استادیار دانشگاه قم
چکیده
عمده اختلافات تفسیری از سه ناحیه ناشی می شود: متن قرآن، موقعیت نزول آیات و شخصیت مفسر . در متن قرآن اموری چون الفاظ چندمعنا، تعارضات ظاهری و اختلاف قرائات و در خصوص موقعیت نزول قرآن اسباب نزول و شرایط اقتصادی و اجتماعی و در زمینه مفسر عواملی مثل منابع استنادی، باورهای اعتقادی و جهت گیری های عصری و شیوه های پردازشی اختلافات تفسیری را موجب شده است . شرح این مطالب را در این مقاله مطالعه کنید .
کلید واژه ها: تفسیر، اختلافات تفسیری، متن قرآن، موقعیت نزول قرآن، شخصیت مفسر .
1 . مقدمه
به جرات می توان گفت که بر هیچ متنی به اندازه قرآن کریم شرح و تفسیر نگاشته نشده است . از قرن اول تاکنون هزاران تفسیر از این معجزه جاوید در معرض افکار و اندیشه ها قرار گرفته است . این کثرت شگرف در بیشتر موارد بر محور قواعد و اصول مشترک صورت گرفته، اما تنوع و اختلاف روشها، گرایشها و سبکهای مفسران امری نیست که بر کسی پنهان مانده باشد . این اختلاف و تنوع باعث شده تا از تفاسیر با نامها و اوصاف گوناگون یادشود; مانند: تفسیر نقلی، تفسیر عقلی، تفسیر عرفانی، تفسیر اجتماعی و تفسیر فقهی .
سؤال اساسی که همیشه مطرح بوده، این است که تفاسیر در چه مواردی با هم اختلاف دارند؟ عامل یا عوامل این اختلاف چیست؟
در این مقاله ضمن ریشه یابی عوامل اختلاف، به عرضه تقسیماتی روش مند از انواع تفسیر خواهیم پرداخت .
2 . عوامل اختلاف در تفسیر
عمده اختلافات در تفسیر از سه ناحیه ناشی می شود:
متن قرآن;
موقعیت نزول آیات;
نظریات و اعتقادات مفسر .
اینک هر یک از این عوامل را مورد بررسی قرار می دهیم .
2 . 1 . متن قرآن
ممکن است لفظ یا ترکیب متن به گونه ای باشد که تفسیرهای متفاوتی از آن عرضه شود . موارد زیر از جمله آنهاست .
2 . 1 . 1 . اشتراک لفظی
لفظی که دارای دو یا چند معنای وضعی است و در متن قرینه ای بر تعیین قطعی یکی از از آنها نباشد، به طور طبیعی باعث تفسیرهای مختلف می شود .
مثل: «واللیل اذا عسعس » (1) . در اینجا «عسعس » دارای دو معناست; اقبل و ادبر .
یا مانند: و المطلقات یتربصن بانفسهن ثلاثة قروء (2)
در این آیه، قرء به دو معنا آمده است; طهارت و حیض .
2 . 1 . 2 . حقیقت و مجاز
گاهی لفظ دارای یک معنای حقیقی و یک یا چند معنای مجازی است . گاهی مفسری آن را بر معنای حقیقی و مفسر دیگری با استناد به پاره ای قراین بر معنای مجازی حمل می کند; مثل: و ثیابک فطهر (3) .
در این آیه معنای حقیقی ثیاب، لباس است; ولی مجازا به معانی قلب، عمل و نفس نیز حمل شده است (4) .
یا مانند: لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب و المیزان (5)
در اینجا میزان به معنای ترازو است; ولی به عدل نیز تفسیر شده است (6) .
2 . 1 . 3 . معانی حروف
برخی از حروف دارای چند معناست که این امر نیز در مواردی باعث تفسیرهای متفاوتی شده است; مانند: وامسحوا برؤوسکم . (7)
در این آیه برخی حرف باء را به معنای تبعیض گرفته و بعضی آن را برای تاکید دانسته اند (8) .
مانند: و لو نشاء لجعلنا منکم ملائکة فی الارض یخلفون (9) .
حرف «من » در این آیه به دو معنای بدلیت و تبعیض تفسیر شده است (10) .
