مفهوم لغوی «صدیق »
واژه شناسان، معانی مختلفی برای «صدیق » ذکر کرده اند. راغب اصفهانی می گوید: «الصدیق من کثر منه الصدق وقیل بل یقال لمن لا یکذب قط وقیل بل لمن لا یتاتی منه الکذب وقیل بل لمن صدق بقوله واعتقاده وحقق صدقه بفعله ». (1)
طریحی سه معنا برای این واژه بیان کرده است:
1. کثیر الصدق;
2. المداوم علی التصدیق بما یوجب الحق;
3. الصدیق الذی عادته الصدق. (2)
شاید بتوان گفت محور مشترک تمام این معانی، حق نما بودن گفتار فردی است که به این نام خوانده می شود و همان گونه که بیان می شود، با توجه به همین ویژگی از این واژه برای نامگذاری برهان صدیقین استفاده شده است.
در قرآن نیز این واژه به کسانی اطلاق می شود که در گفتار و کردار و نیت ها و پیمان های خود با خدا و خلق ملازم صدق باشند (3).«صدیق » کسی است که برهانش صدق محض است و هیچ شایبه ی کذب در تفکر وی نیست، صدق محض است و از غیر ذات حق بر ذات حق استشهاد نمی کند، صدیق با گذر از مرتبه ی استدلال به آیات آفاقی و انفسی بر وجود حق، به مرتبه ی استشهاد به وسیله ی حق بر هر چیز دیگر می رسد. (4)
فلسفه نامگذاری برهان صدیقین
با توجه به مفهوم واژه ی صدیق، شاید علت نامگذاری این برهان به صدیقین، یکی از موارد زیر باشد:
1. انسان های «صدیق » در مقام استشهاد بر ذات حق از این روش استفاده می کنند.
2. نتیجه ی این برهان کاملا یقینی است و عالی ترین مرتبه ی یقین را افاده می کند و شایبه ی کذب در آن راه ندارد.
3. حکیم متاله با تکیه بر این برهان، حقایق اشیا را مشاهده می کند.
4. این روش وصول به حق، طریقه ی انبیای صدیق است و روش صدیقین که در مرتبه ی پس از انبیای الهی قرار دارند، چنین است.
با توجه به همین محورها، نخستین بار شیخ الرئیس بوعلی سینا برهان مورد بحث را به نام برهان صدیقین نامید. وی ضمن این که این برهان را محکم ترین برهان خداشناسی می داند، می گوید در این روش، هستی از آن جهت که هستی است بر وجود حق تعالی گواهی داده و وجود حق تعالی گواه بر سایر مراتب وجود می گردد و در نهایت چنین نتیجه می گیرد که: هذا حکم للصدیقین الذین یستشهدون به لا علیه. (5) پس از بوعلی نیز سایر حکمای متاله در این نامگذاری از وی پیروی کردند. البته مرحوم آشتیانی در تعلیقه بر شرح منظومه ی خود به جای صدیقین واژه صدیقی را برای نامگذاری این برهان برگزیده است.
معیارهای تمایز برهان صدیقین از سایر براهین خداشناسی
پیش از بیان ویژگی های این برهان لازم است که به دو نحوه دسته بندی براهین خداشناسی که از سوی محقق طوسی و آخوند رحمهما الله ارایه شده اند، اشاره شود:
در یک تقسیم بندی، براهین خداشناسی از حیث سالکان طریق معرفت به پنج دسته تقسیم شده اند:
1. راه متکلمان که معمولا به حدوث زمانی عالم استدلال می کنند.
2. راه طبیعیون که از حرکت عالم بر محرک اولی استدلال می کنند.
3. راه حکمای الهی که از امکان ماهوی به وجودحق می رسند.
4. راه عرفا که همان بداهت وجود حق نزد ایشان است.
5. طریق حکمای متاله که با نظر به حقیقت وجود پی به حق تعالی می برند.
