شناسائی برخی از تفاسیر شیعه

قسمت سوم

[منهج الصادقین فی الزام المخالفین]

از تفاسیرارزشمند شیعی که به فارسی روان و سلیسی نگاشته شده ، و در میان علاقه مندان به قرآن ، رواج فراوانی دارد،[ تفسیر منهج الصادقین] است .

تفسیر[ منهج] همانند[ روض الجنان] تفسیری جامع است که در آن مولف ، ازابعاد مختلف فرهنگ اسلامی سخن رانده و در پرتو آیات الاهی ، حقایق گوناگونی را عرضه کرده است .

انگیزه نگارش :

مولف ، پس ازاشاره به جایگاه قرآن در شناخت اسلام و توجه دادن به علوم قرآنی و عظمت تفسیر قرآن ، با توجه به ضرورت آگاهی فارسی زبانان از تفسیر قرآن و کاستیها و ناهنجاریها تفاسیر فارسی در نثر یا محتوی ، چنین می گوید:

[بناء علی هذ، بخاطر فاتراین فقیر ضعیف جانی المفتقرالی غفران لطیف سبحانی ابن شکرالله ، فتح الله الشریف الکاشانی ... رسید که (تقریباالی الله تعالی و لمرضاته ) مطالعه و تفاسیر عربیه و فارسیه و کتب تواریخ واحادیث و غیر آن ،از کتب کلامیه واصول و فروع فقهیه کرده ، تفسیری از آن انتخاب نماید که مبتنی باشد بر حل معانی قرآنی و]... 1 .

بنابراین مولف بزرگواراین تفسیر، به انگیزه نگارش تفسیری جامع ، با نثری روان و شامل آثار واخباراهل البیت ، به نگارش این تفسیر دست یازیده والحق به آرمان و هدف خود، نیز تا حدود زیادی نائل گشته است .

چگونگی تدوین :

مولف ، پیش از شروع به تفسیر، ضمن ده فصل از مقدمات تفسیر و علوم قرآنی ، سخن می گویدلا فصل اول در یاد کرد نامهای قاریان . فصل دوم در ذکر نامهای قرآن و معنای سوره و آیه . فصل سوم : در توضیح صحیح ترین قول دراعداد آیات قرآن . و فایده دانستن آن . فصل چهارم : تبیین معنی تفسیر و تاویل . فصل پنجم توضیح حدیث : (نزل القرآن علی سبعه احرف کلها شاف کاف ). فصل ششم : در توضیح معنای تفسیر به رای . فصل هفتم : در مصونیت قرآن از تحریف . فصل هشتم :این که ، قرآن در زمان پیامبر مدون بوده است . فصل نهم : در بیان اعجاز قرآن و بالاخره فصل دهم : در یاد کرد روایاتی که در ترغیب بر خواندن و فرا گرفتن قرآن وارد شده است .

پس ازاین مقدمه سودمند، مولف ، وارد تفسیر سوره ها می شود و ابتداء به روشنگری در مدنی یا مکی بودن سوره می پردازد پس از آن ثواب قرائت را می آورد پس از آن ترجمه آیات است بسیار دقیق و با احتیاط، موافق قرائت ابوبکراز عاصم و گاهی با تکیه به قرائت حفص از عاصم و آنگاه مباحث نحوی و لغوی به اختصار واعتدال و بیشتر با تکیه به تفسیر بیضاوی و کشاف و پس از آن ، تحقیق در مفاهیم و مباحث آیات است ازابعاد مختلف .

نگاهی به ابعاد گوناگون[ منهج الصادقین]

تفسیر[ منهج الصادقین] تفسیری جامع و مشتمل بر مباحث مختلف و مطالب متنوع است . مولف بزرگوار که شرح حال نگاران ، وی را به عنوان عالمی کامل ، متکلمی فقیه و مفسری فاضل ستوده اند با آگاهی گسترده از ابعاد مختلف فرهنگ اسلامی ، تفسیرش راازاطلاعات ارزشمند و مباحث گوناگونی آکنده است . مرحوم مولف ، خود، به ابعاد مختلف تفسیرش در مقدمه ،اشاره ای دارد:

به خاطر فاتراین فقیر ضعیف ... رسید که مطالعه تفاسیر عبریه و فارسیه و کتب تواریخ و احادیث و غیر آن از کتب کلامیه واصول و فروع فقهیه کرده ، تفسیری از آن انتخاب نماید که مبتنی باشد بر حل مبانی قرآن بر طبق قرائت سبعه که مسلم الثبوت و مجمع علیه جمیع موافق و مخالف است .

