شناسائی برخی از تفاسیر شیعه/ قسمت دوم

[ روح الجنان و روح الجنان] 1

این تفسیر، که به[ تفسیرابوالفتوح رازی] معروف است ، یکی از آثار گرانقدر فرهنگ اسلامی واز تفاسیر مهم و پربار تشیع است .اسلامی واز تفاسیر مهم و پربار تشیع است . تفسیرابوالفتوح ، در قرن ششم هجری نگاشته شده است . تا آن روز پژوهشهای قرآنی و تفسیری عالمان اسلامی ، بیشتر به زبان عربی سامان یافته بود واین تفسیر، گر چه اولین تفسیر پارسی نیست ، 2 ولی از مفصل ترین ، مهمترین ، بزرگترین و معتبرترین تفاسیر زبان فارسی است .

انگیزه تالیف :

مولف بزرگوار، پس از آن که تفسیر قرآن کریم رااز مواهب الاهی شمرده ، به تبیین شرائط لازم برای مفسر پرداخته و برای مفسر،اطلاع بر علوم ادبی ، آشنائی به دانش کلام و حکمت ، و آگاهی به اصول فقه و فقه در حد فقاهت واجتهاد و تسلط بر دیگر علوم اسلامی را لازم دانسته است . درانگیزه نگارش کتاب خود، چنین نوشته است :

[پس چون جماعتی از دوستان و بزرگان ازامائل واهل علم و تدین ، اقتراح کردند که دراین باب جمعی باید کردن ، چه اصحاب ما را تفسیری نیست مشتمل براین انواع ، واجب دیدم اجابت کردن ایشان ، و وعده دادن به دو تفسیر: یکی به پارسی و یکی به تازی ، جز که پارسی مقدم شد بر تازی ، برای آن که طالبان این بیشتر بودند و فایده هر کس بدو عامتر بود. واین کتاب انشاءالله از میانه اطناب واختصار بود.اطنابی که ممل نباشد واختصاری که مخل نباشد] 3

در همینجا یادآوری می کنیم ، که گویا وعده شیخ ، درباره تفسیر[ عربی] تحقق نمی پذیرد و وی موفق به نگارش آن نمی شود و آنچه در برخی از شرح حالها آمده است که وی تفسیری نیز به عربی داشته است 4 استنباطی است از همین مقدمه واین ، چنان که روشن است ، نشانگر تصمیم وی برای نگارش[ تفسیر عربی] است و بهیچ روی ، دلالت بر نوشته شدن آن ندارد.

آقای ابن یوسف شیرازی نوشته اند:

[... و وعده کرده اند که پس ازاتمام این ، تفسیر دیگری که نیز جمعی از دانشمندان خواهش کرده اند، به زبان عربی تالیف نمایند ولی تفسیر عربی ایشان در دست نیست و ظاهر آن است که موفق به تالیف آن نشده والااین شهرآشوب و منتجب الدین حتما آن را نقل می کرده اند] 5

و نیز در جای دراین زمینه نوشته اند:

[واز تفسیر عربی وی ، که در مقدمه این تفسیر، تالیف آن را وعده داده اند،اثری نیست . نگارنده شنیده بود، که دانشمند معاصر، آقای شیخ آقا بزرگ طهرانی دام عمره و توفیقه ، مولف کتاب بزرگ[ الذریعه الی تصانیف الشیعه] به نسخه ای ازاین تفسیر دست یافته ، شرحی به ایشان عرض واستعلام از واقع نمود. در جواب مرقوم فرموده اند: که من تا به حال ، بدان دست نیافته ام ، لیکن یکی از هندیها که به عتبات مشرف شده بود، وجود آن را در یکی از کتابخانه های هند خبر داد و بنا شد که نمونه ای از آن را در مراجعت بدانجااستنساخ و برای ما بفرستد،اما تاکنون نفرستاده است] 5 .

چگونگی تدوین :

مولف ، پیش از شروع به تفسیر، ضمن هفت فصل اقسام معانی قرآنی و بیان و تفسیر آن ، محکم و متشابه ، ناسخ و منسوخ ، خاص و عام ، نامهای قرآن ، معنای سوره و آیه و کلمه و حرف ، ثواب خواندن قرآن ، معنای تفسیر و تاویل ، سخن گفته است . پس ازاین وارد تفسیر شده ، بدینسان که ابتداء عدد آیات و کلمات سوره را ذکر کرده و بعد روایات راجع به ثواب قرائت سوره را نقل می کند. پس از آن قسمتی از آیات را نقل و ترجمه فارسی کلمه به کلمه آنها را در ذیل هر یک نوشته ، ( این ترجمه ها براساس چاپهای موجوداست ، که محققان ترجمه ها رااز مولف نمی دانند) پس از آن جملات آیات می آید با تبیین ویژه گیهای نحوی ، صرفی وادبی آنها. سپس شان نزول اختلاف قرائت کلمات آیات واخبار وارده در تفسیر آیات ذکر شده است .

نگاهی به ابعاد مختلف [روح الجنان] :

مولف بزرگواراین اثر گرانمایه ، بااطلاعات وسیع و آگاهیهای گسترده ای که از فرهنگی اسلامی داشته است ، تفسیرش راازاطلاعات سودمند، و مباحث ارزشمند گوناگونی آکنده است . مرحوم شعرانی نوشته اند:

[ درادب و بیان و صرف و نحو و لغت وامثال آن ، غایت جهد را بکار برده است منتهای تحقیق بعمل آورده است و هیچ جهت فروگذار نکرده است . آن اندازه شواهدازاشعار عرب وامثال که برای بیان لغات و قواعد عربیت آورده در هیچ یک از تفاسیر، مانند کشاف و تفسیر طبری نیاورده اند... مولف ، در علم و کلام ، طریق توسط پیموده است و روش قدما را برگزیده . تفسیر رازی در علم کلام و عقلیات بیش از سایر تفاسیر مداخله نموده ،اما غالبااز حد تفسیر پای بیرون نهاده است و تشکیکات و مجادلات خارج از مدلول آیات ، که در تفسیر بدانها نیاز نیست هم آورده است] 6 .

شیخ ابوالفتوح ، که خطیبی زبردست و واعظی توانمند بوده است ، در تفسیرش نیزاین حالت نمایان است ، به مسائل اخلاقی واجتماعی ، توجهی شایسته کرده ، وازاخبار و آثار و سخنان مشایخ صوفیه و داستانهای تاریخی فراوان سود جسته است . جنبه فقهی این تفسیر، یکی از بخش های مهم آن را تشکیل می دهد، مولف به مناسبتهای مختلف ، در ذیل آیات ، مباحث فقهی را به میان کشیده و گاه بحثهای مفصلی را سامان داده است . آقای دکتر عسکر حقوقی که پژوهش مفصلی را پیرامون این تفسیر به انجام رسانده اند، دراین زمینه چنین نوشته اند:

[در تفسیر شیخ ، شیوه بیان مسائل فقهی و طرزاستدلال واثبات آراء مذهب تشیع بسیار قوی بنظر می رسد و مولف ضمن تحلیل مسائل واستناد بدلائل موافقان و تکیه به آیات واحادیث ، خود راسا به اظهار نظر می پردازد و بقول معروف فتوی می دهد وازاین بابت تفسیر وی ، قدر و قیمتی دارد که جز با دقت و مطالعه در آن ، نمی توان به میزان این امر پی برد... غرضی این است که تفسیرابوالفتوح ،از نظر فقهات و بیان کمال مسائل دینی و فلسفه تشریع دیانت اسلام ، مجموعه ای کامل و جامع است و بدون تردید در میان تفاسیر مختلف ، تفسیر کبیرابوالفتوح ، در زمره تفاسیر فقهی محسوب خواهد بود] 7 .