در تقسیم دیگر مرحوم آخوند براهین خداشناسی را به سه دسته تقسیم می کنند:
1. راه هایی که در آن سالک و مسلک ومقصد از یکدیگر جدا هستند، مانند برهان نظم.
2. راه هایی که در آن سالک و مسلک یکی ولی مقصد جدا است، مانند راه طبیعیون از طریق معرفت نفس.
3. راه هایی که در آن مسلک و مقصد واحد و سالک جدا است، که همان برهان صدیقین می باشد. (6)
با توجه به این مقدمه و مطالب گذشته می توان معیارهای کلی برهان صدیقین را چنین برشمرد:
1. در طریقه ی صدیقین باید از خود ذات حق بر ذات او راهی یافت و استدلال یا استشهاد کرده و یا تنبه حاصل نمود. پس در این روش نباید مخلوقات و افعال و آثار حق واسطه و طریق باشند، هر چند که واسطه قرار دادن برخی از فروض عقلی به برهان صدیقین خللی وارد نمی سازد.
2. شکل برهان از اشکال بدیهی الانتاج باشد به طوری که نتیجه ی آن کاملا صادق و یقینی بوده و شایبه ی کذب و خطا در آن راه نیابد.
3. مقدمات ماخوذه در برهان از گروه قضایای بدیهی اولی باشد و مقدمات غیر بدیهی اولی ومبادی نظری در آن به کار نرود.
4. بر کوتاه ترین وکمترین مبادی متکی باشد به نحوی که بدون صرف وقت زیاد وبا سرعت انسان را به مطلوب و نتیجه برساند و به تعبیر دیگر اخصر البراهین باشد.
5. توان آن را داشته باشد که علاوه بر اثبات ذات واجب، توحید و صفات و افعال حق را نیز اثبات کند.
البته با توجه به طبقه بندی حکمای متاله از طرق خداشناسی، معیار نخست حد اقل معیار لازم در برهان صدیقین خواهد بود و معیارهای بعدی را می توان فقط شرط کمال این برهان به شمار آورد.
امتیازات برهان صدیقین بر سایر براهین خداشناسی
مرحوم صدر المتالهین امتیازاتی را به قرار زیر برای برهان صدیقین برشمرده است: (7)
1. برهان صدیقین محکم ترین برهان بوده و در نهایت متانت و استواری است و عالی ترین درجه ی جزم و یقین را افاده می کند.
2. این برهان شریفترین راه خداشناسی است، زیرا که با تکیه بر حقیقت وجود به واجب متعال راه می یابد و وجود هم خیر محض و منبع سایر خیرات است، در حالی که در سایر براهین خداشناسی مخلوقات واسطه ی در اثبات هستند و آنها آمیخته ی به عدم و نقص بوده و بلکه در جنب هستی حق، عدم محض می باشند و عدم منشا شر و شر محض است.
3. بسیطاترین و ساده ترین برهان است، زیرا برای شناخت واجب و صفات و افعال او نیازی به واسطه کردن غیر حق ندارد، چنان که نیازمند به ابطال دور و تسلسل نیست.
4. برهان صدیقین به تنهایی برای شناخت ذات حق و توحید ذات و شناخت صفات حق و توحید صفات و شناخت افعال حق و توحید افعال کافی است، بر خلاف براهین دیگر.