و متعرض قرائت دیگر نشود، بجت تطرق اختلاف در آن و محتوی باشد بر ذکراسرار و نکات واسباب نزول و آیات واحادیث سیدالبریات علیه و آله افضل الصلوات واکمل التحیات ، واجبا و قصص و حکایات ائمه هدی علیهم والتسلیمات ، و فضل سور و آیات و وجه ارتباط واتصال آن به یکدیگر و بیان مسائل فقهیه در ضمن آیات احکام و مناقب اهل البیت[ع] ، منطوی بر رفع شبهات مخالفان وابطال مذاهب ایشان و در بیان اعراب و لغت بر طریق (خیرالاموراوسطها) سلوک نماید و بعضی از سخنان ارباب تحقیق را نیز بحیز تحریر در آورد2 .

و چنین نیز هست ، یعنی این تفسیر، شامل تمام این مباحثی است که مولف آن ، به آنهااشاره کرده است برخی بتفصیل و برخی دیگر به ایجاز واختصار.

مرحوم علامه شعرانی که تفسیر را تصحیح کرده است ، درارتباط باابعاد مختلف تفسیر با اشاره ای به منابع مولف چنین نوشته اند:

غالب تفسیر بیضاوی را مندرج ساخته است و بسیاری از نکات تفسیر کشاف را نیز،از تفسیر مجمع البیان بسیار نقل کرده است ، نه از شواهد و حجت ها و تحقیقات علمی آن ، بلکه از قصص و تواریخ موجود در [مجمع البیان] از تفاسیر نیز به تفسیر تبیان ،ابوالفتوح و گازر مراجعه کرده است ، و گاه سخنان عرفانی از بزرگان و مشاهیر متصوفه نقل نموده است . مانند شرح التعرف و قشیری وابوعبدالرحمن سلمی وامثال ایشان ،... مولف ، در نقل عبارات دیگران ، گاه از خود، توضیحات و شروح و شواهدی افزوده است و دراینگونه موارد، آن را نقل به معنی باید شمرد. چنانکه در بیان حکم متعه ، عبارتی از شرح لمعه آورده ، بسیار طولانی ترازاصل در تقریراصول دین و عقاید شیعه و مسائل مناسب آن ، چنان متین و مستحکم و صریح و معقول سخن می راند که گوئی از مردم دو قرن پیشتراست مانند: فاضل مقداد و شهید ...

[لذا می توان اقوال او را دراین مباحث ، حجت دانست] 3 .

[منهج الصادقین در گفتار عالمان:]

تفسیر[ منهج] بلحاظ سلاست ، روانی ، جامعیت ،از زمان نگارش آن ، مورد توجه عالمان بوده است . و در میان امت اسلامی از معروفترین تفاسیر شیعه به شمار می رود. مرحوم آیه الله شهید مطهری فرموده اند:

[منهج الصادقین ،این تفسیر به زبان فارسی است ... و تا سی چهل سال اخیر یگانه تفسیر فارسی متداول بود] 4 .

علامه پژوهشگر، مرحوم میرزا عبدالله افندی در چگونگی این تفسیر چنین نوشته است :

واز تالیفات اوست ، تفسیر[ منهج الصادقین فی الزام المخالفین] به زبان فارسی ، که تفسیری مشهور و بزرگ است ، و به تصریح مولف ، بالغ بر 170 هزار سطر و شاید 180 هزار سطراست . مولف ، آن را در پنج مجلد قرار داده ، و دلایل و حجت گروههای مختلف رااز قرآن آورده و نکات ادبی و غیر آن را معترض شده و مشتمل بر فوائد نیکو و سودمندی است . 5

[چاپهای منهج الصادقین:]

منهج الصادقین براساس اطلاع ما تاکنون ، سه بار چاپ شده است که اینک ، به اجمال پیرامون آن ، توضیح می دهیم :

1.این تفسیر،ابتداء در تبریز، به چاپ سنگی ، در سه جلد بزرگ چاپ و منتشر شد.

2. چاپ 10 جلد، به تصحیح ، تحقیق ، تعلیق و مقدمه مرحوم آیه الله شعرانی .این چاپ همراه است با مقدمه ای مفصل و بسیار سودمند که در آن از: قرآن و تلاوت آن ،اختلاف در قرائت ،اختلاف مصاحف ، مدارک قراء، تواتر قراآت سبع تحلیل و تبیین حدیث[ نزل القرآن علی سبعه احرف] ، عدم تحریف قرآن ،انواع تفاسیر، پاسخ به شبهه اخباریین در جلوگیری از تفسیر قرآن ،اخبار آحاد در تفسیر،اشاره ای به مجعول بودن تفسیر منسوب به امام حسن عسکری[ ع] ،اسرائیلیات و تفسیر، کیفیت وحی ،اعجاز قرآن ، و ... بحث کرده است این مقدمه از ژرفنگری ، گزیده گوئی ، دقت و ظرافت ویژه ای برخورداراست . و باید چونان رساله گرانقدر در علوم قرآن ، تلقی گردد.