تفسیرابوالفتوح به مسائل تاریخی و سیر و مغازی نیز، پرداخته است و در قصص انبیاء و چگونگی تایرخ امتهای پیشین به تفصیل سخن رانده است 8 . شیخ بااین که در جائی از تفسیر، درباره تاریخ گذشتگان و قصص انبیاء نوشته است :

[بدانکه ، قصاص (داستانسرایان )از وهب و کعب و جزایشان چندانی محال و حشو و ترهات و ناشایست در قصه ایوب گفته اند،از آنچه عقلها منکر باشد آن ر، واضافت کرده بسیار فواحش در آن باب با خدای تعالیو باایوب . و مااین کتاب را صیانت کردیم ازامثال آن احادیث و آنچه از آن حدیث ها مستنکر نیست و مخالف ادله عقل و مناقض آنچه در اصول به ادله نامحتمل به تاویل درست ، شده است ، طرفی بگوییم]... 9

اما بهنگام نقل و عرضه داستانهای زندگانی گذشتگان و نقل قصص انبیاء، بدون توجه بسیاری ازاسرائیلیات را نقل کرده است . مرحوم شعرانی دراین زمینه نوشته اند:

در قصص انبیای گذشته ،از[ عرائس] ثعلبی فراوان نقل کرده و چون اخبار ضعیف در[ عرائس] بسیاراست واعتماد بر آن نیست خواننده این تفسیر را شگفت آید، که مردی عالم مانند مولف که اعتماد بر روایت غیر ائمه معصومین ( ع ) را مطلقا جائز نمی داند، حتی اگراز صحاح سته آنان باشد، چگونه از کتابی ضعیف از کتب اهل سنت نقل روایت می کند 10

جنبه روائی و نقل تفسیرابوالفتوح نیز شایان توجه است ، براساس استخراج و شمارش آقای حقوقی در تفسیرابوالفتوح .2017 حدیث مورد استفاده قرار گرفته است که .1821 حدیث آن از پیامبر و بقیه ازائمه [ ع] است ، وازاین مجموعه ،.838 حدیث با متن عربی آمده است ، و در بقیه ، به ترجمه فارسی آن بسنده شده است . آقای دکتر عسکر حقوقی ، مجموعه احادیث تفسیر ر،استخراج کرده و با مقدمه ای پیرامون حدیث و حدیث نگاری واشاره به مجموعه های حدیثی در یک مجلد منتشر کرده است .

ابوالفتوح ، به اقوال و گفتار مفسران سده های اول نیز، توجه زیادی کرده و غالبا بدون هیچ اظهارنظری ، گفتار آنان را نقل کرده است . مرحوم شعرانی ، دراین زمینه می نویسد:

[مولف اقوال مفسران معروف مانند،ابن عباس و فتاده سدی و مجاهد و دیگران را نقل کرده و هیچ یک را غالبا ترجیح نداده است ، مگر آن که یکی عامتر باشد و پیوسته گوید: تعمیم اولی است ، یعنی آیه را طوری تفسیر کردن که خاص یک تن یک قوم و یا واقعه نباشد] 11 .

نگارش و نثر فارسی آن شیوه :

نثر فارسی تفسیرابوالفتوح ، نثری استوار، لطیف و سودمنداست . واژه های فارسی سره دراین تفسیر، کاربرد عظیمی دارد. ترکبیات زیب، لغات و تعبیرات فراوان ،این تفسیر ر، یکی از منابع و مراجع زبان فارسی قرار داده است . دراین زمینه ، یکی از صاحبنظران می نویسد:

[روض الجنان از حیث اشتمال بر فواید لغوی و دستوری و نثر ساده ای که دارد، حائزاهمیت بسیاراست . سبک نثر آن ، کهنه و مشتمل بر بسیاری از لغات و تعبیرات و ترکیباتی است که در جای دیگر، کمتر می توان یافت و مخصوصااثر لهجه رازی ، در آن به شدت ملاحظه می شود] 12 .

مرحوم علامه ، میرزا ابوالحسن شعرانی ، درباره شیوه نگارش و نثراین تفسیر نوشته اند:

[تفسیرابوالفتوح رازی علیه الرحمه ،از جهت فصاحت لفظ و لطف عبارت بر همه تفاسیر فارسی شیعه رجحان دارد، بااین که مولف ،اصلااز نژاد عرب است . چون خاندان او، سالیان دراز در بلاد عجم زیسته واو خود درادب زبان فارسی از نظم و نثر، تبحر کامل داشت ، کتاب اواز بزرگترین نمونه های نثر تصحیح فارسی است و آن لطف تحریر و عذوب بیان که در آن است ، در تفاسیر دیگر نیست] 13 .

آقای دکتر عسکرحقوقی که تحقیقی مفصل و همه جانبه را درباره تفسیر[ روح الجنان] سامان داده اند درارتباط با ویژه گی نثر آن ، چنین نوشته اند:

[ اگر چهار مقاله نظامی عروضی و کلیله ابوالمعالی و مقامات حمیدی و آثار سایرین را باید در زمره نثر فنی قرن ششم به شمار آورد، بدون هیچگونه اندیشه ای ، نثر تفسیر کبیر شیخ ر، باید در ردیف ساده ترین و شیواترین آثار قرن ششم محسوب داشت ، که از پیرایه هر نوع تکلف و تصنعی عاری است و در نهایت سادگی و زیبائی ورسائی و حسن تاثیر و صرف و نحو کامل ، دارای لغات فارسی لطیفی است] 14 .

محققانی که ، در تاریخ ادبیات فارسی و تطور آن پژوهش کرده و آثاری پدید آورده اند، تفسیرابوالفتوح ر، در ساده نویسی ، فارسی نگاری ، لطف بیان ، شیوائی تقریر، با توجه به ادبیات زبان ستوده اند. و متن تفسیر وی ر، یکی از نمونه های والای نثر فارسی دانسته اند. واین خود می تواند، برای طالبان علم و جستجوگران دانش در حوزه های علوم اسلامی سرمشق باشد و نیز تنبهی در مسلح شدن به فنون زمان و یافتن بهترین روش ها و شیوه ه، در جهت انتقال اندیشه ها و یافته ها و پژوهشها.

روح الجنان در گفتار بزرگان:

تفسیرابوالفتوح رازی ، پس از نگارش ، هماره مورد توجه عالمان و محققان اسلامی بوده است . شرح حال نگاران و محققان اسلامی ،این تفسیر را بسیار ستوده اند و به آن ارج نهاده اند،این شهر آشوب می گوید:

[ از تالیفات اوست ،[ روح الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن] که به زبان فارسی است و شگفت انگیز] 15 .

مرحوم میرزا عبدالله افندی می نویسد:

[تفسیر فارسی او از بزرگترین و سودمندترین و پرفایده ترین کتابهاست ، من آن را خواندم ، دریائی است مواج] 16 .