اما در کنار این امتیازات، تنها نقص برهان صدیقین عدم امکان فهم آن برای همگان است، زیرا که انسان ها به دلیل انس به مادیات و عالم مخلوق از درک هستی محض به طور بی واسطه عاجزند و این تنها در همت و قدرت تفکر حکیم متاله قابل تجلی است. (8)
تفاوت برهان صدیقین با برهان وجودی در فلسفه غرب
برهان صدیقین برهانی است که برای اثبات حق تعالی از خود ذات حق به ذات حق استدلال می شود و در آن حقیقت هستی مورد توجه قرار می گیرد، اما در برهان وجودی که نخستین تبیین گر آن قدیس آنسلم(1033-1109م) بوده است، از صرف تصور خداوند، اثبات وجود وحتی وجوب حق تعالی استنتاج می گردد. (9) با یک بررسی سطحی می توان به دو مزیت اساسی برهان صدیقین بر برهان وجودی پی برد:
1. ضرورتی که در برهان وجود شناختی اثبات می شود، ضرورت ذاتیه است یعنی مادامی که ذات موضوع یا تصور بزرگترین موجود کامل مطلق در ذهن باشد، حکم بر ضرورت وجود آن خواهد شد. بنابراین اگر کسی چنین تصوری از موجود کامل مطلق در ذهن نداشته باشد حکم به ضرورت آن هم وجود نخواهد داشت، ولی ضرورتی که در برهان صدیقین اثبات می شود ضرورت ازلیه است که حتی از فرض عدم موضوع باز، وجود آن لازم می آید و محمول در هر صورت برای موضوع ضرورت دارد.
2. در برهان وجود شناختی هنگامی که گفته می شود خدا بالضرورة موجود است، ضرورت برای خدا به حمل اولی است و به حمل شایع خدا ممکن الوجود است، چون یکی از مخلوقات ذهنی ما است پس وجود تصور خدا در ذهن به حمل شایع ممکن الوجود است و برای این که بتوان وجود خدا را در خارج اثبات کرد باید به حمل شایع ضرورت وجود را برای خدا اثبات کرد، حمل اولی و مفهومی، ضرورت وجود خارجی را برای خدا اثبات نمی کند، اما در برهان صدیقین حمل محمول یعنی ضرورت وجود بر موضوع به حمل شایع است و مفاهیم مندرج در موضوع آن حاکی و مشیر هستند و از خارج حکایت می کنند، زیرا ابتدا وجودی که سوفسطایی انکار می کند، در خارج اثبات می شود و سپس مفهوم حاکی از آن در ذهن حاصل می شود و سرانجام ضرورت ازلیه بر آن حمل می گردد.
وجود تقریرهای مختلف از برهان صدیقین
برای برهان صدیقین تقریرهای متعددی ارایه شده است به گونه ای که مرحوم آشتیانی حدود نوزده تقریر از گذشتگان برای این برهان نقل کرده اند (10) ، که چهار تقریر آن اختصاص به حکیم سبزواری داشته و یک تقریر به شیخ اشراق و تقریرهای دیگر از آن برخی عرفا وحکمای الهی است.
در ابتدا به نظر می رسد که با اضافه شدن تقاریر فلاسفه و حکمای معاصر به این تعداد، شمار تقریرهای موجود بسیار زیاد شود، اما به نظر می رسد بسیاری از این تقریرها را می توان به یکدیگر نزدیک کرده و تنها چند تقریر محوری و متمایز را ارایه کرد; زیرا تعدد تقریر باید از راه تعدد حدوسط باشد، هرگاه حد وسط یک برهان با حد وسط برهان دیگر متفاوت باشد آن دو برهان با یکدیگر مغایر خواهند بود، ولی اگر حد وسطاها به یکدیگر نزدیک باشند، برهان ها را نمی توان جدای ازیکدیگر به شمار آورد (11); حتی می توان گفت برخی از تقریرهای اشاره شده در کلام آن بزرگان تلخیص تقریری دیگر است. به این ترتیب ضمن حذف تقریرهای مشترک به ارایه ی تقاریر مختلف در ضمن سه فصل پرداخته خواهد شد:
1. بررسی تقریرهای برهان صدیقین در فلسفه مشاء و اشراق.
2. بررسی تقریرهای برهان صدیقین در نزد عرفا.
3. بررسی تقریرهای برهان صدیقین در حکمت متعالیه.
تقریرهای برهان صدیقین از دیدگاه فلسفه مشاء و اشراق
تقریر فارابی از برهان صدیقین
فارابی برهان هایی در باب خداشناسی ارایه داده است که پس از وی سبب پیدایش شکل های جدید وکاملی از برهان صدیقین شده اند، بنابراین وی اگر چه هیچ یک از براهین خود را به نام برهان صدیقین نخواند ولی برخی از استدلالهای او از بهترین وکهن ترین تقریرهای این برهان به شمار می رود.