در مقدمه جلد دوم نیز،از روش تفسیری مولف و منابع وی در تفسیر، جایگاه تفاسیر جدید و چگونگیهای آنه، تفسیر صدرالمتالهین و فیض کاشانی و آیات منسوخه و روایات اهل سنت در تفسیر قرآن ، سخن گفته است .افزون براینه، سرتاسر تفسیر، مشحون است به حواشی دقیق و ارزشمند فقهی ،اعتقادی ، تاریخی ، رالی و تفسیری علامه شعرانی .این پانوشتها گاه در توضیح متن است و گاه در نقد و بررسی و رد برخی از اظهارنظرهای مولف .

3. چاپ ده جلدی دیگری به تصحیح آقای علی اکبر غفاری و مقدمه پاورقی حاج سیدابوالحسن مرتضوی .

مقدمه آقای مرتضوی ، نیز طولانی و سودمنداست . وی در این مقدمه که 64 صفحه از جلداول را در بر می گیرد، ضمن فصولی از مباحث ذیل سخن گفته است :

مفهوم قرآن[ لغتا عرفا] عقیده مسلمانان درباره قرآن ، فرق بین انزال و تنزیل ،اسماء قرآن ،اعجاز قرآن از جهات مختلف ، معنای وحی و تحقیق در معانی متعدد آن ، منازل و مراحل ظهور قرآن ، ضبط و کتابت آن ، مصونیت قرآن از تحریف ، بیان تفسیر، تاویل محکم و متشابه بالاخره شرح حال مولف .

پانوشتهای آقای مرتضوی نیز همانند متن ، گونه گون است و شامل مباحث کلامی ، فقهی ، عقیدتی ،اخلاقی ، تاریخی و ...است .این پانوشته، گاه توضیح متن است و گاه نقد وانتقاد برخی از مطالب تاریخی و یا استنباطهای تفسیر مولف .

[ خلاصه المنهج]:

این تفسیر، گزینشی از تفسیر بزرگ وی[ منهج الصادقین] است . مولف ، پس از نگارش آن ، با توجه به گستردگی مباحث و وسعت آن ، با توجه به گستردگی مباحث و وسعت مطالب آن و با توجه به این که همه کسانی که در پی مطالعه تفسیر هستند، توان و یا فرصت مراجعه به کتابهای مفصل نموده و آن را[ خلاصه المنهج] نامید. مولف در مقدمه آن چنین نوشته است :

[ چون بتایید ربانی و توفیق سبحانی تفسیر[ منهج الصادقین فی الزام المخالفین] که محتوی بر پنج مجلداست ، و مرتقی بدویست و هشتاد هزار بیت بترتیبی کامل و تالیفی شامل سمت اختتام یافت و بنظر کیمیااثر بعضی ازاخوان دینی حفظهم الله عن جمیع الملاهی والمناهی رسیده ، عز قبول یافت . با توجه وسعت مطالب درابعاد مختف که مطالعه آن بر برخی ازاهل ایمان که بجهت شواغل و موانع روزگاراز تحصیل علوم و آداب ، محروم مانده بودند متعسر، بلکه متعذر بود و نیز بواسطه کثره قصص واخبار، بعضی از مطالعه آن کلال می یافتند عنان توجه را به جانب انتخاب آن معطوف ساختن ،اختصار بر ترجمه قرآنی نموده و دراین ترجمه که مسمی بخلاصه المنهج بعداز مطالعه ، حذف واضمار و بیان تخصیص و تعمیم و حقیقت و مجاز،اقوال مشهوره مفسرین در معانی قرآن که معتمد باشد در مذهب امامیه سمت تحریر خواهد یافت ، وازاسباب قصص و نزول انبیاا و فضل سوره و ثواب آیات ، بروجهی که منقول است به اساتید صحیحه بطریق [خیرالکلام ماقل] مذکور خواهد گشت]... 6 .

[خلاصه المنهج] از آثار تفسیری ارزشمند و سودمند برای مطالعه و فهم قرآن است . گزیده گوئی اختصار و دقت در نظم مطالب ، در آن بروشنی پیداست.[ خلاصه] ، پیشتر، دوبار در تهران و تبریز چاپ و منتشر شده بود. پس از دو چاپ ، حضرت آیه الله حسن زاده آملی به تصحیح و تحقیق آن پرداخته و در سه جلد چاپ و منتشر ساخته وی در مقامی درباره چگونگی کار تصحیح و تحقیق چنین فرموده اند:

[کاراساسی ما در ضمن این تفسیراین بود، که مرحوم ملا فتح الله ، تفسیرش را مطابق روایت ابوبکراز عاصم تفسیر کرده ، و من چون دیدم که مرحوم ملا فتح الله ، قرآن را به قرائت ابوبکراز عاصم اعراب و تفسیر کرده است ، برای این که برای مردم مااشتباه پیش نیاید و خیال نکنند که این مطابق قرائت حفص از عاصم است ، موارداختلاف قرائت این دو بزرگوار را که شاگردان عاصم هستند، همه را جمع آوری کرده ام]. 7

آقای حسن زاده ، بجز تصحیح دقیق متن تفسیر، موخره ای دارند پیرامون اختلاف قرائت ابوبکر و حفص راویان عاصم ، و خود، دراین باره چنین فرموده اند:

[در تالیف رساله ای که در آخر آن (خلاصه المنهج ) دراختلاف قرائت ابوبکر و حفص ، راویان عاصم است هر چند رساله ای موجزاست . ولی در آن کار و دقت بسزا نموده ایم] 8 .

[خلاصه المنهج] برای کسانی که در پی آشنائی اجمالی با آیات قرآن هستند و حوصله و فرصتشان تفسیرهای طولانی را بر نمی تابد،اثر بسیار سودمند وارزشمنداست . مخصوصا با آنچه پیشتراشاره کردیم ، که این تفسیر، در ترجمه آیات ، بسیار دقیق و محتاط است .

[زبده التفاسیر]

مولف ، پس از نگارش تفسیر [منهج الصادقین] و تلخیص آن ، نگارش تفسیری بزرگ به زبان عربی پرداخت و آن را[ زبده التفاسیر] نامید. صاحب ریاض العلماء درباره این تفسیر می گوید:

واز تالیفات اوست[ زبده التفاسیر] به زبان عربی که آن ، نیز تفسیر بزرگی است و بنا به تصریح مولف در آغاز آن ، پس از دو تفسیر یاد شده ، نگاشته است . من نسخه ای از آن را که بخط شریف مولف بود، دیده ام و پایان تاغلیف آن ، نیمه ذیقعده سال نهصد و هفتاد و هفت هجری می باشد. دراین کتاب ،اخبار واحادیث اهل البیت[ ع] را ذیل آیات آورده و غالبااز[ تفسیر کشاف] ،[ تفسیر بیضاوی] ،[ تفسیر مجمع البیان] و جوامع الجامع طبری نقل کرده است .این تفسیر، مطالبی نیکو و فوائد بسیار دارد9

[زبده التفاسیر] هنوز بچاپ نرسیده است ، واینک عالم محقق جناب آقای شیخ محمدعلی احمدیان اصفهانی ، مشغول تحقیق آن است که امیدواریم موفق به نشر آن بشوند. 10

[مولف منهج الصادقین]:

مفسر دانشمند، متلکم فقیه ، عالم جلیل مرحوم ملا فتح الله کاشانی ،از عالمان بزرگ اواخر قرن دهم هجرت واز شاگردان علی بن حسن زواری که بواسطه اواز محقق کرکی روایت می کند. وی در دانشهای زمان خود، دارای آگاهیهای گسترده و در تفسیر، زبردست و پراطلاع بود.

مرحوم میرزا عبدالله افندی ، درباره وی می نویسد:

[فاضل نیک اندیش هوشیار، عالم کامل جلیل ، متکلم و مفسر بزرگوار نام آور، مولی فتح الله کاشانی ،از عالمان دولت شاه طهماسب صفوی واز شاگردان علی بن حسن زواره ای است . وی تالیفات نیکوئی دارد بویژه در تفسیر. که در آن توانمند و زبردست است و ثاری ارزشمند و سودمند نگاشته است] 11 .

مرحوم مدرس تبریزی ، وی رااینگون ستوده است :

[ ملا فتح الله کاشانی ، عالمی است جلیل ، فقیه محقق متکلم ، مدقق ، مفسر، متبحر،ازاکابر علمای اواخر قرن دهم هجرت ... در تمامی علوم دینیه متداوله متبحر خصوصا در تفسیر که بحری بود بی پایان و تالیفات طریفه او بهترین معرف تبحر وی می باشد] 12 .

متاسفانه از شرح حال و چگونگی تعلیم و تعلم و زندگانی علمی مرحوم ملا فتح الله کاشانی اطلاعی در دست نیست شرح حال نگاران ، به آنچه آوردیم بسنده کرده اند و تالیفات وی را که بسیار مشهور هستند، شمرده اند. بهرحال ، آثار وی در موضوعات مختلف اسلام ، بویژه در تفسیر نشانگر وسعت اطلاعات و گستردگی دانش وی است رحمه الله علیه . 13

[تفسیر صافی]

این کتاب ، یکی از آثار پرارج تفسیری است که بیشتر با جنبه روائی و نقلی نگاشته شده است . موغلف آن ، که در جامعیت و گستردگی دانش و تسلط برابعاد مختلف فرهنگ اسلامی ،از عالمان کم نظیراست ، در تفسیر خود سعی کرده است ، تفسیری پیراسته از اندیشه های گوناگون عرضه کند.

مولف ، تفسیر ر، با مقدمه ای آغاز می کند و ضمن آن ،از جریان تفسیرنگاری و زمینه های تفاسیر نوشته شده در فرهنگ اسلامی سخن می گوید. پس از آن ، به انواع تفسیرنگاری اشاره ای دارد واعتراضی به تفسیرنگاری ، بدون توجه به اهل البیت[ ع] و تعالیم آن بزرگواران ، بالاخره از تفاسیری سخن به میان می آورد که بااخبار و روایات ، قرآن را تفسیر کرده اند. و یادآوری می کند که اینگونه تفاسیر نیزاز کاستیها و ناهنجاریه، بدور نیستند،اینگونه تفاسیر، یا کامل نیستند، یا تفسیر تمام آیات را ندارند. برخی نیز سرشارندازاخبار ضعیف ، و در برخی دیگر روایاتی آمده ، بی ارتباط با موضوع ، بدون تدوین شایسته و ترتیبی زیبا.

افزون براینه، دراینگونه تفاسیر، روایاتی راه یافته است ، که مشتمل بر تاویلاتی است ، نفرت زای و مطالبی باطل همانند نسبت عصیان و سفاهت به انبیاء و بالاخره دراین مجموعه ه، گاه روایات ، به ظاهر متضادند و مفسران هیچگونه تلاشی ، برای رفع تضادازاین ظواهر بکار نبسته اند مرحوم فیض ، بعدازاین مطالب می فرماید: به هر حال من تاکنون ، در میان تفاسیر با همه گستردگی تعداد آنه، تفسیری مهذب و پیراسته از ناهنجاریها با بیانی کافی که تشنه گان را سیراب کند، نیافته ام وامیدوارم این تفسیر، همانی باشد که انتظار می رود. 14

مرحوم فیض ، پس ازاین مقدمه ، مقدمات دوازده گانه ای را براساس روایات نگاشته اند،از تمسک به قرآن واین که دانش قرآن در نزداهلبیت[ ع] است ، تفسیر به رای ، جمع قرآن ، واین که قرآن ، بیانگر همه چیزاست و تبیین معنای آن و ... و در مقدمه دوازدهم ، روش نگارش تفسیر را بیان کرده است . و پس ازاین مقدمات تفسیر آغاز می شود. 15

مولف ، براساس آنچه در مقدمه دوازدهم بیان داشته است آیات را براساس روایات ، تفسیر می کند، و گاه توضیحاتی در تبیین روایات می آورد واگر در ذیل آیه ای به روایت معتبری دست نیابد، نکات توضیحی ، پیرامون آیات رااز مفسران سود می جوید و در تفسیر سوره بقره ، بیشتر از تفسیر منسوب به امام حسن عسکری[ ع] ، بهره گرفته است .

بهرحال تفسیر صافی ،از تفاسیر معتمد و سودمند و گرانقدر شیعی است ، علامه طباطبائی درباره مرحوم فیض و آثار وی از جمله تفسیر صافی فرموده اند:

[ این مرد، جامع علوم است و بجامعیت او، در عالم اسلام کمتر کسی را سراغ داریم و ملاحظه می شود که در علوم مستقلا وارد شده ، و علوم را با هم خلط و مزج نکرده است . در تفسیر صافی ، واصفی و مصفی ، که روش تفسیر روائی داردابدا وارد مسائل فلسفی و عرفانی و شهودی نمی گردد، دراخبار، کسی که کتاب وافی او را مطالعه کند، می بیند یک اخباری صرف است و گوئی اصلا فلسفه نخوانده است ، در کتاب های عرفانی و ذوقی نیز،از همان روش تجاوز نمی کند واز موضوع خارج نمی شود] 16 .

مرحوم فیض ، تفسیر دیگری دارد با عنوان[ اصفی] که گزینشی است از تفسیر صافی .

مولف در مقدمه آن می گوید:

...«این تفسیر را از تفسیر دیگرم: «صافی» برگزیدم. و در نگارش آن گزیده گوئی را پیشه ساختم وآنرااز زواید پیراستم، در تفسیر آیات، به بیان آیاتی که نیازمند توضیح بودند، با توجه به کلام معصویمن، همت گماشتم، هر گاه از تفسیر قمی چیزی آوردم که منسوب به معصوم(ع) نیست در آغازش واژه «قمی» را نهادم، تا از روایات دیگر جدا شود؛ و اگر چیزی از طریق عامّه نقل کردم، آن را با کلمه (روی) از روایات دیگر متمایز ساختم و...»

تفسیراصفی ، دوبار به سالهای 1274 و 1310 در حاشیه تفسیر صافی ، به چاپ رسیده است و پس از آن در یکجلد و مستقلا نشر یافته است واینک ، به همت برخی از فاضلان در مرکز تحقیقات و پژوهشهای علمی واسلامی - دفتر تبلیغات ، تحقیق و تصحیح شده و منابع روایات آن استخراج گردیده ، که امیداست در آینده نزدیک ، منتشر شود[

بجزاین دو تفسیر، مرحوم فیض ، تفسیری دیگر دارد که گزینشی است از اصفی با عنوان[ مصفی]

چاپهای تفسیر (صافی):

تفسیر، به سال 1266 در تهران به قطع رحلی و با چاپ سنگی منتشر شد. و پس از باره، همان چاپ افست گشت . چاپ دیگر[ صافی] در چهار جلد است ، با قطع وزیری ، به تصحیح مرحوم آیه الله شعرانی و تحقیق و تعلیق آقای میرزا حسن حسینی لواسانی . محقق بجز مقدمه ای کوتاهی در شرح حال مولف ، در پانوشتها بااستفاده از[ مجمع البیان] و منابع لغوی وادبی و نیز[ وافی] برخی از آیات و روایات و کلمات را توضیح داده است . [صافی] چاپ دیگری دارد در 5 جلد به قطع وزیری ، با مقدمه ای در شرح حال مولف و پانوشتهائی از آقای محمدحسین اعلمی ، که در بیروت چاپ شده است . لازم به یادآوری است که اکثر قریب به اتفاق پاروقیهای این چاپ ، همان پاروقیهای چاپ دوم است ، که بدون هیچ اشاره ای دراین چاپ ، آمده است !!

مولف[ صافی]:

پیرامون شرح حال وی پیشتر سخن گفته ایم . 17

الجواهرالمثمین

ازتفاسیر ارزشمند و قابل توجهی است که اخیرا به زیور طبع آراسته گردیده است . مولف آن که از محققان ، محدثان ، مفسران و فقیهان بزرگ شیعه است و به کثرت آثار وجودت تالیف مشهوراست . سه بار قرآن را تفسیر کرده است و هر کدام از آثارپ را به نام ویژه ای ، نامیده است . آنچه اینک از آن یاد می کنیم و به اجمال پیرامون آن سخن می گوئیم ، تفسیری است با عنوان[ الجواهرالثمین فی تفسیرالکتاب المبین] . مرحوم شیخ آقا بزرگ فرموده اند:

[ الجواهرالثمین] تفسیری است مزجی همانند[ تفاسیر صافی] و بدون مقدمات آن در دو جلد بزرگ که جلد دوم آن از سوره اسراء آغاز و من نسخه ای از آن را به خط مولف ، نزد نوه مولف دیدم . وی نگارش جلد دوم آن را به سال 19.ربیع الاول 1239، به پایان برده است. 18

[ شیوه تدوین] :

مولف ،ابتداءاز جایگاه نزول سوره سخن می گوید و پس از آن ، با اشاره ای به شماره آیات سوره واختلاف موجود در آن ، قسمتی از سوره را انتخاب کرده ،اول آیات را ذکر می کند و سپس به تفسیر آیات می پردازد. در تفسیر آیات ،ابتداء ثواب قرائت است و بعداز آن تشریح و تبیین جمله ها و غالبا بااتکاء به روایات و برخی ازاقوال مفسران . در نقل اقوال مفسران ، توجهی شایسته است به اقوال تمام فسران ، شیعه و سنفی ، متقدم و متاخر، گاهی با نقد و تحلیل و گاه صرفا با نقل واشاره ، مسائل عقیدتی بسیار خلاصه و فشرده مده است تا جائی که از محدوده توضیح آیات بیرون نرود. نقل قصص و تاریخ ، به تفصیل نیست و آنچه آمده ، غالبا بدون نقد و تحلیل است . باانتخابی شایسته . به قرائت های مختلف در آیات ، توجه شده و با توجیه معانی انتخاب شده ، غالبا به استدلال و توجیه پرداخته است واین همه با نثری روان ، روشن و رسا بیان شده است ، واین شیوه تفسیری مولف است که پس ازاین ، به آن اشاره ئی خواهیم داشت .

دکتر سید محمد بحرالعلوم ، در ضمن مقدمه مفصل و سودمند خود براین تفسیر، درباره آن نوشته اند:

[ در چهارچوب جریان تفسیرنگاری شیعی ، در روش تفسیری پس از مجمع البیان ،این تفسیر را می توان حلقه مفقوده ای دانست که در جمع بین جنبه های عقلانی در تفسیر و تلاش برای دست یافتن به روشی سهل و آسان در تعبیر و عرضه مطالب ، همت ورزیده است]. 19

در نگارش و تبیین مطالب ، توضیح روشن و رس، نثر روان واستوار، محدود ساختن مطالب در محدوده روشنگری پیرامون آیات و پرهیزاز [ اطناب ممل] و[ ایجاز مخل] دقت شایسته درانتخاب روایات و منقولات و ...از جمله ویژگیهای برجسته این تفسیراست .این تفسیر، تفسیر متوسط مولف است ،از تفسیر[ الوجیز] وی گسترده تر واز[ صفوه التفاسیر] کوچکتر و خلاصه تر.