مرحوم حاج میرزا حسین نوری در ضمن شروع توضیح منابع کتاب عظیم[ مستدرک الوسائل] ازاین کتاب سخن گفته و ضمن تجلیل بسیار و نقل اقوال برخی از عالمان ، درباره کتاب گفته است :

[ این تفسیر شگفت انگیز، در .20 جلداست ، روایات واخبار زیادی مناسب با کتاب ما دارد.اما چون روایات ، ترجمه به فارسی شده است . و دوباره بازگرداندن آنها به عربی ، ممکن است برخی از ویژه گیهای موجود دراخبار را بسترد، تنها به نقل اخباری اکتفاء می کنیم که متن عربی آن ، آمده است ... گزیده سخن اینکه ، تفسیرابوالفتوح ، کتابی است که خواننده را به ستوه نمی آورد و نگاه کننده را نمی رنجاند کتابی است که فقیه ، مفسر،ادیب ، مورخ ، واعظ، جوینده[ فضائل و مناقب] و جستجوگر [مطاعن و مثالب] از آن بهره می جویند] 17 .

مرحوم آیه الله شهید مطهری از آن بدینگونه یاد کرده اند:

[ روض الجنان معروف به تفسیرابوالفتوح رازی ،این تفسیر به زبان فارسی است واز معروفترین و غنی ترین تفاسیر شیعه است] 18 .

باری ، تفسیری که بدین پایه مورد توجه وارجگذاری ، مولفان و مفسران و محققان اسلامی ، واقع شده است ، بی گمان در آثار پس از خود، تاثیر فراوانی داشته است . گذشته از[ تفسیر گازر] که در حقیقت تحریری دیگرازاین تفسیراست (و پس ازاین به آن خواهیم پرداخت ). مفسران دیگری نیزازاین کتاب گرانمایه ، بهره های فراوانی برده اند. شهید سعید، مرحوم قاضی ، نورالله شوشتری می نویسد:

واین تفسیر فارسی او در وثاقت تحریر و عذوبت تقریر و دقت نظر بی نظیراست فخرالدین رازی ،اساس تفسیر کبیر خود رااز آنجااقتباس 19نموده و جهت دفع انتحال ، بعضی از تشکیکات خود را بر آن افزوده است

برخی دیگراز شرح حال نگاران نیز، به این نکته توجه داده اند. آقای حقوقی پس از نقل این مطلب ، در تایید نوشته اند:

[ به هر صورت ، با مطالعه دقیق تفسیر[ مفاتیح الغیب] و[ تفسیر روض الجنان] بخوبی صدق مطالب مزبور روشن تایید می شود و معلوم است که امام فخررازی ، در تدوین و تالیف تفسیر خود، تفسیر شیخ را پیش روی خویش داشت واز آن استفاده های فراوان کرده است] 20 .

آقای حقوقی پس ازاین مطالب ، برای تایید خود، بخشهائی از دو تفسیر را آورده و مقایسه کرده وادعای خود را به اثبات رسانده است . مقایسه و تطبیق این دو تفسیر،این نکته را تایید می کند. بیشترین بهره وری فخر رازی ازابوالفتوح در تبیین معانی آیات و نقل اقوال در قرائات و غیر آن است . بااین همه ، تفسیر فخررازی با توجه به گستردگی مباحث آن ، تفسیری شایان توجه است که پس ازاین بدان خواهیم پرداخت .

چاپهای ، روح الجنان:

تفسیرابوالفتوح رازی ، تاکنون 3 بار چاپ شده است و چاپ چهارمی از آن نیز در جریان تحقیق و چاپ و نشراست که اینک به وپژه گیهای این چاپها به اجمال می پردازیم :

1. چاپ 4 جلدی به قطع رحلی بزرگ 2 جلدازاین چاپ در دوره قاجار به تصحیح یکی از فاضلان بجسته خراسان ، ملاداود قاضی زاده ، منتشر می شود و با مرگ مظفرالدین شاه ،ادامه آن متوقف می گردد. سپس به سال .1312 تصحیح بقیه تفسیر، به همت مرحوم میرزا محمد صادق ستوده آغاز و بهسال 1315 پایان پذیرفته ، منتشر می گردد.این چاپ ، همراه است با مقاله ئی تحقیقی و بسیار سودمنداز مرحوم میرزا محمدخان قزوینی ، پیرامون : نسب مولف ، شرح حال مولف ، تعیین عصر وی و تاریخ تقریبی نگارش تفسیر، برخی از تعبیرات واصطلاحات کتاب و ... 21این چاپ اخیرا بطورافست ، در قم چاپ و منتشر شده است .

2. چاپ 10 جلدی ، به قطع وزیری ، با تحقیق و تصحیح مرحوم قمشه ای . وی در مقدمه کوتاه خود، با اشاره به عظمت کتاب و مولف آن ، چاپ پیشین را بسیار مغلوط دانسته و می گوید: [چاپ پیشین بسیار مغلوط بوده است و گاهی در هر جلد، بیش از هزار غلط تصحیح شده است].

3. چاپ 12 جلدی به قطع وزیری ، به تصحیح و تعلیق مرحوم علامه شعرانی ، محقق بزگوارابتداء شرح حال مفصل و دقیقی از مولف نگاشته ، و پس از آن از تالیفات مولف سخن بمیان آورده و سپس به معرفی تفسیر و چگونگی های آن پرداخته است دراین بخش ،ازاصطلاحات خاص مولف و عصراو، روش تفسیرنگاری شیخ ،ابعاد مختلف تفسیر و نسخه های خطی آن گفتگو کرده است ، در پانوشته، توضیحات ارزشمند و محققانه ای افزوده اند و تمام اشعار عربی را ترجمه کرده اند و لغات نامانوس فارسی را نیز توضیح داده اند، و در پایان کتاب چنین نوشته اند :

سپاس خدای ر، که تصحیح و تحقیق این تفسیر، به پایان آمد و آنچه در نیرو بود دراصلاح الفاظ و بیان معانی آن بکار بردیم و تصحیح اشعار و شواهداعراب آن ، کاری بی دشوار بود، بحمدالله آسان بسر آمد، و لغات فارسی که امروز غیرمانوس است ، در ذیل صفحات تفسیر شد و ترجمه اشعار نیز ذکر گردید و آنهمه تحریف و تصحیف که هر یک را بصور عجیب ، نسخ کرده بود بود بهیئت اول بازگشت ، و گاه ابیاتی که دراین کتاب آمده است ، با آن که در سایر دواوین و کتب ملاحظه کردیم ، مخالف بود اما هر دو معنی داشت ، همان که دراین کتاب بود آوردیم ، واهل تتبع داننداختلاف در روایت اشعار بسیاراست . ترجمه های فارسی تحت اللفظ آیات البته از مولف نیست و آن صحت و جزالت که در عبارات وی دیده می شود، در ترجمه ها نیست ، گاه غلط فاحش دارد نه از ناسخ و کاتب بلکه از خود مترجم هر که بوده است ، برای رعایت امانت تغییر ندادیم ...از این جهت خوانندگان بر مولف یا بر ما خرده نگیرند 22 .

