به قلم : دکتر صدیقه رضایی ، دکترای روانشناسی و آموزش کودکان استثنایی ، عضو نظام روانشناسی و مدرس دانشگاه
تحریریه زندگی آنلاین : تعریف بازی
درک مفهوم بازی و ارائه تعریفی منسجم از آن بسیار مشکل است. بازی در اعمال و رفتار بزرگسالان، کودکان و حتی جانوران ظاهر میشود. تلاشهایی که برای تعریف بازی به عمل آمده به پراکندگی تعاریف منجر شده است، در حالی که معمولا هنگامی میتوانیم از بازی تعریفی ساده بدهیم که آن را از نزدیک ببینیم. پیاژه معتقد است؛ برای آنکه بتوان فعالیتی را از دیدگاه روانشناسی بازی نامید، بایستی دارای شرایط زیر باشد:
دارای هدف خارجی نباشد.
اختیاری باشد.
لذتبخش باشد.
سازماندهی نداشته باشد.
از هرگونه کشاکش و پرخاشگری آزاد باشد.
فروید معتقد است؛ کودک در هنگام بازی با وسایل و کار با آنها بهطور ناخودآگاه حوادث را به میل خود تغییر میدهد. کودک را باید از نظر جسمی، عاطفی و ذهنی پرورش داد. یکی از وسایلی که در پرورش جنبه مزبور مؤثر میباشد، «بازی» است.
کودک در بازی میآموزد که چگونه یاد بگیرد، کشف میکند که چگونه میتواند با دنیا کنار آمده و از عهده وظایف زندگی برآید و بر مهارتها و تکنیکهای گوناگون و فرایندهای نمادین با روش مخصوص به خودش غلبه نماید. بازی وسیله طبیعی کودک برای بیان و اظهار «خود» است. «آلفرد آدلر» روانشناس معروف میگوید: «هرگز نباید به بازیها به عنوان روشی برای وقتکشی نگاه کرد».
بیشتربخوانید:
ویژگیهای اساسی بازی
برای اینکه بتوان فعالیتی را بازی نامید، باید دارای پنج ویژگی اساسی باشد (هیوز و فرگاس، ترجمه گنجی، 1384).
اول اینکه بازی دارای انگیزه درونی است. هدف آن در خودش نهفته است، و تنها به خاطر رضایت حاصل از انجام آن صورت میپذیرد.
دومین ویژگی بازی این است که به صورت آزادانه انتخاب شود. کودکان نباید وادار شوند و یا حتی با ملایمت زیر فشار قرار گیرند تا بازی کنند.
سومین ویژگی اساسی بازی این است که باید خوشایند باشد. کودکان بایستی از انجام آن لذت ببرند وگرنه نمیتوان آن را به عنوان بازی در نظر گرفت.
چهارمین ویژگی بازی، واقعیتگریزی است. به این معنی که با عنصر وانمودسازی به معنای بر هم ریختن واقعیت برای انطباق با رغبتهای بازیکن همراه است. این امر به ویژه در بازیهای نمادین که ویژگی اصلی دوره پیشدبستانی است، مصداق دارد، یعنی هنگامی که کودکان مدت زیادی از وقت خود را برای آزمودن نقشهای جدید و بازی کردن در صحنههای تخیلی صرف میکنند.
سرانجام اینکه بازیکن باید در بازی شرکت داشته باشد. کودک باید از لحاظ جسمانی، روانی و یا هر دو درگیر بازی باشد، نه اینکه منفعل، یا نسبت به آنچه روی میدهد، بیتفاوف باشد.
