیاست است و دیانت همان سیاستی است که مردم را از اینجا حرکت می دهد و به همه چیزهایی که به صلاح ملت و مردم است، هدایت می کند. [10]

پیوند دین و سیاست

بر مبنای تعاریف امام خمینی از دین و سیاست، این دو در هم آمیخته اند. نقطه عزیمت امام به گونه ای است که نمی توان جدایی میان این دو مفهوم متصور شد و اگر انگاره جدایی دین از سیاست به میان می آید هدفمند است و دسیسه استعمار. «استعماری ها انداخته اند در دهن مردم و می خواهند به واسطه این، دو فرقه را از هم جدا کنند؛ یعنی آنهایی که عالِم دینی هستند علی حده شان کنند؛ و اینهایی که غیر عالِم دینی هستند علی حده شان کنند. سیاسیون را از سایر مردم جدا بکنند تا استفاده هایشان

امام برای تأیید سیاسی بودن اسلام، بار دیگر تعریف سیاست را پیش می کشد که «مگر سیاست چی است؟ روابط مابین حاکم و ملت، روابط مابین حاکم با سایر حکومت ها. . . جلوگیری از مفاسدی که هست، همه اینها سیاساتی است که هست». بر این مبنا ایشان تعداد احکام سیاسی اسلام را بیشتر از احکام عبادی اش می خواند و کتاب های سیاسی اسلام را هم بیش از کتاب های عبادی اش را بکنند. اگر این قوا با هم مجتمع بشوند، آنها می دانند که با اجتماع قوا نمی توانند منافعی را که می خواهند ببرند؛ ولهذا دامن به این تفرقه ها زده اند زیاد. اول همین معنا که دین از سیاست جداست. قبل از این معنا، اصلش دین افیون است! دین افیون مردم است! آخوندها درباری هستند! جدا کردند اصلا؛ دین را در نظر مردم متزلزل کردند».[11]

امام می گوید که به بیشتر مردم، اهل علم و مقدسین القا شده است که «اسلام به سیاست چه کار دارد؛ اسلام و سیاست اصلا جداست از هم. همینی که حکومت ها میل دارند، همینی که از اول القا کرده اند این اجانب در اذهان ما و حکومت ها در اذهان ما که اسلام به سیاست. . . آخوند چه کار دارد به سیاست. فلان آخوند را وقتی عیبش را می گیرند می گویند: آخوند سیاسی است! اسلام را می گویند از سیاست کنار است؛ دین علی حده است، سیاست علی حده».[12] از نظر امام کسانی که چنین باوری دارند «اسلام را نشناخته اند. اسلامی که حکومتش تشکیل شد در زمان رسول الله و باقی ماند حکومت  به عدل یا به غیر عدل. زمان حضرت امیر بود، باز حکومت عادله اسلامی بود؛ یک حکومتی بود با سیاست، با همه جهاتی که بود». [13]

امام خمینی برای تأیید سیاسی بودن اسلام، بار دیگر تعریف سیاست را پیش می کشد که «مگر سیاست چی است؟ روابط مابین حاکم و ملت، روابط مابین حاکم با سایر حکومت ها. . . جلوگیری از مفاسدی که هست، همه اینها سیاساتی است که هست». بر این مبنا ایشان تعداد احکام سیاسی اسلام را بیشتر از احکام عبادی اش می خواند و کتاب های سیاسی اسلام را هم بیش از کتاب های عبادی اش. [14]

ایشان باورهای غیر از این را غلط می نامد که «این غلط را در ذهن ما جاگیر کردند. حتی حالا باورشان آمده است آقایان به اینکه اسلام با سیاست جداست. این یک احکام عبادی است که بین خودش است و خدا. شما بروید توی مسجدتان و هر چه می خواهید دعا کنید، هر چه می خواهید قرآن بخوانید، حکومت ها هم به شما کار ندارند».[15] ولی امام خمینی این دین را اسلام نمی داند که اسلام از منظر ایشان «در مقابل ظَلَمه ایستاده است؛ حکم به قتال داده، حکم به کشتن داده است. در مقابل کفار و در مقابل متجاسرین و کسانی که [طاغی ] هستند. . . »[16] بنابراین اسلام از سیاست دور نیست؛ احکامی دارد که باید اجرا شود؛ پس ماهیتش سیاسی است[17] که مسجد و منبرش در صدر اسلام مرکز فعالیت های سیاسی بوده است؛ طرح بسیاری از جنگ های تاریخ اسلام در مسجد ریخته شده یا امام علی از همان منبر و با آن خطبه های بزرگ، مردم را برای دفاع از اسلام، تجهیز کرده است. در عین اینکه دستورهای اخلاقی و عقیدتی، و همه چیز، در کتاب مقدس آن هست. [18]