مرحوم شعرانی ، پایان تفسیر، فرهنگ لغاتی تنظیم کرده اند، با عنوا [نثر طوبی] که متاسفانه تا حرف (س ) بیشتر نگاشته نشده است .این اثر با توجه به تبحر و گستردگی اطلاعات وی در لغت و تفسیر،اثر بسیار سودمندی است .[نثر طوبی] به قلم آقای محمد قریب تکمیل و با عنوان [نثر طوبی یا دائره المعارف لغات قرآن مجید] منتشر شده است

4. چاپی است منقح ، زیبا و معتمد و در حال انتشار، به کوشش و تصحیح دکتر محمدجعفر یا حقی و دکتر مهدی ناصح . که در بیست مجلد براساس تجزیه مولف عرضه خواهد شد و تاکنون جلد 16 و 17 آن نشر یافته است . مصححان در چرائی این شروع نوشته اند:

[پس از گردآوری نسخه های متعدداز تفسیر موردبحث و مقایسه و ارزیابی دارو معتبر که دست داریم ، بخشی ازاین تفسیراست که مجلدات شانزده و هفده را شامل می شود.ازاین قسمت از تفسیر نسخه بدلهای موثق وقابل اعتن، نیز در دست داشتیم و همین امر سبب شد که بنابراین بگذاریم ، که تا پیدا شدن نسخه های معتبراز مجلدات دیگر،ابتدا تصحیح این دو جلد را آغاز بکنیم] 23 .

مصححان ، در ضمن مقدمه ای کوتاه ،از چگونگی کار، و تفصیل مجلدات تفسیر، معرفی نسخه ها و روش تصحیح و چشم انداز آینده کار خویش سخن گفته اند و بحث تفصیلی پیرامون تفسیر مولف و روزگار و آثار وی را به مجلدی مستقل وا نهاده اند و در روش تصحیح خود نگاشته اند:

[در تصحیح این تفسیر، به روش معمول ،ابتدا با دقت تمام نسخه اساس استنساخ شده و آنگاه با چهار نسخه دیگر مقابله واختلافهای مهم در حواشی صفحات مربوط، ضبط گردیده است . به هنگام استنساخ ، ضمن رعایت اصالتهای نسخه ،اساس رسم الخط، شیوه پاراگراف بندی و نقطه گذاری امروزین رابه کار گرفتیم و بااستفاده از همه امکانات چاپ و به مدد حروف متعدد و متنوع سعی کردیم ، صورت ظاهراین چاپ ،از هر هت آراسته و چشم نواز باشد] 24 .

تفسیر گازر یا تحریری از[ روح الجنان]

تفسیرابوالفتوح رازی چنان که گفتیم ، مورد توجه و علاقه و مراجعه محققان اسلامی بوده است . عالمان ، به این تفسیر مراجعه می کردند واز آن بهره می بردند. دراین میان ،ابوالمحاسن حسین ابن حسن جرجانی ، تمام تفسیر مذکور ر، بدقت مطالعه کرده و بااندکی حک واصلاح و تغییر در عبارات و شیوه نگارش تفسیری دیگر پرداخته ، با عنوان [جلاءالاذهان ، و جلاالاحزان] که معروف است به[ تفسیر گازر] بنابراین [تفسیر گازر] چیزی نیست جز تحریری دیگراز[ تفسیرابوالفتوح] . در این زمینه ، شایسته است سخن محقق و متتبع سختکوش ، مرحوم محدث ارموی را بیاوریم که[ تفسیر گازر] را با تصحیح و تحقیق چاپ کرده و سرتاسر آن را با[ تفسیرابوالفتوح] مقایسه کرده واگر جائی ، مطلبی در[ تفسیر ابوالفتوح] بوده که در[ تفسیر گازر] نیامده است ، در پاورقی آورده است . مرحوم محدث نوشته اند:

[تفسیر حاضر،از آغاز تاانجام ، یعنی بدون هیچ مبالغه واغراق ، بقول معروف ازباء[ بسمله] تا تاء[ تمت] باستثنای خطبه و سبب تالیف کتاب ، که ناچار باید مغایر باشد،از تفسیرابوالفتوح رازی ماخوذ است] 25 .

مرحوم محدث ، در قسمت دیگری از مقدمه سودمند و مفصل خود بر[ تفسیر گازر] در عظمت کار مولف ، چنین گفته است :

[ از بیانات گذشته ، تو هم نشود که مراد آن است که مصنف (ره ) در تالیف این تفسیر، چندان زحمتی نکشیده است . وی بااین تلخیص و گزینش ، خدمت بسیار برجسته ای نسبت به کتاب شریف آسمانی ،انجام داده است ، مخصوصا با توجه به این که ، بخوبی از عهده تلخیص واختصار، بر آمده است . و باید دانست که تلخیص واختصارامری بسیار مشکل و کاری بس شگرف است و در واقع ، نوعی ازانواع نقل به معناست ، با تعبد بقید قلت عبارت] .

پس از توضیحاتی در چگونگی تلخیص کتاب واهمیت و دقت مولف[ تفسیر گازر] دراین تلخیص و گزینش ، در جای دیگری از مقدمه دراهمیت[ تفسیر]از دیدگاه ادبی آن فرموده اند:

[ ازاین بیان ، روشن شد که این تفسیر، یک فائده تطفلی بسیار مهمی را نیز مشتمل می باشد که برای فارسی زبانان ،از نقطه نظر ملیت و فرهنگ ،اهمیت شایان و مقام بسزائی دارد و آن به فارسی سلیس و شیرین بودن آن است که شاید تا حدی لطیف تر و شیرین تراز تفسیر شریف ابوالفتوح نیز باشد. زیرا چون بعداز آن بوده است شاید در نتیجه دقت و توجه بیشتر، پخته تر و آسان تر و در بیان مراد و فهم مطالب روشنتر باشد] 27 .

[تفسیر گازر] با تصحیح و تعلیق مرحوم محدث ارموی در 10 جلد، به سال 1337 چاپ و منتشر شده است . مرحوم محدث ، که آیت تصمیم و براستی مرد میدان پژوهش و تحقیق بود، سراسر کتاب را با دقت هر چه تمامتر تصحیح کرده و با تفسیرابوالفتوح مقایسه کرده و در پانوشتها مطالب سودمندی در تبیین و توضیح لغات آورده و در مقدمه آن ضمن مقدمه ای مفصل و مفید،از کتاب و مولف آن و نیزاز زندگانی ابوالفتوح و چگونگی تفسیر وی یاد کرده است . محقق سختکوش جناب شیخ عزیزالله عطاردی ، فهرستهای فنی کتاب ر، شامل فهرست سور قرآن ، قصص و موضوعات ، نامهای اشخاص لغات واصطلاحات که در پاورقیها معنی شده ، فهرست کتب ، در یک جلد فراهم آورده و با عنوان[ مفتاح تفسیر گازر] به عنوان جلد یازدهم آن منتشر کرده اند

مولف[ روح الجنان:]

جمال الدین حسین بن علی بن محمد خزاعی رازی ،از دودمان صحابی نامدار، بدیل خزاعی رازی ،از دودمان صحابی نامدار، بدیل بن ورقاء خزاعی ،از عالمان و دانش پژوهان بزرگ میانه قرن ششم هجری است . تاریخ ولادت و وفات وی ، بروشنی معلوم نیست . منابع و ماخذی که شرح حال وی را آورده انداز کهنترین آنها که آثار معاصران وی هست ، تا منابع واپسین از چگونگی نشو و نما و رشد و تعلیم و تعلم وی ،اطلاعات شایسته ای بدست نداده اند. مرحوم نوری در مستدرک ،از پدر وی علی بن محمد نیشابوری و عمویش عبدالرحمن بن احمد، و شیخ ابوعلی فرزند شیخ طوسی ، و ... به عنوان استادان وی یاد کرده است 28 . مرحوم محمد قزوینی با پژوهشی وسیع و قابل تقدیر، در تعیین زمان حیات مولف ، چنین نوشته است :

[ از روی پاره ای از قرائن وامارات خارجی که ذیلا بدانهااشاره خواهد شد و نیزاز ذکراسامی بعضی از مشاهیراشخاص که استطرادا نام ایشان ، دراثناء تفسیر حاضر برده شده است ، روی هم رفته این نتیجه گرفته می شود، که مولف کتاب ، بنحو قطع و یقیین از رجال اواخر قرن پنجم واوایل الی اواسط قرن ششم هجری بوده است] 29 .