2 . 1 . 4 . اطلاق و تقیید
در برخی موارد لفظی به صورت مطلق و در جای دیگر به صورت مقید آمده است .
مثل: و الذین یظاهرون من نساءهم ثم یعودون لما قالوا فتحریر رقبة من قبل ان یتماسا (11) .
یا مانند: لایؤاخذکم الله باللغو فی ایمانکم ولکن یؤاخذکم بما عقدتم الایمان فکفارته اطعام عشرة مساکین من اوسط ما تطعمون اهلیکم اوکسوتهم او تحریر رقبة (12) .
نیز مانند: و من قتل مؤمنا خطا فتحریر رقبة مؤمنة و دیة مسلمة الی اهله الا ان یصدقوا (13) .
ملاحظه می شود در مورد کفاره ظهار و یمین، لفظ رقبة و در مورد کفاره قتل خطائی، رقبة مؤمنة آمده است . ممکن است مفسری در دو مورد اول به اطلاق رقبه عمل کند و ممکن است با توجه به آیه سوم، آن را حمل بر مقید نماید (14) .
در مورد عموم و خصوص نیز همین بحث مطرح است .
2 . 1 . 5 . مرجع ضمیر
در برخی موارد دو یا چند موضوع صلاحیت دارد که مرجع برای ضمیری واقع شود که این امر خود سبب اختلاف در تفسیر می شود; مثل: یا ایها الانسان انک کادح الی ربک کدحا فملاقیه (15) .
برخی رب و برخی کدح را مرجع ضمیر در فملاقیه دانسته اند (16) .
2 . 1 . 6 . وجوه اعراب
یکی دیگر از عوامل اختلاف تفسیر، احتمال ترکیب های مختلف در یک عبارت است; مثل: و ما یعلم تاویله الا الله والراسخون فی العلم یقولون آمنا به (17) .
واو در و الراسخون دارای یکی از دو وجه اعراب است; عاطفه و استیناف .
2 . 1 . 7 . نوع استثناء یا مستثنی منه
در برخی موارد، نوع استثناء مورد اختلاف است که آیا منقطع است یا متصل . نیز گاهی مستثنی منه مورد اختلاف است و آن در جایی است که استثناء پس از چند جمله متعاطف بیاید . در این صورت ممکن است حکم استثناء به جمله اخیر اختصاص داشته باشد و ممکن است در همه موارد سابق جاری باشد .
مثل: و الذین یرمون المحصنات ثم لم یاتوا باربعة شهداء فاجلدوهم ثمانین جلدة و لا تقبلوا لهم شهادة ابدا و اولئک هم الفاسقون الا الذین تابوا من بعد ذلک و اصلحوا (18) .
در این آیه سه حکم در مورد قاذف آمده است; تحمل هشتاد ضربه تازیانه، عدم پذیرش شهادتش و حکم به فسق او . مفسران اختلاف دارند که آیا توبه صرفا سبب رفع حکم فسق او می شود یا دو حکم قبلی را نیز برمی دارد (19) .
2 . 1 . 8 . اختلاف در تقدیر
در برخی موارد، لفظ به گونه ای است که ناچار باید واژه یا عبارتی را در تقدیر گرفت . در اینگونه موارد، نوع تقدیر ممکن است مورد اختلاف نظر باشد .
مثل: افرایت من اتخذ الهه هواه و اضله الله علی علم (20) .
در این آیه، مفسران دو نوع تقدیر برای عبارت علی علم در نظر گرفته اند: 1- و اضله الله علی علم من العبد بضلال نفسه; 2- فاضله الله علی علم من الله بضلال العبد (21) .
2 . 1 . 9 . اجمال لفظ
گاهی اجمال لفظ یا عبارت باعث اختلاف در تفسیر می شود .
مثل: کلوا من ثمره اذا اثمر و آتوا حقه یوم حصاده (22) .
برخی گفته اند: مراد از حق در این آیه، همان زکات واجب است و عده ای آن را غیر از زکات دانسته اند (23) .
2 . 1 . 10 . اختلاف قرائات
بعضی از موارد اختلاف قرائات مستلزم اختلاف در معناست .
مثل: و ما هو علی الغیب بضنین (24) .
کلمه "ضنین" هم به "ضاد" و هم "ظاء" قرائت شده است (25) . ضنین به معنای بخیل و ظنین به معنای متهم است .
2 . 2 . موقعیت نزول
بی تردید قرآن کریم در طول دوره رسالت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به تدریج نازل شده و پاره ای از آیاتش در ارتباط تنگاتنگ با حوادث و رویدادهای زمان خویش است . ; از این رو فهم این گروه از آیات بدون اطلاع از قراین حالی و مقامی که از آن به موقعیت نزول یاد می کنیم، ممکن نیست .
عدم توجه به موقعیت نزول و نیز گزارش های متعدد در موقعیت نزول برخی آیات، سبب اختلاف در تفسیر شده است . این موضوع حتی در زمان صحابه مورد توجه قرار داشته است .
نقل است که عمر روزی با خود سخن می گفت و شکوه داشت از اینکه چه سان امت پیغمبر صلی الله علیه و آله با هم اختلاف می ورزند و حال آنکه پیغمبرشان یکی و قبله شان نیز یکی است . در همین حال ابن عباس به وی گفت: قرآن در میان ما نازل شد، خواندیم و یاد گرفتیم و دانستیم که در چه مورد نازل شده است . اما پس از ما مردمی می آیند که نمی دانند و همچنین مقتضیات حال را درک نمی کنند و رای خود را در فهم قرآن دخالت می دهند . این است که اختلاف پیدا می شود و چه بسا که اختلاف، کار را به کشتار برساند . عمر از شنیدن این سخنان خشم گرفت و ابن عباس را از نزد خود راند . ابن عباس رفت و عمر ساعتی اندیشید . گفته ابن عباس به نظرش درست آمد . او را خواست و گفت: آنچه گفتی تکرار کن . ابن عباس نیز چنان کرد . عمر سخن او را شنید و فهمید و شگفتی کرد (26) .
در دوره های بعدی نیز مفسران و به خصوص نویسندگان اسباب نزول همگان را نسبت به این امر هشدار داده اند: واحدی نیشابوری که معروف ترین کتاب در اسباب نزول قرآن به نام او رقم خورده است در مقدمه کتاب خود می نویسد:
شناخت تفسیر آیه قرآن و معنای صحیح آن، بدون آگاهی کامل به داستان و بیان نزولش ممکن نیست (27) .
فیروزآبادی در بصائر ذوی التمییز می نویسد: «التفسیر هو البحث عن سبب نزول الآیة و . . . (28) » و همینطور دیگران در تعریف تفسیر، جایگاه قابل توجهی را برای اسباب نزول قائل شده اند .
بر این اساس، توجه به اسباب نزول و نیز موقعیت های اجتماعی و فرهنگی عصر نزول ممکن است سبب تفسیری متفاوت از ظاهر خطاب در برخی از آیات شود . به عنوان مثال، توجه به آیاتی که در موقعیت جنگی نازل شده است، تفسیری متفاوت از اطلاق ظاهری آن آیات ارائه می دهد .
علاوه بر آن، وجود گزارش های مختلف درباره یک آیه، سبب اختلاف در تفسیر شده است، به مثال در مورد آیه عبس و تولی، گزارش شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله با عده ای از سران قریش در حال گفتگو بود که عبدالله بن ام مکتوم بر ایشان وارد شده و با سخن خود که می گفت: مرا از آنچه خدا به تو یاد داده، بیاموز! گفتگوی پیامبر با سران قریش را قطع می کرد، پیامبر از این وضعیت ناراحت شده، چهره در هم کشیده و از او روی گرداندند و به گفتگوی خود با سران قریش ادامه دادند (29) .
در گزارش دیگری از قول امام صادق علیه السلام آمده است که آیه "عبس و تولی" وصف حال مردی از بنی امیه است که در جریان ورود عبدالله بن ام مکتوم چنین رفتاری داشته است . (30)
2 . 3 . نظریات و اعتقادات مفسر
پیدایش روش ها و گرایش های تفسیری حاصل اندیشه ها، تئوریها و باورهای مفسران است . مفسر قرآن با توجه به اعتقادات، نظریات، فرضیات و سلایق خود دست به گزینش عوامل شکل دهنده تفسیر می زند .
عمده ترین مواضع گزینش مفسر به ترتیب اهمیت و اثرگذاری در تفسیر عبارتند از:
1) منابع;
2) باورهای اعتقادی;
3) جهت گیری های عصری;
4) سبک های پردازش و پرورش موضوع .
در اینجا هر یک از آنها را به اختصار مورد بررسی قرار می دهیم .
2 . 3 . 1 . اختلاف منابع در نظر مفسران
منابع معتبر برای تفسیر در نظر مفسران متفاوت است: یکی معتقد است که تنها منبع معتبر در تفسیر، روایات پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام است; دیگری بر این باور است که در تفسیر باید تنها بر قرآن و روایات تکیه کرد; سومی برای عقل در کنار قرآن و روایات نقشی بسزا قایل است و دیگری قرآن را سراسر رمز دانسته، کشف و شهود را تنها کلید گشایش این رمز می پندارد و . . . .
اختلاف در منابع تفسیر منحصر به اختلاف در منابع اصلی نیست . ممکن است مفسرانی در منابع اصلی با هم اتفاق نظر داشته باشند; اما در فروع یا قواعد متخذ از منابع اصلی و یا نحوه اجرای آنها نظری متفاوت از یکدیگر داشته باشند . به مثال، در میان مفسرانی که اثر را از منابع تفسیر می شمارند، عده ای خبر واحد را نیز حجت می دانند و گروهی حجیت آن را به احکام فقهی منحصر می سازند (31) یا یکی با اسرائیلی دانستن برخی روایات، استناد به آنها را جایز نمی شمرد و دیگری چنین دیدگاهی ندارد .
به مثال دیگر، مفسرانی که اجمالا عقل را به عنوان منبع در تفسیر پذیرفته اند، ممکن است در برخی از قواعد عقلی اختلاف نظر داشته باشند; یکی قاعده قبح تکلیف بما لایطاق را قبول دارد و دیگری این نوع تکلیف را از سوی خداوند جایز می شمرد .
به هر حال، اختلاف در منابع تفسیری، کم و بیش در تفسیر همه آیات و سور تاثیر می گذارد . ما اینگونه اختلافات را مناهج یا روشهای تفسیری می نامیم و تقسیم تفاسیر به ماثور، قرآن به قرآن، شهودی (فیضی اشراقی)، ظاهری، باطنی، عقلی و اجتهادی را در این چارچوب قابل ارزیابی می دانیم (32) .
2 . 3 . 2 . باورهای اعتقادی مفسر
یکی دیگر از عوامل اصلی اختلاف در تفسیر، گرایش های مذهبی مفسران است . اختلافات مذهبی و کلامی مفسران سبب تمایز تفاسیر در تبیین پاره ای از آیات قرآن کریم شده است .
به مثال، نحله های کلامی چون شیعه، معتزله، اشاعره، ماتریدیه در آیات مربوط به صفات، اسماء و افعال خداوند و عصمت پیامبران تفسیری متفاوت از یکدیگر عرضه کرده اند .
ذکر این نکته لازم است که فرقه های اسلامی با همه اختلافات فقهی و کلامی، در تفسیر اکثر آیات قرآن وحدت نظر دارند، به جز گروههایی چون باطنیه (اسماعیلیه) و برخی از صوفیه که قرآن را سراسر رمز می دانند . طبیعی است که این گروهها به دلیل اختلاف اصولی در منابع تفسیر، کمترین نقطه اشتراک با دیگر نحله های فکری داشته باشند .
به هر صورت، تنوع در گرایشها و باورهای دینی و مذهبی سبب پیدایش مذاهب و مکاتب تفسیری شده و عناوینی چون تفسیر شیعی، تفسیر معتزلی، تفسیر باطنی (اسماعیلی)، تفسیر کلامی، تفسیر صوفی، ناظر به اختلاف مذهبی مفسران است .