[ الجواهرالثمین] در شش جلد با چاپی منقح و زیبا به بقطع وزیری با تصحیح و تعلیق سید صباح شبر نوه مولف ، براساس نسخه اصل به خط مولف ، با برخی از توضیح بوسیله[ دارالزهراء] در بیروت ، چاپ و منتشر شده است .

آقای دکتر سید محمد بحرالعلوم ، براین تفسیر، مقدمه ای نوشتند مفصل و سودمند و در ضمن آن ،از تفسیر و مفسران شیعه ، میراث تفسیری شیعه و گسترگدی آن ، زندگانی مولف و آثار وی ،اشاره ئی به تفسیر[ الجواهر الثمین] و روش تفسیری موغلف و ... سخن گفته است . محقق و ناشر با چاپ و نشراین اثر گرانقدر، خدمت شایسته به فرهنگ اسلامی کردند. سعیشان مشکور باد.

[ الوجیز فی التفسیر] :

تفسیر مختصر و موجز مرحوم شبراست در صفحه عنوان نسخه مطبوع آن[ تفسیر القرآن الکریم] گذاشته اند،این تفسیر در میان تفاسیر شیعه ،از جایگاه والائی برخورداراست . مولف ، در آغاز کتاب و پس از سپاس خداوند و درود بر پیامبر واهل البیت واشاره به موقعیت ائمه[ ع] در تفسیر قرآن ، درباره تفسیر خود نوشته اند:

[ این کلماتی است شریف و پژوهشهائی بلند و گفتار قانع کننده و اشاراتی کامل تمام متعلق به تبیین و توضیح برخی از مشکلات آیات قرآن و جمله های دوراز ذهن آن . ما در تبیین این حقایق ، غالبا به آنچه از گنجینه داران اسرار وحی در قرآن و کانهای جواهر دانش و تاویل اهل البیت [ ع] که جبرئیل برخانه آنان نازل می گشت ، مراجعه کرده ایم ، و توضیحات خود را پیرامون آیات ، بااشاره ای گذرا به لطیف ترین عبارت ، بیان کرده ایم]. 20

و براستی ، چنین است ، دراین تفسیر گرانمایه با همه اختصار و گزینشی که دارد، به اقوال مفسران اشاراتی رفته است ، جملات آیات بروشنی تبیین شده است ، روایات ائمه[ ع] مورد توجه قرار گرفته ، و نکته های دقیق و لازم قرائت واختلاف قرآء آمده است بگونه ای شایسته در تفسیر آیات به آیات دیگر قرآن توجه شده و درصورت لزوم شان نزول آیات نیز مورد توجه قرار گرفته است .

دکتر حامد حضنی ،استاد دانشگاه[ عین شمس] قاهره در مقدمه ارزشمند خود براین تفسیر نوشته است :

این تفسیر درنهایت باریک بینی بین امت در عرضه معانی وایجاز در عبارات و تحریر مطالب جمع کرده است . ما همواره در محافل دانش از آشنایان به فن تفسیر می شنیدیم که با شگفتی از تفسیر[ جلالین] یاد می کردند و می گفتند:این تفسیر، برای متخصصان در تفسیر مفیداست و نه برای آغازگران دانش تفسیر. چرا که عبارات تفسیر جلالین همانند کلید واژه ها و مصطلحات علمی است که معانی بسیار بهمراه دارند که اگر به تفصیل پرداخته شود، مجلداتی خواهد شد. و مااگراین حکم را درباره آن تفسیر بپذیریم ، درباره این تفسیر می گوئیم : هم تفسیر بپذیریم ، درباره این تفسیر می گوئیم : هم برای متخصصان است و هم برای مبتدئان . را که مولف ،از یک سوی در تمرکز معانی وایجاز در تعبیر و علاقه شدید به عرضه مصطلاحات تفسیری ، سنگ تمام نهاده است واز سوی دیگر روشی سهل و زودیاب ، بین شیوه ساده نگاری و روش و تحلیل و تعلیل جمع کرده است و بگونه ای که آغازگران این دانش ، در مراجعه به آن به سختی نمی افتد.

ویژگی دیگر و منحصر به فرد آن ، توجه شایسته به وجوه منقول از عالمان پیشین در قرائت است ، بگونه ای که قرائت قریب به اتفاق الفاظ را براساس وجوه قراآت معروف ، نزد عالمان تجوید، مشخص کرده است .از این روی تفسیر وی جامع قرائت حفص و دیگران است . بدینسان ، براساس آنچه من می دانم نسفی نیز بااین که از مفسران است که به این جهت ، عنایت تام داشته است به پایه این مفسر بزرگوار نمی رسد . 21

باری ،[ الوجیز فی التفسیر] معروف به[ تفسیر شبر]از آثار گرانقدر تفسیری است که با زبده گزینی ، و گزیده گوئی سلاست تعبیر، شیوائی نثر، تبیین روش معانی آیات ، در میان تفاسیر،از جایگاه والائی برخوردار است .