مراحل بازی
ژان پیاژه روانشناسی است که نظریات ارزشمندی در زمینه رشد شناختی ارائه کرده است. بازی از نظر وی عاملی است که در رشد هوشی و شناختی تاثیر دارد. پیاژه نظر جامعی در مورد بازی دارد و معتقد است بازی فعالیتی میباشد که دارای هدفی خارجی نبوده و کاملا اختیاری و لذتبخش است و سازماندهی نمیشود و باید به دور از پرخاشگری باشد. پیاژه بازی را از بدو تولد تا پایان عمر این گونه تقسیمبندی میکند:
مراحل بازی از نگاه ژان پیاژه: 1. مرحله تمرینی 2. مرحله تخیلی 3. مرحله قاعدهمندی
مرحله تمرینی (از بدو تولد تا 24 ماهگی)
از نظر پیاژه بازی از بدو تولد آغاز میشود. اولین دست و پا زدنهای کودک، لمس کردن، چشیدن، گوش کردن و حرکات اعضای بدن سبب لذتبردن کودک میشود و در این جریان به کشف حواس دست پیدا میکند. کودک با به کارگیری حواس ابتدا تقلید میکند، در ادامه به تکرار میپردازد و در پی کوشش و خطا حرکاتش از شکل ابتدایی به مهارت تبدیل میشود.
کودک در این دوران بازیهای کمتری را تجربه میکند و بیشتر جنبه تکرار و تمرین و کسب مهارت را میآموزد که به گفته پیاژه مرحله حسی – حرکتی است. مثل قلدادن توپ و گرفتن؛ لمسکردن و نگه داشتن اشیای مختلف در دست و بردن به سمت دهان. بیشتر بازیها در این مرحله جنبه جسمی دارد. کودک در مرحله حسی – حرکتی فعالیت را بر حسب تصادف انجام میدهد و با سازش با محیط از طریق تمرین و تکرار به بازی و لذت دست مییابد و با پیشرفت و یادگیری به یک مرحله تعادل میرسد.
بیشتربخوانید:
مرحله تخیلی (نمادین / رمزی) (از ابتدا 2 سالگی تا پایان
6 سالگی)
بازیهای نمادین بازیهایی هستند که هیچ قانونی ندارند و سازنده این بازیها کودک است و این نوع بازیها برای هر کودکی متفاوت میباشند و در این جریان تعامل و ارتباط کودک با همسالان و همبازیهایشان به دیگران منتقل میشود. گاهی در این سنین بازی برگرفته از تخیل کودک هست و به تنهایی بازی میکند. با اشیا و وسایل در دسترس به گونهای دیگر بازی میکنند که در تخیلشان با آن مواجه هستند. بهطور مثال یک تکه چوب برای کودکی به شکل اسب نمایان است و سوار بر آن میشود و برای کودکی دیگر شمشیر است و با آن میجنگد. کودک واقعیت را به دلخواه خود تغییر میدهد، به گونهای که گویی واقعیت چیزی است که او انجام میدهد. در واقع کودک بخشی از نیاز خود را با تغییر واقعیت و تخیلات بر آورده میکند. در این مرحله از دیدگاه پیاژه برای اینکه کودک به تعادل عاطفی و ذهنی برسد، ضرورت دارد فعالیتهایی وجود داشته باشد که والدین برای آنها قید و شرطی قرار ندهند تا کودک تجربههای لازم را کسب کند. لذت بازی زمانی برای کودک حاصل میشود که «باید و نباید»های والدین را همراه نداشته باشد، بلکه وجود والدین باید همراه و هدایتکننده و کاملکننده برای کودک باشد.
مرحله قاعدهمندی (از ابتدای 6 سالگی تا پایان عمر)
بازیهای با قاعده همانطور که از اسمشان بر میآید، دارای قاعده و قوانینی هستند که در این سنین از طریق بازیهای آموزشی یادگیری حاصل میشود. کودک با بازیهای با قاعده به یادگیریهایی از جمله مشارکت، همکاری، ایجاد ارتباط با همسالان، شناخت حقوق خود و دیگران و ... دست مییابد. رایجترین سن کودکان در بازیهای با قاعده بین 4 تا 7 سالگی است و تا 11 سالگی به مرحله نهایی رشد خود میرسد. نکته بسیار مهم در این سنین این است که قواعد توسط کودک پذیرفته میشود؛ زیرا همین قاعدههای موقتی به کامل شدن رشد کودک میانجامد. پیاژه با مطالعاتی که روی کودکان به خصوص فرزندان خود از بدو تولد انجام داد به این باور رسید که بازی نقش ارزندهای در تعلیم و تربیت کودک دارد و باعث میشود مراحل رشد کودک همه جانبه انجام شود.