2 . 3 . 3 . جهت گیری های عصری مفسر
مراد از جهت گیری های عصری، سمت و سوهایی است که ذهن و روان مفسر در تعامل با شرایط و مسائل عصر خود، بدانها تمایل دارد . به طور مثال، در حالی که مهمترین دغدغه فکری مفسری تربیت معنوی افراد است، مفسر دیگری فارغ از این دغدغه، بزرگترین دل مشغولی اش مبارزه با حکومت جور و ایجاد یک حکومت دینی است . به طور قطع، تفسیر این دو مفسر در عین دارا بودن نقاط مشترک فراوان، هر یک دارای جهت گیری خاص خود است، حتی اگر آن دو مفسر در استناد به منابع و نیز باورهای مذهبی و کلامی با هم یکسان بیندیشند .
باید گفت که روحیات مفسر، میزان بهره مندی او از دانش های مختلف، دغدغه های فکری او نسبت به دین، انسان، مسائل اجتماعی و تحولات زمان از اهم اموری است که در شکل گیری انواع تفسیر عصری مؤثر است . به مثال، در عصری که تحولات شگرف علمی، افکار را مسحور و مسخر خویش ساخته بود، مفسرانی چون طنطاوی با عرضه تفاسیری با جهت گیری علمی، تلاش کردند تا هماهنگی قرآن و وحی را با علم و دانش نشان دهند .
عرضه مسائل و شبهات جدید به قرآن خود از مسائلی است که اختلاف در تفسیر را باعث شده است . بدون تردید، قرآن کریم در هنگام نزول، در مقام بیان همه مسائلی که امروز مطرح می شود، نبوده است; ولی مسلمانان همیشه خواسته اند با مراجعه به قرآن کریم، درستی یا نادرستی مسائل زمان خود را دریابند . از آنجا که بسیاری از مسائل جدید دارای جوانب و لایه های مختلف است، هر مفسری با مهم دیدن لایه یا جنبه ای از موضوع، به سراغ ظواهر، اطلاقات و عمومات قرآن کریم رفته است و در نتیجه پاسخ های مختلف از قرآن دریافت کرده اند .
در هر صورت، بسیاری از اوصافی که برای تفسیر ذکر می شود، نشانه جهت گیری خاص مفسران است; اوصافی چون تفسیر عصری، تاریخی، اخلاقی، تربیتی، هدایتی، ارشادی، روحانی، علمی، اجتماعی و تقریبی (تقریب گرایانه) از این دست است .
2 . 3 . 4 . سبکهای پردازش و پرورش موضوع
مفسران علاوه بر اختلاف در روش، گرایش و جهت گیری، در تنظیم و بیان مطالب نیز دارای شیوه های گوناگونی هستند که بیشتر به دو عامل ذوق و سلیقه شخصی و درک شرایط مخاطب برمی گردد .
مفسری ترجیح می دهد تفسیرش را به سبک مزجی بنویسد; مفسر دیگری به دلیل علاقه و تبحر در لغت، بحثهای لغوی را بسیار گسترده مطرح می کند; مفسر دیگری با توجه به تسلطی که بر قواعد فقهی و اصولی دارد، تفسیرش را به سبک کتب فقهی می نگارد; مفسری ترجیح می دهد بحثهای تفسیری را به صورت موضوعی مطرح کند; دیگری بر آن است که مراد هر یک از آیات را به ترتیب موجود در مصحف بیان کند . باید توجه داشت که اختلاف در شیوه های تنظیم و بیان مطالب، با مناهج، مذاهب و اتجاهات تفسیری ارتباطی ندارد . ما این نوع اختلافات در تفسیر را سبکهای پردازش و بیان تفسیری می نامیم .
سبکهای بیان در تفسیر را نیز می توان به دو قسم کلی و جزئی تقسیم کرد: سبکهایی چون مزجی، بیان مختصر، بیان تفصیلی، تفسیر ترتیبی (ترتیب نزول - ترتیب موجود) و موضوعی، سبکهای کلی هستند که هر یک از مفسران در تفسیر خود از یکی از آنها پیروی می کنند . بقیه امور از موارد جزئی است که ذوق و سلیقه شخصی مفسران در پدید آوردن آن دخالت تام دارد .
3 . خاتمه
در خاتمه ذکر چند نکته را لازم می دانیم .