بعد مرحوم قزوینی ، به قرائن وامارات نشانگراین ادعا می پردازد و این گفته را مستدل می کند.

ابوالفتوح در گفتار عالمان :

مولفان و شرح حال نگارانی که به زندگانی و چگونگیهای حیات علمی وی پرداخته ، همگان او را به عباراتی بلند و عناوینی همچون[ : قرآن شناسی متبحر]،[ رئیس المفسرین] ،[ ترجما کلام الله] و ... ستوده اند.

مرحوم میرزا عبدالله افندی می نویسد:

[عالم فاضل ، فقیه و مفسر کامل ، معروف به ابوالفتوح رازی ، صاحب تفسیر بزرگ فارسی ، که سرمشق مفسران و[ ترجمان کلام الله] است ،از دانشمندان بزرگ واز شخصیتهای برجسته امامیه است] 30 .

شهید سعید، علامه بزرگوار، مرحوم قاضی نورالله شوشتری درباره وی نوشته است :

[قدوه المفسرین ،الشیخ ابوالفتوح الحسین بن علی ...از علمای تفسیر و کلام و عظمای ادبای انام است] .

مرحوم مدرس تبریزی ،از وی بدینگونه یاد کرده است :

[ ازاعاظم علمای نامی امامیه ،اواسط قرن ششم هجرت می باشد... عالمی است عامل ، متکلم کامل ، فقیه ادیب ، فاضل واعظ، مفسر مشهور، در کلمات اجله به [ امام سعید]، و[ ترجمان کلام الله مجید] و[ قدوه المفسرین] و نظائر اینها موصوف جامع فضیلت حسب و شرافت نسبت است] .

گستردگی دانش ، ذوق سلیم ، جامعیت فنون ، و شخصیت والای علمی ، فقهی و تفسیری این عالم بزرگ ،از تفسیر گرانمایه وی بروشنی پیداست . ابوالفتوح ، نویسنده ای زبردست ، مولفی توانمند. گوینده ای پرتوان بوده است . وی درابلاغ پیام وارشاد مردم ،از خطابه و منبر سود می جست . سخنرانیها و خطابه های وی از جذبه و شور و هیجان خاصی برخوردار بوده است . تسلط وی در وعظ و جاذبیت بیان او، حسادت حسودان را بر می انگیخت ، و آنان رابه توطئه برای درهم شکستن موقعیت علمی ، خطابی و اجتماعی وی وا می داشت .این حقیقت رااز داستانی که بسیاراز شرح نگاران ، به نقل ازاو آورده اند، بخوبی توان فهمید 33 .

بالاخره مرحوم ابوالفتوح ، پس از سالها تعلیم و تعلم وارشاد و تالیف و تصنیف ، به سال .554 جهان را بدرود گفت 34 .

[ البرهان فی تفسیرالقرآن]

این کتاب یکی از آثار سودمند و گرانمایه فرهنگ اسلامی ، در جریان تفسیر نگاری است .اینگونه آثار همگون با آثاری است که پیشتراز آنها با عنوان[ تفسیر نقلی] یاد کردیم . بااین تفاوت که آن آثار، با توجه به شرایط فرهنگی آنها بدانگونه تدوین یافته بودند اما آثاری همانند[ البرهان] با دیدگاه ویژه ای است در تفسیر نگاری که معتقداست که قرآن ، تنها با حدیث قابل تفسیراست ، بدون هیچ اظهار نظر مرحوم آیه الله شهید مطهری ، درباره این تفسیر می فرمایند:

[ این تفسیر، طبق مذاق اخباریین است ، که قرآن را تنها با حدیث قابل تفسیر می دانند، بدون هیچ توضیح دیگری و حتی بدون اینکه کوچکترین توضیحی درباره همان احادیث و کیفیت تفسیری آن احادیث داده شود، بلکه صرفا به این صورت که احادیث مربوطه نقل گردد و به همان نقل اکتفا شود] 35 .

شرح حال نگاران ، در شرح حال مرحوم بحرانی ،ازاین تفسیر یاد کرده اند، مرحوم میرزاعبدالله افندی ، می نویسد:

[ البرهان فی تفسیر القرآن] ، مشتمل اخباری است ازاهل البیت که مولف ، آن را به عنوان هدیه ای برای شاه سلیمان صفوی ، نگاشته است . وی ،این روایات رااز کتاب های متعددی فراهم آورده ، برخی ازاین کتابها غیر مشهورند و برخی حتی در منابع بحارالانواراستاد ما نیز نیامده است 36 .

مولف ، تفسیر[ برهان] را با یک مقدمه ای پیرامون عظمت قرآن ، که ضمن آن از گرایش عالمان زمان خود با تفاسیر غیر روائی انتقاد کرده است ، شروع می کند. پس ازاین مقدمه ، در ضمن 16 باب پیرامون فضیلت[ عالم و تعلم] ،[ فضیلت قرآن] ،[ ثقلین] و روایات مربوط به اهل البیت از طریق فریقین ،[ نهی از تفسیر قرآن به رای] و ... سخن گفته و درباب شانزدهم ، منابع تفسیرش را بیان کرده است .

مرحوم بحرانی بجزاین کتاب ، در زمینه تفسیر دو کتاب دارد.

[ .1 الهادی و ضیاءالنادی] که در حقیقت گزیده[ برهان] است . برخی از شرح حال نگاران ازاین کتاب یاد کرده اند، مرحوم شیخ آقا بزرگ می نویسند:

کتابی است در تفسیر قرآن که بسیاری از آنها برگرفته شده از روایات اهل البیت است . تمام روایات این کتاب از منابع معتبراست همانند (کافی) [ من لایحضر]، [التوحید] و ... 37

گزارشی که مرحوم شیخ آقابزرگ از مقدمه آن ارائه داده اند، موید سخن برخی از شرح حال نگاران است که این کتاب را گزیده[ تفسیر برهان] می دانند، عناوین یاد شده در[الذریعه] همان عناوین مقدمه[ تفسیر برهان] است .

[ .2نورالانوار فی تفسیرالقرآن] برخی از شرح حال نگاران ،ازاین کتاب یاد کرده اند و مرحوم آقا بزرگ نسخه قسمتی از آن را نشان داده است 38 .