مرحوم ملا صدرا تقریر فارابی را این گونه بیان می کند:
«لوحصلت سلسلة الوجود بلا وجوب ویکون مبدئها ممکنا حاصلا بنفسه، لزم اما ایجاد الشی ء لنفسه و ذلک فاحش واما صحة عدمه بنفسه وهو افحش ». (12)
«ان الممکن سواء کان واحدا او متعددا، مترتبا او متکافئا لا یقتضی وجوب الوجود، فلابد فی وجود الممکن المترتب علی وجوبه من موجود واجب بالذات ». (13)
صدرالمتالهین این تقریرها را تقریری از برهان صدیقین نمی داند، که به نظر می رسد مطرح شدن امکان در این تقریر مانع صدیقین بودن آن است و یا لااقل مانند تقریر بوعلی سینا به عنوان نقص آن محسوب می شود.
تقریر فارابی از این برهان بر سه مقدمه استوار است: (14)
1. الشی ء مالم یجب لم یوجب.
2. ان الشی ء مالم یمتنع علیه جمیع انحاء العدم لم یوجد.
3. ان الممکنات سواء کانت متناهیة ام لا فی حکم ممکن واحد.
بعد از این مقدمات چنین نتیجه گرفته می شود که هستی ممکن بدون تکیه بر حقیقتی واجب بالذات نمی تواند ضرورت یابد.
اگر بخواهیم توجه عمیق فارابی را به برهان صدیقین بیشتر درک کنیم، بهتر است که به جای تامل در کلمات نقل شده ی از ایشان به سخنان دیگری در آثار خود فارابی رجوع شود:
«لک ان تلحظ عالم الخلق فتری فیه امارات الصنعة و لک ان تعرض عنه و تلحظ عالم الوجود المحض وتعلم انه لابدمن وجود بالذات و تعلم کیف ینبغی [ان یکون] علیه الوجود بالذات فان اعتبرت عالم الخلق فانت صاعد وان اعتبرت عالم الوجود فانت نازل، تعرف بالنزول ان لیس هذا ذاک وتعرف بالصعود ان هذا هذا». (15)
در این بیان، فارابی دو روش جداگانه را برای شناخت حق تعالی متذکر شده است و روش دوم همان برهان صدیقین می باشد. فارابی می گوید: در معرفت حق دو طریق است در طریق اول از نظر در موجودات عالم و انتظام خدا که معلول اویند اثبات وجود حق حاصل می شود و در طریق دوم از نظر در حق که حقیقت هستی و وجود صرف است می توان به ظهورات اوصاف و شؤون تجلیات حق پی برد و بعد از آن به اثبات صور موجودات و ترتیب نظام خلق که تجلیات اسماء و صفات الهی اند پرداخت. پس در طریق اول قوس صعودی طی می شود و در طریق دوم سیر قوس نزول می شود که در آن به واسطه ی معرفت و مشاهده ی حق، موجودات را به خود معدوم وباطل الذات شناسی و وجود اشیا را همه از حق و تجلی حق بینی.
این بیان فارابی اگر چه آشکارا به برهان صدیقین اشاره دارد، اما به نظر می رسد که به تقریر منطقی آن نپرداخته است و یا دست کم آن را تا حدودی مبهم گذارده است.