1) وجود مناهج، مذاهب، اتجاهات و سبکهای بیانی مختلف در تفسیر نباید موجب این پندار شود که مفسران در هیچ موردی با هم توافق نظر ندارند; بلکه با وجود همه این اختلافات و تنوع ها، اکثر مفسران از اصول و قواعد ثابتی پیروی می کنند .
2) روش ها، گرایش ها و سبکهای تفسیری همیشه نافی یکدیگر نیستند; بلکه در بسیاری از موارد مکمل یکدیگرند . چه بسیار پرده های ناخوانده ای از بطون قرآن کریم وجود دارد که با عرضه تفاسیر با روشها، گرایش ها و سبکهای مختلف و تضارب آرا خوانده خواهد شد . علاوه بر آن، وجود روش ها و گرایش های مختلف می تواند در تنقیح مطالب ونشان دادن درجه صحت هر یک مفید باشد .
3) گاهی عنوانی به صورت مشترک به کار گرفته می شود . به طور مثال، گاهی مراد از تفسیر عرفانی تفسیری است که در آن از کشف و شهود به عنوان یک منبع و منهج در رسیدن به مراد خداوند استفاده شده است که در این صورت جزو مناهج تفسیری به شمار می آید و گاهی این عنوان به تفسیری اطلاق می شود که مفسر دارای جهت گیری معنوی و اخلاقی و تربیتی است که در این صورت این عنوان در زیر مجموعه جهت گیری های تفسیری (اتجاهات) قرار می گیرد .
4 . خلاصه و نتیجه
با بحثی که گذشت اهم اسباب و عوامل اختلاف در تفسیر روشن شد . به طور کلی، اختلاف یا از ناحیه متن است یا از ناحیه موقعیت نزول و قراین حالی و مقامی و یا از ناحیه گزینش های مفسر در روش، گرایش، جهت گیری عصری و سبک بیان است .
تفاسیر از ناحیه اختلاف نظر مفسران به چند عنوان قابل دسته بندی است:
1) مناهج تفسیری که مربوط به پذیرش نوع و نحوه استناد به منابع است .
2) مذاهب تفسیری که بیان کننده نوع باورهای مذهبی وکلامی مفسر است .
3) اتجاهات تفسیری که حاکی از جهت گیری های خاص مفسر و تاثیر و تاثر او از مسایل زمان است .
4) سبکهای بیان در تفسیر که عبارت از نحوه پردازش و پرورش موضوع و تنظیم مطالب برای مخاطبان است .
پی نوشت ها:
1) تکویر/17 .
2) بقره/228 .
3) مدثر/4 .
4) ر . ک: طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 9- 10، ص 580، ذیل آیه .
5) حدید/25 .
6) ر . ک: قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج 17، ص 260، ذیل آیه .
7) مائده/6 .
8) ر . ک: قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج 6، ص 87- 88، ذیل آیه .
9) زخرف/60 .
10) ر . ک: ماوردی، النکت والعیون، ج 5، ص 234- 235، ذیل آیه; طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 9- 10ص 81، ذیل آیه .
11) مجادله/3 .
12) مائده/89 .
13) نساء/92 .
14) ر . ک: قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج 6، ص 280- 281 . ذیل آیه 89 مائده و نیز ج 17، ص 282، ذیل آیه 3 مجادله .
15) انشقاق/6 .
16) ر . ک: عبدالرحمن بن علی الجوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ج 8، ص 227، ذیل آیه; طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 9- 10، ص 699، ذیل آیه .
17) آل عمران/7 .
18) نور/4- 5 .
19) ر . ک: قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج 12، ص 180; طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 7- 8، ص 199 .
20) جاثیه/23 .
21) ر . ک . ماوردی، النکت و العیون، ج 5، ص 364، ذیل آیه .
22) انعام/141 .
23) ر . ک: طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 3- 4، ص 578، ذیل آیه; قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج 7، ص 99- 100، ذیل آیه .
24) تکویر/24 .
25) ر . ک: ابن جریر طبری، جامع البیان عن تاویل آی القرآن، ج 15، ص 102، ذیل آیه .
26) محمود رامیار، تاریخ قرآن، ص 627 .