به چه بازیهایی بازی آموزشی میگوییم؟
هرگاه بازی به عنوان وسیلهای جهت کسب لذت و انجام فعالیت از طرف کودک و به قصد فراهم آوردن امکاناتی جهت تعامل با محیط انجام گیرد به آن بازی آموزشی میگوییم.
بازیهای آموزشی به قصد آموزش هدفی خاص، باید از پیشطرحریزی شده باشند و بر این اساس فراگیر موظف است تمامی مراحل طرحریزی شده را گام به گام و به صورت اجباری طی کند، بنابراین دیگر نمیتواند به طورکامل بازی نامیده شود (مهجور، 1386).
بازیهای آموزشی برای نوآموزان با نیازهای ویژه
تمام کودکان با تفاوتهایی به دنیا میآیند که برخی از این تفاوتها عینی بوده و برخی نیز در طول زمان و در جریان رشد کودک مشخص میشوند. این تفاوتها در کودکان با نیازهای ویژه با توجه به گروههای آنان بسیار چشمگیرتر میباشد. با توجه به ویژگیهای شناختی، جسمانی، حسی و هیجانی کودکان با نیازهای ویژه، اهمیت پرداختن به بازی و استمرار آن بسیار بیشتر از کودکان دیگر میباشد.
بازی برای کودکان با نیازهای ویژه، فعالیتی سرشار از شادی و لذت بوده و در جریان آن میتوان اهداف آموزشی، توانبخشی و تربیتی برای این کودکان را تسهیل و محقق نمود.
بازی از عواملی است که این کودکان را به سطح جامعه کشانده و موجب فراهم شدن زمینه استقلال آنان میگردد.
بازی برای رشد اجتماعی، عاطفی، شناختی، جسمی و کلامی کودکان با نیازهای ویژه ضروری است و سبب تقویت ارتباط، یادگیری، تحکیم آموختههای آنان و کاهش اضطراب، افزایش اعتماد به نفس، اصلاح رفتار و بهبود روابط با اعضای خانواده و دوستان میشود.
بیشتربخوانید:
ویژگیهای یک اسباببازی مناسب، از ابعاد روانشناختی و آموزشی
نخستین ویژگی هر اسباببازی برانگیختن حس کنجکاوی کودک است؛ به عقیده روانشناسان اسباببازی خوب نه تنها نباید برای او یادآور بازی خاص بوده و تکراری به نظر برسد، بلکه باید حس کنجکاوی او را برانگیزد. این ویژگی به طور شاخص باید جدا از هر خصوصیت دیگری مدنظر قرار گرفته و اسباببازی با این ویژگی برای کودک انتخاب شود. از سوی دیگر هر یک از قطعاتی که با قرار گرفتن در کنار یکدیگر شیء واحدی را میسازند؛ باید به تنهایی حس کنجکاوی کودک را برانگیزد. به طور مثال قطعات مختلف یک ماشین مانند چرخها، فرمان و ... هر یک باید ذهن کودک را به سوی بررسی و سپس نحوه اتصال آن با بخشهای دیگر متوجه کند. به این ترتیب کودک با کاربرد بسیاری از قطعات و اشیا نیز آشنا میشود. اسباببازیهایی که هر بار بتوان شیء جدیدی را با آن ساخت- مانند انواع لگو (Lego)- بهترین گزینه هستند. خرید انواع عروسک، شخصیتهای کارتونی و ... که کودک با داستان آنها از طریق تلویزیون یا فیلم آشنا میباشد نیز مناسب است، چون حس کنجکاوی کودک را برای خلق داستانی جدید تحریک میکند؛ حتی خرید کتابهای نقاشی یا کتابهایی که با استفاده از برچسب (عکسبرگردان) شخصیتها را میتوان مشخص کرد، گزینه خوبی است؛ چرا که کودک سعی میکند تا با مراجعه به اندوخته ذهنی خود نکاتی را یادآوری کند.
به طور خلاصه میتوان گفت بازیهای سازهای- بازیهایی که کودک با اتصال قطعات به یکدیگر سازه یا ساختار واحدی را میسازد، مانند انواع لگو به شدت بر روی ذهن کودک تأثیر مثبت داشته و به خوبی ذهن او را به سوی شناسایی و ساخت تازهها سوق میدهد. یکی از نکات مورد توجه درباره این بازیها؛ فعالیت آزادانه ذهن کودک و امکان ساخت وسایل جدید در هر بار بازی با این قطعات است. روانشناسان معتقدند این قبیل بازیها نه تنها برای کودکان خلاق وسایل بازی بسیار مناسبی است؛ بلکه برای فعالیت کودکانی که ذهن چندان پویا و خلاقی نیز ندارند توصیه میشود، چراکه ذهن این کودکان را نیز برای فعالیت تحریک میکند.
اسباببازی باید پرسشهای زیادی را در ذهن کودک ایجاد کند. نو بودن و غیرتکراری بودن اسباببازی شاخصترین مشخصهای است که میتواند ذهن کودک را به پرسیدن و جستجو وادار کند. این نو بودن به معنی خرید دائمی اسباببازی نیست، بلکه به این معنی است که کودک بتواند بارها و بارها بازی جدیدی را با اسباببازیاش تجربه کند. حتی عروسک نیز باید از کیفیتی برخوردار باشد که کودک با هر بار دیدن این وسیله، به سوی بازی با آن جذب شود. در برخی موارد کودک با تکرار بازی با وسیلهای از آن هم دلزده میشود؛ برای جلوگیری از این حالت میتوان با پنهان کردن موقتی اسباببازی و ارائه مجدد آن به کودک حس کنجکاوی، اشتیاق و پرسشگری کودک را تحریک کرد.
بازی و اسباببازی باید پاسخگوی حس خلاقیت کودک باشد؛ حس خلاقیت، حسی است که در همه کودکان با شدت و ضعف مختلف وجود دارد، بنابراین کافی است این حس در کودک بیدار شود. نقاشی، بازی با لگو، بازی با اسباببازیهای فکری، کاردستی و ... به خوبی حس خلاقیت کودک را سیراب میکند.
خطمشی بازی کودک را با ظرافت تعیین و هدایت کنید؛ پژوهشگران به والدین توصیه میکنند بدون آنکه مستقیما کودک را به نقاشی کردن و یا بازی خاص سوق دهند، بازی با اسباببازی یا وسیلهای خاص را خود شروع کنند، مثلا برای جلب نظر او با مدادرنگی شروع به نقاشی کنید، به این ترتیب کودک بدون توضیح، کار شما را تکرار خواهد کرد و با تکرار به شیوهای صحیح او را به سمتی که خواستهاید هدایت کردهاید. مدادرنگی، ماژیک و آبرنگ، پازل مناسب سن کودک، بازیهای فکری و ... و کار کردن والدین با این وسایل کودک را به بازی با این وسایل متوجه میکند.
بازی مهارتی را به کودک بیاموزید، کودک با بازی باید مهارتی به مهارتهایش افزوده شود. این مهارت میتواند مهارت خواندن، نوشتن، صحبت کردن در جمع، برقراری ارتباط با دیگران، نقاشی، ساخت سازههای جدید، ارتقای حس مسئولیتپذیری و ... باشد. در حقیقت والدین باید با انتخاب صحیح وسایل بازی، مهارتهایی را به طور غیر مستقیم به کودک بیاموزند، حتی این مسأله درباره کودکان کمتوان و ناتوان نیز مطرح است.
نکته جالب و پراهمیت اینکه کودکان با تکرار رفتار والدین، مهارتهای خود را ناخواسته افزایش میدهند، به طور مثال با بازی با عروسکها یا خالهبازی که تکرار زندگی واقعی آنها و والدینشان است، کودک با تکرار حرکتهای والدین در بازی خود مهارتهایی چون همکاری، همفکری، مسئولیتپذیری، خرید کردن، نظافت و ... را میآموزد، بنابراین لازم است والدین نه تنها اسباببازیهای مناسب برای ارتقای مهارتهای کودک را انتخاب کنند، بلکه در رفتارهایشان نیز دقت و ظرافت لازم را به خرج دهند.
اسباببازیهای کودکان پیشدبستانی باید آنها را برای ورود به مدرسه آماده کند؛ به عقیده روانشناسان بهترین شیوه آموزش، سوق دادن غیر مستقیم کودکان به سوی آموزشهای لازم برای شروع مدرسه است، چرا که آموزش مستقیم، کودک را از آموزش دلزده میکند. پژوهشگران معتقدند والدین باید رفتارهایی چون نوشتن خاطرات روزانه، نامه، مطالعه کتاب و ... را در حضور کودکان انجام دهند تا کودک به این رفتارها حساس شده و برای تقلید از والدین از آنها کاغذ، قلم، دفتر، مدادرنگی، کتاب و ... درخواست کند. به این ترتیب کودک مهارتهای اولیه را پیش از ورود به مدرسه میآموزد.
اسباببازی نباید کودک را به سوی خشونت و تکرار رفتارهای خشن سوق دهد، بنابراین از خرید انواع سیدی، شخصیتهای کارتونی عروسکی خشن، تفنگ، اسباببازیها با صدای گوشخراش و ... خودداری کنیم.
تعادل میان اسباببازیها برقرار کنید؛ به این معنی که در مقابل مدادرنگی، کتاب و ... توپ و سایر اسباببازیهایی را که باعث تحرک کودک میشود، فراموش نکنید. بازیهای پرتحرک بخش دیگری از نیازهای روحی - روانی کودک را برآورده میکند. از طرفی با بازیهای گروهی کودکان رفتارهایی چون مشارکت، گذشت، مسئولیتپذیری، رفتار با همسالان، یافتن دوست و ... را میآموزند.
اسباببازی را مناسب سن کودک انتخاب کنید، بازی کودک با اسباببازی که از سن کودک پایینتر است، او را از تلاش بازداشته و کودک را به دستیابی آسان به خواستهها عادت میدهد. این مسأله درباره بازیهایی که از سن او بزرگتر است نیز صادق میباشد. به این ترتیب که سختی نامناسب این بازیها کودک را از تلاش دلزده کرده و او را از ادامه فعالیت باز میدارد و تفکر شکست در مقابل تلاش را به ذهن او القا میکند، بنابراین وسایل بازی باید دقیقا مناسب سن کودک انتخاب شوند.
در نهایت اینکه وسیله بازی ابزاری برای رشد و بالندگی ذهنی و جسمی کودک است، بنابراین باید طوری انتخاب شود که کودک با وسایل بازیاش، لذت بازی و تفریح را تجربه کند.
بازی کردن کودکان اهمیت بسیار زیادی در رشد و پرورش کودک شما دارد. هر یک از انواع بازیها با استفاده از ابزار و وسایل به خصوصی مورد استفاده قرار میگیرند. انواع این بازیها با در نظر گرفتن دامنه سنی بچهها انتخاب میشوند. بازیهای مناسب کودکان در محیطهای سربسته نیز قابل اجرا هستند و به همین خاطر بچهها در منزل نیز از این بازیها لذت میبرند. برخی از این بازیها را در ادامه بررسی میکنیم.
بهترین و جذابترین بازیهایی که میتوان در خانه، کودکان را سرگرم کرد
لیلی خانگی
بازیهای مناسب کودک در خانه با استفاده از وسایل سادهای اجرا میشوند و به این ترتیب فرزند شما در محیطهای کوچک آپارتمانی نیز به سادگی سرگرم میشود. این بازیها برای رشد و پرورش قابلیتهای مختلف فرزند شما نیز کارایی خواهند داشت. لیلی از مجموعه بازیهای مخصوص خانه است که پیشتر در محیطهای سر باز بر روی زمین اجرا میشد، اما امروزه برخی از ابزارهای ساده برای اجرای این بازی کودکانه ابداع شدهاند.
لیلیهای خانگی با استفاده از وسایل بازی پلاستیکی قابل اجرا هستند. این بازی برای تقویت پاهای کودک در ردههای سنی مختلف کارایی خواهد داشت. هر یک از این وسایل بازی به سادگی در دسترس کودکان قرار میگیرند. بازی لیلی با استفاده از یک تکه سنگ و شیء ساده قابل اجرا است. در این بازی کودک اعداد را نیز تمرین میکند و مهارتهای ریاضی او تقویت خواهد شد. این بازی به صورت گروهی و دستهجمعی نیز قابل اجرا است.
پازلها و جورچینها
بازیهای مناسب کودک در خانه با استفاده از برخی وسایل بازی آموزشی نیز قابل اجرا خواهند بود. انواع پازلها و جورچینهای مخصوص در میان این وسایل بازی ساده قرار میگیرند که کودک شما در کمترین زمان ممکن استفاده از آن را یاد میگیرد. این جورچینها در طرحها و مدلهای مختلفی تولید و ارائه میشوند.
استفاده از جورچین برای تقویت مهارتهای مغزی و خلاقیت کودکان نیز کارایی خواهد داشت. هر یک از این وسایل بازی برای انجام بازیهای مناسب کودک در خانه به کار برده میشوند. جنبههای آموزشی این جورچینها نیز از اهمیت بسیار زیادی برخوردار هستند. در صورتی که به دنبال یک وسیله برای بازیهای مناسب کودک در خانه میباشید، این جورچینها بهترین وسیله هستند. انواع آنها با استفاده از متریال چوبی، پلاستیکی و ... تولید و ارائه میشوند. بازیهای مناسب کودکان در خانه در دستهبندیهای مختلفی مورد استفاده کودک شما و هم بازیهای او قرار میگیرند.
خالهبازی
یکی از سادهترین بازیهایی که در میان دختر خانمهای کوچولو بسیار رایج است، خاله بازی نام دارد که از دیرینهترین بازیهای کودکانه در کشور ما محسوب میشود.
در این دسته از بازیهای مناسب بچهها در خانه از وسایل بازی سادهای استفاده میکنند. این وسایل بازی شامل تجهیزات مخصوص آشپزخانه کودک، وسایل بازی مخصوص اتوکشی و ... میشوند که لذت اجرای این بازیها را چندین برابر افزایش میدهند. هر یک از این وسایل بازی با ایدههای بازی کودکانه در خانه تلفیق شده و سبب اجرای بهتر آنها میشود.
شما میتوانید، هر یک از این بازیها را به صورت گروهی برای کودکان خود اجرا کنید. هر یک از وسایل خاله بازی فرزند شما با رعایت برخی نکات مهم انتخاب میشوند. از آنجا که وسایل خاله بازی دائما در دسترس بچهها قرار دارند، باید به کیفیت و جنس آنها دقت داشته باشید.
اجرای نمایش با بچهها
اگر پدر و مادر خلاقی باشید، برای اجرای بازیهای مناسب کودک در خانه از قدرت خلاقیت خود بهره ببرید. اجرای نمایشنامههای مختلف با حضور کودکان مزایای بیشماری برای ردههای سنی مختلف به همراه خواهد داشت. شما میتوانید، در اجرای این دسته از بازیهای مناسب کودک در خانه کودکان را گروهبندی کرده و به این ترتیب اجرای این بازیها را سادهتر کنید.
کودکان با به خاطر سپردن نقشهای خود در این نمایشنامهها حافظه خود را تقویت میکنند. به علاوه خلاقیت کودک نیز با حضور در این بازیها به طرز قابل توجهی تقویت میشود. این دسته از بازیهای مناسب کودک در خانه به صورت گروهی اجرا میشود و روابط اجتماعی کودک را به طرز چشمگیری تقویت میکند.
اجرای تمرینات ورزشی در منزل
بازی بچهها در خانه با استفاده از وسایل ورزشی نیز به سادگی انجام میگیرد. تمرینات ورزشی مانند حرکات پروانه، پلانک و ... در منزل به سهولت انجام میگیرد و حتی در محیطهای آپارتمانی نیز قابل انجام هستند. این ورزشها قوای جسمی فرزند شما را به شدت تقویت میکنند. هر یک از این ورزشها به صورت انفرادی نیز قابل اجرا خواهند بود و اگر فرزند شما هم بازی نداشته باشد، به سهولت میتواند از این تمرینات ورزشی استفاده کند.
اجرای ورزشهای گروهی و انفرادی سبب افزایش سطح سلامتی فرزند شما خواهد شد. به این ترتیب کودک شما سنین رشد خود را بهتر طی میکند.
ادامه دارد...