تقریر شیخ الرئیس از برهان صدیقین
بوعلی در اشارات بیان مفصلی راجع به تقریری که خود در نهایت آن را برهان صدیقین نامید دارد. آنچه در برهان بوعلی وجودش مسلم و قطعی گرفته شده است، مطلق موجود است که نقطه ی مقابل آن انکار هستی به طور مطلق است، پس از آن که در اصل وجود موجودات تردیدی نبود، یعنی همین قدر که سوفسطایی نشدیم، یک تقسیم عقلی به کار برده می شود که موجود یا واجب است و یا ممکن، شق سوم محال است، سپس بوعلی با توجه به نیازمندی ممکن به مرجح یا موجب و بطلان دور و تسلسل، نتیجه ی نهایی می گیرد:
«فکل موجود اما واجب الوجود بذاته او ممکن الوجود بحسب ذاته، ما حقه فی نفسه الامکان فلیس یصیر موجودا من ذاته فانه لیس وجوده من ذاته اولی من عدمه من حیث هو ممکن فان صار احدهما اولی فلحضور شی ء او غیبته فوجود کل ممکن الوجود هو من غیره، اما ان یتسلسل ذلک الی غیر النهایة ...». (16)
در توضیح استدلال شیخ باید گفت: اگر در عالم موجودی هست پس یقینا واجبی هم هست، زیرا ممکن تنها به وسیله ی واجب موجود می شود. بوعلی در استدلال بر این اصل کلی می گوید: در فرض این که موجودات همگی ممکن باشند، ممکن یا بدون علت و خود به خود یافت می شود که این جمع بین نقیضین است، لاضروری الوجود در عین حال ضروری الوجود می شود. و یا این که ممکن به سبب غیر محقق می شود که بنابر فرض، آن غیر هم ممکن است، حال اگر آن غیر به این وجود ممکن متکی باشد، دور حاصل می شود واگر به ممکنات دیگر تکیه کند، رشته ی نیازمندی ها پایان نیافته و تسلسل پدید می آید و چون دور و تسلسل باطل است، پس هستی ممکن باید خالی از واجب الوجود نباشد زیرا نقیض آن که خلو الممکن عن الواجب است باطل می باشد. (17)
با توجه به این که در کلام شیخ هم از اولویت وجود ممکن و هم وجوب آن سخن به میان آمده است (18) ، می توان بیان تقریر شیخ را از برهان صدیقین به دو شکل خلاصه کرد: (19)
1. سفسطه باطل است، پس واقعیتی وجود دارد، تحقق این موجود محقق ملازم با ترجح وجود آن است و ترجح آن اگر لذاته باشد، فهو المطلوب و اگر لغیره باشد باید منتهی شود به موجودی که ترجح ذاتی دارد، زیرا که دور و تسلسل باطل است.
2. سفسطه باطل است پس واقعیتی وجود دارد، تحقق این موجود ملازم است با وجوب آن، زیرا که «الشی ء مالم یجب لم یوجد»، پس اگر این وجوب ذاتی آن موجود باشد فهو المطلوب واگر غیری باشد، باید منتهی شود به موجودی که وجوب آن ذاتی است زیرا دور و تسلسل باطل است. در بیان نخست از قاعده ی بطلان ترجح بلا مرجح استفاده می شود و در بیان دوم به قاعده ی «الشی ء مالم یجب لم یوجد» تکیه می شود، البته ظاهر کلمات شیخ در کتب مختلفش با بیان دوم سازگار است. (20)
در اینجا توجه شود که منظور شیخ از کاربرد واژه ی «امکان » در استدلال ، امکان ماهوی است، نه امکان وجودی فقری; زیرا امکان فقری از کشفیات صدرالمتالهین به شمار می آید. (21)
اشکالات تقریر شیخ
بر برهان شیخ اشکال هایی وارد شده است که به بررسی آنها می پردازیم:
اشکال اول: صدر المتالهین می فرمایند: این بیان شیخ تقریری از برهان صدیقین نمی تواند باشد، زیرا که شیخ در استدلال خود، متوجه مفهوم وجود شده است نه حقیقت هستی (22). ولی باید گفت معیار نخست برهان صدیقین که معیار اساسی آن بود در نحوه ی نگرش در هستی متجلی است.