اما به گفته امام خمینی «تبلیغات زیادی از شاید قریب سیصد سال پیش از این شده است؛ یعنی از آن وقتی که غرب به اینجا راه پیدا کرده» و مطالعات شرق شناسی آغاز شده است[19] و همه گروه ها از عشایر تا روشنفکران را مطالعه کرده است تا مسجد، منبر و دانشگاه را خنثی کند.[20] امام در اینجا به نقش رضاشاه در از بین بردن تأثیرگذاری مسجد و منبر و روحانیت، می پردازد. «راجع به مسجد و منبر و روحانیت مأمورشان، که رضاخان بود، آمد. . . تمام منابر تعطیل شد؛ تمام مساجد نیمه تعطیل؛ تمام مجالس روضه خوانی همه از بین رفت. تمام روحانیت دستخوش مفسده هایی که آنها داشتند. . . عمامه ها را برداشتند؛ لباس ها را از [تن ] آنها کندند؛ تغییر دادند؛ . . . همه در تحت فشار واقع شدند و یک چیز مهمی که هم در دانشگاه عمل شده و هم در منبر و محراب و روحانیت، این است که تبلیغات دامنه دار شده است که به خود روحانیون هم مطلب را مشتبه کنند که شما چه کار دارید به سیاست. شما بروید نمازتان را بخوانید!. . . و بعد از نماز هم، اگر می توانید چند کلمه بگویید. و بعد هم برگردید خانه تان. چه کار دارید به مملکت! به احتیاجات ملت شما چه کار دارید. . . ».[21]

امام خمینی می گوید چندان تبلیغ کردند که اگر روحانی می خواست در امر سیاسی مداخله کند «خود جامعه روحانیت می گفتند که این آدم "سیاسی" است، دیگر به درد نمی خورد!» درحالی که به گفته امام، سیاسی بودن، همان خاصیتی بود که امام علی(ع) داشت. ایشان بر این باور بودند که گزاره جدایی دین از سیاست، نتیجه غفلت «از مبادی امر و از صدر اسلام و از کیفیت سیاست رسول اکرم و از سیاست امیرالمؤمنین  سلام الله علیه  و سیاست زیر زیر ائمه  علیهم السلام  که به صورت تقیه سیاست ها را اجرا می کردند»[22] است. محصول القای استعمار و حکومت هاست که به مردم باورانده بودند که «شما حق دخالت در این امور ندارید» که «اصلا در شأن شما نیست!» تا با این سخنان، روحانیت خوشحال بشود که «آقا شما بالاتر از این هستید که در سیاست دخالت بکنید! شما یک رجل روحانی هستید؛ شما باید مردم را تهذیب اخلاقشان را بکنید؛ اخلاق برای مردم بگویید؛ و امثال این حرف ها».[23]

 ایشان اما معقتد بودند محتوایی که اسلام از روحانیت و حوزه های علمیه می خواسته است دخالت آنها در سیاست بوده است؛ چون از همان ابتدا گفته شده باید در «حوادث واقعه» به روحانیان رجوع شود. منظور از حوادث واقعه هم از دید امام «همین حوادث سیاسی است. . . حوادث همین سیاست هاست. این "حادثه" ها عبارت از اینهایی است که برای ملت ها پیش می آید. این است که باید مراجعه کنند به کسان دیگری که در رأس مثلا هستند. و الّا مسئله گفتن و احکام شرعی جزء حوادث نیست».[24]

امام خمینی سیاسی بودن دین را امری ذاتی دین اسلام می دانند و زمانه ای را که روحانیت از مداخله در سیاست ابا داشتند نتیجه جرم بزرگ کسانی چون رضاشاه برمی شمرند که طلبه و روحانی را از خاصیت اولیه و اصلی اش که همان سیاسی بودن است انداخته اند.[25]

فرجام بحث

پیوند دین و سیاست در منظر امام خمینی امری طبیعی و بدیهی است و به ماهیت دین اسلام برمی گردد که کامل است و تمام جهات زندگی انسانی را دربرمی گیرد. ایشان جدایی دین از سیاست را یک وقفه در جریان سیاسی بودن اسلام می داند؛ وقفه ای که نتیجه غفلت خود اهل دین و دسیسه استعمار و حکومت هاست؛ آنچه موجب شده است تا روحانیت از ماهیت سیاسی بودن خود دور شود. بنابراین با مرور مصادیق تاریخ اسلام از صدر اسلام تا ائمه معصومین نشان می دهند سنّت اولیه و حاکم در جامعه اسلامی، سیاسی بودن علمای دینی و روحانیت بوده و جدایی روحانیت از سیاست، محصول سیاست های استعمارگران و حکومت هاست که از این جدایی منفعت می بردند.

پی نوشت ها: