معمولا در قرآن و معارف دینى ما، بسیارى از مطالب به صورت کلى آمده است . اگر در جایى این طور نبوده و به صورت خاص بدان اشاره شده است ، بیانگر اهمیت ویژه آن مطلب است ؛ از جمله مواردى که در قالب کلى بیان شده و به صورت خاص در آیات کریمه قرآن مورد توصیه و اهتمام قرار گرفته است ، مساءله رعایت حقوق همسایه است . در سوره مبارکه نساء وقتى قرآن دستورالعمل هاى اساسى را براى مؤ منان ذکر مى کند، مى فرماید:
واعبُدُوالله و لا تُشرِکوا به شیئا و بالوالِدَینِ اءِحسَانا و بِذِى القُربى و الیَتَامَى و المَساکینِ و الجَارِ ذى القُربى و الجارِ الجُنُبِ والصَّاحِبِ بالجَنبِ وابنِ السَّبیلِ و ما مَلَکَت اءَیمانُکُم انَّ الله لا یُحبُّ مَن کان مُختالا فَخُورا(101).
((خدا را بپرستید و چیزى را همتاى او قرار ندهید و به پدر و مادر نیکى کنید؛ همچنین به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان ، و همسایه نزدیک و دور، و دوست و همنشین ، و واماندگان در سفر، و بردگانى که مالک آنها هستید؛ زیرا خداوند، کسى را که متکبر و فخرفروش است - و از اداى حقوق دیگران سرباز مى زند - دوست نمى دارد)).
در این آیه ، اول مساءله توحجید و بعد فرمان نیکى به پدر و مادر و ارحام و سپس یتیمان و افراد ناتوان و مسکین مطرح و بعد فرمان احسان به همسایگان دور و نزدیک صادر شده است . تعبیر اول مربوط به همسایگان نزدیک و مجاور است و تعبیر دوم براى همسایگانى است که فاصله بیشترى دارند.
در این آیه ، امر به احسان شده است . امر به احسان و نیکى ، مرتبه اى بالاتر از عدالت و قانونمندى است . همان طور که در حقوق قبل نیز اشاره شد، جود و فضل و احسان در چهارچوب قانون و عدل نمى گنجد؛ چرا که اگر قانونى شود، دیگر جود و احسان نخواهد بود. وقتى احسان محقق مى شود که انسان هر آنچه که مى تواند در حق دیگرى نیکى و خدمت کند؛ بنابراین گاه خداوند به انسان دستور مى دهد که نسبت به گروهى با عدالت رفتار کنید، عدالت امرى قانونى است ، چهارچوبى دارد و قوانین آن کاملا مشخص است . اگر فرد در محدوده این قوانین عمل کند، عدالت را محقق کرده است ، ولى در این جا، خداوند فرمان به احسان مى دهد. احسان ، یعنى انسان هرچه در توان دارد به دیگران نیکى و خدمت کند.
این احسان است و حد و مرزى ندارد. اما عدالت حد و مرز دارد، قانون ، محدوده و چهارچوب معین دارد.
نکته مهم این است که خداوند درباره همسایه ، امر به احسان کرده ، نه به عدالت و از این نکته مى توان فهمید که رهایى جوامع از آن خصایص زشت گذشته و نجات جامعه از مهلکات اخلاقى فقط با عدالت میسر نیست . بنابراین در روایات قبلى که ضرورت حرمت به همسایه و ضرورت اکرام همسایه مطرح بود، به این نکته هم تاءکید کردیم که ضرورت رعایت حقوق همسایه ، هیچ قید و شرطى ندارد؛ با صرف مجاورت ، این حقوق به وجود مى آید؛ اگر چه دو همسایه اعتقادات مشترک نیز نداشته باشند.
نیکى و احسان در حق همسایه
در روایات دیگرى حرمت اذیت و قبح آزار رساندن و زشتى تجاوز و تعرض به حریم همسایه را، که موجب ناراحتى و تکدر او مى شود بیان مى کنند:
لا یؤ منگُ عبد حتَّى یاءمَنَ جارُه بَوائِقَه (102).
((ایمان براى بنده اى حاصل نمى شود؛ مگر آن که همسایه او از شرش در امان باشد)).
از علایمى که میتوان فهمید انسانى مومن است یا نه ، باید از همسایه او درباره نیکى و شر وى سؤ ال کرد؛ یعنى مومن حقیقى کسى است که دیگران به طور کلى و همسایگان به طور خاص ، از شر او در امان باشند. مساءله آزار رساندن هم خیلى ظریف است ؛ یعنى هر چیزى که موجب تکدر و نگرانى شود و روح او را برنجاند آزار است . رسول اکرم صلى الله علیه وآله و سلم مى فرمایند:
اذا اءنتَ رَمَیتَ کلبَ جارِک فقد آذَیتَهُ(103).
((اگر سگ همسایه را سنگ بزنى ، آزار او به حساب مى آید)).
سگ ، حیوان غیر مطلوبى است ؛ ولى صرف این که یک نوع تعلق و وابستگى به این همسایه دارد، اگر او را برنجانى ، همسایه را رنجانده اى و آزار داده اى . این نکته بسیار مهم است که اگر کسى به همه موازین و قوانین شرع انور ملتزم باشد، اما به حقوق همسایه گردن ننهد مسلمان و مومن نیست . روایت شده است که :
قیل لرسول الله صلى الله علیه وآله و سلم : انَّ فلانةَ تَصوم النّهارَ، و تَقوم اللّیل ، و تُؤ ذى جیرانَها، فقال صلى الله علیه وآله و سلم : هى فى النارِ(104).
((به رسول گرامى اسلام صلى الله علیه وآله و سلم گفتند: زنى است که همه روزها روزه دار است و شب ها را در حال نماز، ولى همسایه ها را آزار مى رساند. حضرت فرمودند: این زن در آتش است )).
یعنى اجر و پاداش همه اعمالى که انجام مى دهد با ایذاى همسایگان نابود مى شود و از بین مى رود و زشتى و قبح آن باعث مى شود که به آتش برود؛ یعنى خداوند از این عمل زشت آن زن در مقابل کارهاى خیرى که کرده است ، نمى گذرد؛ چرا که این حق الناس است و امکان ندارد که مورد مغفرت قرار بگیرد.
نکته قابل توجه درباره همسایه این است که علاوه بر این که انسان باید از ایذا و آزار همسایگان بپرهیزد، باید به ایشان نیکى کند.
در روایت دیگرى از رسول اکرم صلى الله علیه وآله و سلم نقل شده است که مى فرمایند:
و یُمنُ المسکن سَعَتُهُ و حسنُ جِوار اءهلهِ(105).
((از علایم میمون و مبارک بودن منزل ، یکى وسعت منزل است و دیگرى خوب بودن همسایگان آن منزل ))