اشکال دوم: در برهان شیخ از وجود ممکن به وجود واجب پی برده شده است و این همان برهان معروف امکان و وجوب حکما است. (23)
این اشکال نیز با توجه به این که در برهان شیخ، توجه به اصل موجودیت یک موجود، کافی است، وارد نمی باشد. (24) و بلکه در این برهان یک محاسبه صرفا عقلانی با تکیه بر فروض عقلی ما را به نتیجه رسانده است. (25)
اشکال سوم: این برهان انی است و مفید یقین نیست.
در پاسخ، علامه فرموده اند که این برهان چون از برخی لوازم عامه وجود به برخی دیگر می رسد، از اقسام برهان لمی است. (26)
اشکال چهارم: برهان شیخ فقط متکفل اصل اثبات ذات حق بوده و بیش از آن هدایتی به سوی توحید و صفات و کمالات ذات حق ندارد.
اشکال پنجم: برهان شیخ با اصالت ماهیت سازگار است، زیرا که امکان ماهوی که در استدلال به کار رفته است وصف ماهیت بوده و با اصالت وجود سازگار نیست.
تقریر شیخ اشراق از برهان صدیقین
شیخ اشراق در بیان برهان صدیقین می فرمایند:
«هرگاه نور مجرد به لحاظ ماهیت و در ماهیت خود محتاج باشد، محتاج نوری خواهد بود که قایم و استوار به ذات خود باشد، نه جوهر غاسق ومبتنی که قادر به خلق و افاده ی نور نیست، و از برهان لزوم تناهی امور مجتمعه ثابت می شود که سلسله ی انوار مجرده ی مترتبه به طور بی نهایت، محال است پس واجب است که انوار قایم به ذات و انوار عارضه و هیئات آنها همه به نوری منتهی شود که ورای نوری دیگر بدان سان نبود و آن نورالانوار و نور اعظم اعلی است ». (27)
و یا در بیانی دیگر می فرمایند:
«هیچ چیزی مقتضی عدم خود نیست و الا اصلا موجود نمی شد و نورالانوار موجود وحدانی الذات بود که در تقرر ذات و وجودش شرطی نبود و آنچه جز اوست تابع او بود و چون او را نه شرطی بود و نه ضدی پس او را مبل ذاتی نبود پس وجود او همیشگی و قیوم بالذات بود». (28)
شیخ اشراق نور را امری می داند که در حقیقت ظاهر بوده و ظاهر کننده ی موجودات دیگر است و فی نفسه از هر چیزی که ظهور زاید بر حقیقت اوست، ظاهرتر می باشد (29) ، با توجه به این دیدگاه و مجموعه ی بیانات و اصولی که در بیانات فوق نقل شد به ضمیمه ی اصل تشکیک در حقیقت نور که مورد نظر شیخ اشراق است حقیقتی را اثبات می کند که واجب بالذات بوده و جامع همه ی کمالات است و ظهور و روشنی او فوق تصور و ورای هر گونه تعریف و توصیف است.
اشکالات تقریر شیخ اشراق
این تقریر دارای اشکالات متعددی است که به بعضی از آنها اشاره می کنیم:
1. مبنای تقریر شیخ اشراق از برهان صدیقین بر پایه ی اصالت ماهیت بنا نهاده شده است که بطلان آن در حکمت متعالیه ثابت شده است.
2. با توجه به این که موجودات جسمانی در حکمت اشراق تیرگی و تاریکی شناخته شده اند، لذا چنین موجوداتی از بحث بیرون خواهند ماند، در حالی که در حکمت متعالیه به دلیل مطرح بودن حقیقت هستی تمام موجودات از عالیترین مرتبه با نازلترین آن مشمول مقسم بحث خواهند بود.
3. اگر منظور او از نور، حقیقت هستی نباشد و مراد مفهوم و یا ماهیت باشد که دیگر تشکیک در آن باطل بوده و معنای جامع نور یا نسبت به تمام خصوصیات، از جمله کمال و یا نقص مراتب و نیز وجوب واجب و امکان، ممکن لا اقتضا است و این وجوب و امکان به واسطه ی غیر است، نه این که جزو ذات باشد و یا اگر مقتضی یکی ازا ین خصوصیات باشد دیگر سایر مراتب ، مصداق ذاتی این جامع نیستند. (30)
ادامه دارد
پی نوشت ها:
1.مفردات الفاظ القرآن، ص 277.
2. مجمع البحرین:5/199.
3. از جمله موارد کاربرد واژه ی صدیق در قرآن، ضمن آیات زیر است: یوسف/46; مریم/41، 56و75; نساء/9.
4. برای توضیح بیشتر درباره ی تعریف صدیق از دیدگاه حکما ر.ک: محقق طوسی، شرحی الاشارات، ص 214; حکیم سبزواری، تعلیقه ی بر اسفار:6/13; علامه ی طباطبایی، المیزان:4/434; جوادی آملی، شرح حکمت متعالیه اسفار اربعه، بخش 1، ج 6، ص 117.
5. بوعلی سینا، اشارات و تنبیهات، نمط چهارم، پایان نمط.
6. برای مطالعه مشروح این تقسیمات ر.ک: محقق طوسی، شرحی الاشارات، ص 214; ملاصدرا، اسفار:6/14و44; همان، اسرار الایات، ص 27.
7. ر.ک: اسفار:6/13، 16، 24 ، 25و26.
8. ملا مهدی نراقی، شرح الهیات شفا، ص 159.
9. ر.ک: پل ادواردز، براهین اثبات وجود خدا در فلسفه غرب، ترجمه ی شهید علیرضا جمالی نسب و محمد محمدرضایی، ص 37; دکارت، تاملات در فلسفه اولی، ترجمه احمد احمدی، دلایل اثبات وجود خدا.
10.تعلیقه ی آشتیانی بر شرح منظومه، از ص 489 تا ص 497; البته با توجه به این که تقریر پنجم در گفتار مرحوم آشتیانی در حقیقت دو تقریر است، مجموع تقریرهای جمع آوری شده ی ایشان بالغ بر بیست مورد خواهد شد; مرحوم مولی مهدی نراقی نیز در شرح الهیات شفا، ص 157 و158 به ذکر برخی تقاریر پرداخته است که بالغ بر شش مورد می باشد.
11. برای توضیحات بیشتر ر.ک: استاد جوادی آملی، شرح اسفار:6/175.
12.اسفار:6/36.
13. تعلیقه بر نهایة الحکمة:2/283.
14. شرح اسفار:6/256.
15. فارابی، فصوص الحکم، ص 62، فص هجدهم.
16. الاشارات:3/19.
17. در شرح کلمات بوعلی مطالب زیادی نقل شده است که آنچه گذشت خلاصه و ساده شده ی شروح بود، برای توضیح بیشتر ر.ک: نهایة الحکمة:2/284; اسفار:6/26; شرح الاشارات، ص 196.
18.ر.ک: الاشارات والتنبیهات:3/19; تعلیقات، ص 162، 163 و178; دانشنامه ی علائی، ص 105 و106.
19. علامه طباطبایی متذکر این دو بیان شده است، البته بیان نخست را به عنوان تقریر شیخ و بیان دوم را به شکل تقریری مستقل آورده است. ر.ک: نهایة الحکمة:2/284.
20. چنان که در دانشنامه ی علائی صراحتا از وجوب ممکن با علت موجبه سخن به میان آمده است.
21. علامه مطهری در این باره توضیحاتی دارند، ر.ک: علل گرایش به مادیگری، ص 122.
22. اسفار:6/26.
23. همان، ص 27.
24. برای توضیح ر.ک: اسفار:6/27.
25. اصول فلسفه:5/80، پاورقی.
26. اسفار:6/27 و28; شرح اسفار، ص 218.
27. حکمة الاشراق، ترجمه دکتر سید جعفر سجادی، ص 219.
28. همان، ص 221.
29. همان، ص 208.
30. برای توضیح بیشتر ر.ک: شرح اسفار:6/175.