مولف البرهان :

سیدهاشم بن سلیمان الحسینی البحرینی ،از محدثان ، فقیهان ، مولفان و شخصیتهای برجسته قرن یازدهم هجری است . شرح حال نگاران و محققان اسلامی ، شخصیت وی را ستوده اند واز وی با عناوین محدث ، فقیه ، مفسر، رجالی ادیب و عابد و زاهد یاد کرده اند. مرحوم شیخ حر عاملی می نویسد:

[سیدهاشم بن سلیمان ... عالمی است زبر دست ، و فاضلی است باریک بین ، و آشنای به تفسیر وادبیات و رجال . وی تفسیر بزرگی دارد که من آن را نزد وی دیده ام] 39

مرحوم مدرس تبریزی می نویسند:

[ سیدهاشم بن سلیمان ... عالم فاضل مدقق ، فقیه ، عارف ، مفسر، رجالی ، محدث متتبع ،امامی ، در کثرت تتبع ، تالی مجلسی اش می شمارند و هر یک از تالیفات وی حاکی از مراتب اطلاعاتش می باشد و کثرت تتبع او را برهانی لایح است] 40 .

تاریخ تولد و چگونگی تحصیل و تعلیم و تعلم مرحوم بحرانی و نیز زمان توقف وی در نجف ، روشن نیست . منابع شرح حال وی ،از جزئیات زندگانی او خالی است . شرح حال نگارانی که چگونگی های زندگی وی را آورده اند، به زمان ولادت و چگونگی تحصیلات وی نپرداخته اند. وی در نجف ، به محضرادیب برومند و عالم جلیل ، مرحوم شیخ فخرالدین طریحی رسیده واز وی اجازه روایتی دارد و نیزاز سیدعبدالعظیم ، فرزند سیدعباس اخباری استرآبادی . بیش از آنچه آوردیم ،اطلاعی از چگونگی تحصیل و اساتید وی در دست نیست . تنی چنداز عالمان و محدثان نیز،از مرحوم بحرانی روایت می کنند. مولف[ البرهان] پس از تحصیلات عالیه به زادگاهش بر می گردد و بعداز شیخ محمد بن ماجد، مرجعیت آن سامان به وی می رسد، وی در موقعیت والای مرجعیت ، قضاوت می کرد، به امور مردم قیام کرده به شایستگی ، به چگونگی امور مردم رسیدگی می کرد.او درامر به معروف و نهی از منکر و ریشه ن ساختن ظلم ستمگران ، تلاشی پیگیر داشت و دراین راه از هیچ نمی هراسید. 41

نکته ای که در زندگانی این عالم جلیل القدر، قابل تذکراست این که ، مرحوم شیخ یوسف بحراین ضمن تجلیل از مقام علمی و عملی مرحوم بحرانی و نیز تصریح به این که وی ، دارای موقعیت قضائی بوده است ، می نویسد:

کتابهای فراوانی نگاشته که نشانگر شدت تتبع و گستردگی آگاهیهای وی هستنداما من در میان تالیفات وی ، به کتابی دراحکام شرعیه ، حتی در یک مساله جزئی دست نیافتم ، آنچه ایشان نوشته است جمع است و تایف ، و تا آنجا که من می دانم ، دراین آثار بحث و بررسی اقوال و گزینش یک قول نیست ، و نمی دانم این عدم اظهار نظر، بخاطراین است که وی به مرتبه اجتهاد نرسیده بود، یااین که از شدت ورع ،از اظهار نظر دوری می جست .

مرحوم[ سیدمحسن عاملی] به نقداین سخن پرداخته اند و می گویند:[ شما تصریح کرده اید، وی تصدی امور قضائی را بعهده داشته و به نیکوترین وجه از عهده بر می آمده ، چگونه نمی دانید که به مرتبه اجتهاد رسیده بوده یا نه ، آیا قضاوت ، بدون اجتهاد ممکن است ؟] 43 بر بیان مرحوم [عاملی] بایدافزود که وی کتابی در فقه با عنوان[ التنبیهات فی الفقه] داشته است . مرحوم میرزا عبدالله افندی گوید :

[کتابی است نیکو و بزرگ دارای استدلالهای فقهی ، تا آخرابواب فقه ، که نزد ورثه مولف ، موجوداست] 44 .

تفسیر نورالثقلین

یکی از آثار گرانقدر و بسیار سودمند تفسیری که به روش نقلی تدوین یافته است تفسیر[ نورالثقلین] است . یعنی مولف ، در ذیل آیات ، روایاتی را که یافته است ، به عنوان تفسیر آیه آورده است ، بدون هیچگونه اظهار نظر، در موارد تعارض و غیر آن ، جز موارد بسیاراندک . مولف ، در مقدمه کوتاهی که نگاشته است ،انگیزه نگارش تفسیر ر، چنین بیان کرده است :

[ 4 . من خدمتگزاران کتاب الاهی و پرتوگیران ازانوار درخشان وحی ر، گونه گونی را سپرده اند. برخی به معانی الفاظ پرداخته و عده ای جنبه های ادبی و نحوی آن را بررسی کرده اند و تنی چند به مباحث کلامی آن روی آورده اند و بالاخره بعضی هم ،از دیدگاههای مختلف بدان در نگریسته اند. من تصمیم گرفتم ، در ذیل برخی از آیات ، آثار[اهل ذکر]، برگزیدگان الاهی ،اهل بیت رااضافه می کنم ، که این آثار، کاشف اسرار تاویل است .اما آنچه را من نقل کرده ام و بااجماع شیعه مخالف است ، من از نقل آن ، آهنگ عرضه اعتقاد خویش را نداشته ام و بدان عمل نمی کنم ، من اینگونه روایات را می آورم تا خوانندگان آگاه بنگرند که این آثار چگونه نقل گردیده واز چه کسی روایت شده است تا در چاره جوئی برای توجیه و تاویل این آثار مفید،افتد. با توجه به این که هر جا روایاتی به ظاهر متضاد بااین روایت را یافتم ، آنها را نیز آورده ام] 45 .

بیانات مولف بزرگواراین تفسیر، نشانگر هوشمندی و آگاهی وی ،از چگونگی آثار و روایات است . چنان که روشن است ، وی بااین تلاش کوشیده است تا برای پژوهشگران و محققان ، منبع عظیمی از روایات را فراهم آورده که چنین کرده است و دراین مقدمه کوتاه ، بصراحت ، آنان را به نقد و تحلیل روایات وارزشیابی آثار، فرا خوانده است.

مرحوم شیخ حر عاملی درباره این تفسیر فرموده اند:

از تالیفات اوست : کتاب نورالثقلین در تفسیر قرآن در چهار جلد، که نیکو ترتیب داده و کارارزشمندی را سامان داده است ، چرا که روایات پیامبر[ ص]و ائمه[ ع] را در تفسیر آیات ،از منابع روائی بسیاری گرد آورده واز غیراینان نقل نکرده است 46 .

صاحب روضات ، فرموده اند:

[تفسیر نورالثقلین ، کتابی است : لطیف ،استوار، متعتبر، جامع بسیاری ازاحادیث امامیه در تفسیر آیات و تاویل آن ، ظاهراین است که مصنف وی ،از هیچ کوششی برای فراهم آوردن اخبار پراکنده در لابلای کتابه، باز نایستاده است] . 47

علامه طباطبائی ، در مقدمه ای کوتاهی که به این تفسیر نگاشته اند، چنین نوشته اند:

این کتاب ،اثرارزشمندی است که مولف آن ، اخبار پراکنده وارد شده در تفسیر آیات را جمع کرده ، و تقریبا تمام احادیث ماثورازاهل بیت[ ع] را آورده و در ترتیب و ضبط واشاره به مصادر روائی و منابع خود، به نیکی از عهده بر آمده ، و در تهذیب و تنقیح روایات ، تلاشی عظیم بکار بسته است . والحق ،این اثراز بهترین آثاری است که تلاشهای تحقیقی در گذرگاه زمان ، بیادگار نهاده اند و دستهای پژوهش ، دراین زمینه نگاشته اند 48 .

مولف بزرگوار کتاب ، پس از مقدمه کوتاهی که قسمتی از آن را پیشتر آوردیم ، وارد تفسیر شده است و شیوه عرضه روایات در تفسیر آیات ، بدینگونه است که وی ابتداء در هر سوره ای ، روایات مربوط به ثواب قرائت را می آورد و آنگاه روایات مربوط به تفسیر آیات را ذکر می کند، بدون این که متن آیه را بیاورد. مرحوم شیخ آقابزرگ ، ضمن ستایش ازاین تفسیر، نوشته اند :[نیاوردن متن آیات ، دریافتن روایات مربوط به آیه مطلوب مشکل ایجاد می کند] و چنین نیز هست ، اما در چاپی که درباره آن سخن خواهیم گفت با تنظیم فهرستی دقیق ،این مشکل حل شده است.

[تفسیر نورالثقلین] به سال 1383 به همت آقای هاشم رسولی محلاتی با تصحیح براساس سه نسخه و مقابله روایات با منابع و مصادر مولف و یادآوری موارداختلاف ، در 5 مجلد منتشر شده است . محقق محترم پانوشتهائی نیز در توضیح لغات و عبارات برخی از روایات ، آورده است ، و در پایان هر جلدی فهرستی آورده ، نشانگر جایگاه آیات و روایات وارده در ذیل آنه، که با توجه به این که متن کتاب ، آیات را ندارد، بسیار مفیداست . مرحوم علامه طباطبائی نیز، مقدمه ای کوتاه بر آن نگاشته اند.

مولف نورالثقلین:

وی از عالمان ، محدثان ،ادیبان و دانشمندان بزرگ قرن یازدهم هجری است .

مرحوم شیخ حر عاملی ، درباره وی نوشته اند:

وی ، عالمی است فاضل ، فقیه ، محدث ، معتمد، پارس،ادیب و شاعر[ و جامع علوم و فنون] 49 .

وی از عالمان[ حویز]است که در شیراز مسکن گزیده و در حوزه علوم اسلامی آن روز شیراز دارای کرسی درس بوده و شاگردانی داشته است ،از جمله مرحوم سیدنعمه الله جزائری . در منابع و مصادری که دراختیار ما بوداطلاعی از چگونگی تحصیل ، تدریس ، و زندگانی وی نیافتیم .ازاولین منابع شرح حال وی که[ ریاض العلماء]است تا منابع شرح حال وی که [ریاض العلماء]است تا منابع دیگر، تنهایادی از وی شده واشاره ای به برخی از آثاراو و توصیف به عناوینی که آوردیم . وی ، معاصر علامه مجلسی بوده است . در منابع شرح حال وی ،از تاریخ وفاتش نیز سخنی به میان نیامده است محقق محترم تفسیر، در صفحه اول کتاب نوشته اند( المتوفی 1112). 50

تفسیرالقرآن الکریم

تفسیری است ، جامع ، عمیق و گرانقدر،از برخی از سوره ها و آیات قرآن . در قرن یازدهم هجری ، تفسیر قرآن و تدوین آثار، درارتباط با قرآن ،از جهات گوناگونی رائج بوده است . در میان آثار تدوین شده در این قرن ، و نیز در جریان تفسیرنگاری شیعه ، تفسیر ملاصدرا - چونان دیگر آثارش از جایگاهی بلند و منزلتی عظیم برخورداراست تفسیر ملاصدر، شامل تفسیر همه قرآن نیست . چرا که او در آغاز، تصمیم به نگارش تفسیری کامل نداشته است . وی ابتداء، مطابق حال و ذوق خود، به تفسیر برخی از سوره ها مبادرت ورزیده ، و سرانجام به اندیشه نگارش تفسیری به تمام قرآن می افتد. و در آغاز تفسیر سوره سجده چنین می نگارد:

[... پس از آن که ازاسرار معانی برخی از سوره ها پرده بر گرفتم و ناپیدائی های برخی از آیات را آشکار ساختم ،امیدوارم کتابی جامع و تفسیری بزرگ بپردازم که بزرگان و برجستگان از عالمان همانندش را ندیده باشند] 51 .....

مرحوم صدر، پیش ازاین تصمیم رساله های تفسیری ، نگاشته بوده است ، و پس ازاین عزم ،ابتداء مقدمه ای به آن نگاشته ، که همان کتاب معروف [مفاتیح الغیب] است . دراین کتاب ، وی مبانی فکری خود و کلیاتی را که در تفسیر قرآن مورد توجه اش بوده است ، آورده و چهارچوب کار خود را عرضه کرده است پس از آن ، به نگارش تفسیر کامل پرداخته واز تفسیر سوره حمد آغاز کرده و تا آیه .65 سوره بقره ،ادامه یافته است و بقیه را یا فرصت نگاشتن نیافته است و یا به دست ما نرسیده است . مجموعه این بحثهای تفسیر، در مدت طولانی و در ضمن کارهای دیگر و تالیفات مختلف صدرالمتالهین نگاشته شده است . (تقریبا در طول 25 سال )،این چگونگی از یکسو باعث برخی از تکرارها در بخشهای مختلف شده است ، مثلا در تفسیر سوره جمعه ، چند صفحه ای در مورد نماز، نگاشته است که عین همانه، با همان الفاظ، دراوائل سوره بقره نیز آمده است واین نمونه ها کم نیست . واز سوی دیگر، دراین مدت طولانی ، صدرالمتالهین در موقعیت های فکری واجتماعی گونه گونی می زیسته است . بدینجهت نوشته های او نیز دارای سطوحی مختلف شده است . لیکن جهت و مبنای کاراو که همان حکمت متعالیه است در تمامی این رساله ه، حکومت می کند. و خصوصا در تفسیر سوره حمد و بقره اظهار مطالب عرفانی و مبانی آن واضحتر و بی پرده تر می شود، در صورتی که در نوشته های اولی او کمتر و یا در لفافه است .

شیوه نگارش :

مرحوم آخوند، در نگارش تفسیر، روش ویژه خود دارد.ابتداء به روش تفاسیر دیگر، معانی لغات واعراب واختلاف قرائات را می آورد و پس از آن ، آراء مربوطه عالمان و مفسران را با تلخیص و گزینش نقل می کند 52 و گاه به نقد و بررسی آراء واقوال می پردازد و در مرحله آخر، رای خویش را متذکر شده و مستدل می نماید. در صفحات زرین این تفسیر گرانمایه ، ذوق عرفانی و ژرفنگری عقلانی ، بگونه ای بس زیبا با عبارات رسا و روان بهم آمیخته است : و با توجه به آیات هم مضمون و نگرش به روایات ، تفسیری جامع پدید آمده است .

تکیه بیشتر مولف ، به معارف توحیدی است . وی چون به این میدان پای می نهد، به تفصیل می گراید و بگستردگی سخن می راند، گواین که بارها یادآوری کرده است که عنان قلم را باز گرفته واز گستراندن سخن باز ایستاده است .

در ذکر لغات و قراءات و نکات ادبی بیشتراز مجمع البیان و تفسیرفخر رازی سود جسته ، و در ذکر آراء واندیشه های جریانهای مختلف فرهنگ اسلامی به ملل و نحل شهرستانی مراجعه کرده است . و مطالب خطابی را نوعا از احیاء العلوم غزالی گرفته و ساخته و پرداخته است .

چینش مطالب ، دارای ترتیب و نرمی شایسته است ،ابتداء معانی الفاظ و نکات ادبی است و پس از آن تفسیر آیات ، آنسان که معمول است و بالاخره به تدریح بحثهای دقیق حکمی ، عرفانی در ذیل عناوینی همانند ، حکمه عرشیه (قاعده مشرقیه) [اشاره عرفانیه] و ... حتی گاهی یادآوری می کند که مطالب ادقی را نگفته ، تا موجب فتنه و ضلال سطحی نگران و کوته اندیشیان نشود. یااز آن روی که دیگرالفاظ عرضه و ارائه آن همه معانی والا و ژرف را بر نمی تابند که :

معانی هرگزاندر حرف ناید

که بحر قلزم اندر ظرف ناید

دراین مرحله ، مطالب فراوانی طبق گفته ها و دریافتهای عرفا می آورد و گاهی نص بیان آنان ر، نقل می کند. ولی با تکیه به این که این سخنان را نه از روی تقلید، بلکه به شهود عرفانی دریافته است . بااین همه روش کاراو، بر مبنای حکمت متعالیه است . یعنی بیان مطلب و تبیین حقایق ذوقی است ، براساس برهان واستدلال . وی ازاین مسیر دور نیفتاده ، مطالب ذوقی را آمیخته با نگرش عقلانی ، عرضه می کند.ازاین روی تفسیر وی ، دراین بعد نیز با تقاسیر عرفانی عرفائی چون[ تاویلات کاشانی] تفاوتی بارز دارد53 .

استاد بزرگوار، سیدجلال الدین آشتیانی ، که از آشنایان برجسته به فلسفه واندیشه ها و آراء صدرالمتالهین است ، درباره این تفسیر، چنین نوشته اند:

این تفسیر را ملاصدر، بر سوره فاتحه الکتاب و قسمت زیادی از سوره بقره و آیه نور و سوره یس و واقعه و حدید و جمعه والم سجده و طارق والاعلی والزلزال والضحی والطلاق والطلاق و چند آیه دیگر نوشته است . دراین تفسیر، متعرض اقوال مفسرین و روایات وارده از طریق اهل بیت عصمت و طهارت ، گردیده است و به ذکر تحقیقات کثیره ای ،از مبانی حکمیه واصول عرفانیه ، دست زده است .این کتاب ، حاوی عمده مبانی و مسائل راجع به مبدء و معاد و معارف حقه است و آراء وافکار عرفانی آخوند بیشتر دراین کتاب[ مجموعه] موجود است . عالی ترین مباحث مربوط به تفسیر، که برخی ازاین مباحث را در اول تفسیر خود آورده اند، در خلال این کتاب موجوداست و بخصوص تفسیر فاتحه الکتاب آخوند،اثری بی نظیراست . قسمتی ازاین تفسیر ر، در شهر مقدس قم تالیف کرده ، دراول تفسیر آیه الکرسی سوره بقره گفته است [فیقول المثبث بلطفه الجسیم محمدالمشتهر بصدرالدین شیرازی مولدا والقمی مسکنا].

آخوند ملاعلی نوری ، برقسمتهایی ازاین کتاب ، حاشیه های دقیق و لطیف نوشته که با کتاب در سنه 1322 هق در طهران به چاپ سنگی رسیده است در معانی آیات به نحو مرسوم و معهود، در بین اهل تفسیر به تفسیر [بیضاوی] اهمیت داده است و دراحاطه به اقوال مفسران ،انواع واقسام تفسیراز تفاسیرادبی و عرفانی و حکمی و مشارب مختلف در تفسیر کم نظیراست . 54

باری ، تفسیر ناتمام و گرانسنگ ملاصدرا ر، در جامعیت و ژرف نگری و استواری ، لطف بیان و نگرش عالمانه و محققانه ، در سیر تفسیرنگاری ، باید تحولی عظیم به شمار آورد.

چاپهای این تفسیر:

تفسیر ملاصدرا به سال .1322 در طهران ، به چاپ سنگی همراه با تعلیقات[ آخوند ملاعلی نوری] انتشار یافته بود، سوره حمد و قسمتی از سوره بقره (آیه الکرسی ) و آیه نور نیز جداگانه در تهران نشر یافته بود. پس ازاین چاپ ، چاپ تفسیر به حروفچینی ، و به اشراف و تصحیح آقای سیدعبدالله فاطمی آغاز می شود و جلداول آن شامل تفسیر سوره حمد و قسمتی از سوره بقره به سال 1352 نشر می یابد وادامه آن متوقف می گردد.

پس از توقف چاپ حروفی تفسیر، فاضل محقق ، جناب آقای محسن بیدارفر، چاپ تفسیر را با تحقیق و تعلیق وارجاع به مصادر، با دقت و شایستگی آغاز کردند و مجموع آن را در 7 جلد،انتشار داده اند.

جلدهای 1 تا 3، شامل تفسیر سوره حمد و بقره است ، تا آیه 65، جلد 4 شامل تفسیر[ آیه الکرسی] و[ آیه نور] جلد 5 شامل سوره[ یس] ، جلد 6 شامل سوره های[ سجده] و[ حدید]. و جلد 7 شامل سوره های[ واقعه] ، [جمعه] ،[ طارق] ،[ اعلی] ،[ زلزال] .

مجموعه 7 جلداین چاپ در حروفچینی ، تحقیق ، تصحیح به شایستگی ، دقت و زیبائی سامان یافته است . محقق محترم در پانوشته، منابع احادیث و اقوال را نشان داده و گاه توضیحاتی پیرامون لغات و مطالب متن افزوده است . در پایان مجلدات ، فهرستهای فنی آمده است ، بسیار دقیق و سودمند. فهرست آیات ، روایات ،اعلام ، موضوعات ، و نیز فهرست اصطلاحات و مفاهیم ، که سودمندی و کارآمدی فهرست اخیر، براهل فن پوشیده نیست .

افزون بر کارهای پژوهشی ، محقق محترم ، مقدمه ای دارند، بر جلداول مفصل وارزشمند پیرامون : زندگانی ملاصدر،ابعاد فکری وی ، فهرست دقیق آثار و چگونگی تدوین تفسیر، و مسائل سودمند دیگر.

این چاپ ، همراه است با تعلیقات ملاعلی نوری ، در پایان مجلدات .

مولف تفسیر:

پیشتر با نگاهی اجمالی به شخصیت و زندگانی فیلسوف بزرگ اسلام ، صدرالمتالهین ، منابع شرح زندگی وی راارائه داده ایم 55 .