چاپهای آن :

1.این تفسیر گرانمایه ،اولین بار به همت مرحوم سیدنصرالله تقوی ، به سال 1352 ه.ق تصحیح ، تعلیق و منتشر شد.این چاپ که در.1240 صفحه سامان یافته است دارای چاپی است پاکیزه ، بضمیمه یک شرح حال مختصر و شرح دیگری مفصل از مولف و ترجمه آن .

مرحوم تقوی ، در مقدمه کوتاه خود، دراهمیت تفسیر چنین نوشته اند:

[چون به این تفسیر برخوردم و مزایای آن را با دیگر تفاسیر مقایسه کردم ، یافتم که با وجازت و سلاست عبارات متضمن دقائق ، و نکات بسیار و با کمال فصاحت واختصار مشتمل بر حقایق و معانی بی شماراست ... هنگام خلوت و فراغت از مشاغل دیگر، غالبا به مطالعه آن می پرداختم . حقیقابیش از سی دوره تفسیراز مفصل و مختصر که تا کنون عبور کرده و اکثر آنها را تمام و بدقت دیده و تعدادی را بمروری اجمالی قناعت کرده ام . هیچکدام را واجداوصاف منظوره که دراین مجلد کم حجم دیدم نیافتم و با چنین سابقه اطلاع در فن تفسیراگر دعا کنم که تفسیر سید یکی از بهترین تفاسیری است که فعلا در دست است ، گزاف نگفته ام و بموقع است شنوندگان ،از من بپذیرند و عقیده مرا حمل بر مبالغه نکنند].22

2. چاپی منقح با تصحیح براساس چاپ اول ، بااضافه پانوشتهائی در توضیح و ضبط صحیح لغات ، بهمت آقای سیدمرتضی رضوی کشمیری انجام شد و همین چاپ ،امروز متداول و مشهوراست . دراین چاپ ، قرآن کریم در متن قرار گرفته و تفسیر در حواشی آن . محقق منصف واندیشمند مصری ، دکترحامدحضنی ، مقدمه ای نگاشته است و در ضمن آن از جایگاه این تفسیر، در میان تفاسیر دیگر ویژگیهای آن و مسائل دیگر سخن گفته .

افزون براینه، مولف ، مقدمه مفصل و بسیار پرمایه مرحوم بلاغی برآلاءالرحمن را که پس ازاین درباره آن سخن خواهیم گفت ، در مقدمه این تفسیر آورده است و در پایان ، کشف الایات را قرار داده است .

[صفوة التفاسیر]

این ، سومین مفصل ترین تفسیر مولف محقق و بزگوار تفاسیر یاد شده است مرحوم سیدمحمد معصوم یکی از شاگردان مولف می نویسد:

[صفوه التفاسیر، کتابی است گرانقدر در تفسیر قرآن و بالغ بر/6000 سطر] 23 .

مرحوم شیخ آقا بزرگ نوشته اند:

[صفوه التفاسیراز تالیفات سیدعلی عبدالله ابن محمدرضا شبراست که حجم آن بالغ /62000 بیت است واین تفسیر غیراز تفسیرهای دیگر وی با عنوان[ الجواهرالثمین] و[ الوجیز]است] 24 .

[صفوه التفاسیر] هنوز به چاپ نرسیده است .امیداست صاحب همتی از محققان ، به تصحیح و تحقیق آن دست یازیده ، به فرهنگ اسلامی و عاشقان قرآن و تفسیر خدمتی نماید.

[مولف الجواهرالثمین] :

سیدعبدالله فرزند محمدرض، علوی ، حسینی ، مشهور به شبراز محققان ، محدثان ، مفسران و متکلمان بزرگ ، پرکار، و پراطلاع قرن سیزدهم هجری است . وی به سال .1188 در نجف اشرف از مادربزاد، و همراه پدر بزرگوارش به کاظمین هجرت کرد و در مکتب پدرش و نیز عالمان و مجتهدان بزرگی همچون ، سیدمحسن اعرجی ، میرسیدعلی طباطبائی و ... تحصیل کرد و با ذهن وقار واندیشه تابناک واستعداد شگرفی که داشت ، به جایگاه بلندی ، در دانشهای اسلامی دست یازدید واز محدثان فقیهان و مشایخ اجازه ، همانند مرحوم شیخ جعفر کاشف الغطاء و ... به کسب اجازه نایل آمد.

مرحوم شیخ آقا بزرگ ، دراثر گرانقدرش[ الکرام البرره] پس از ستایش فراوان از مقام علمی و اجتهادی و پژوهشی وی نوشته اند:

[وی با حضور واستفاضه از محضر عالمان ، دراکثر دانشهای اسلامی مانند، فقه ،اصول ، حدیث ، تفسیر، فلسفه ، کلام ، لغت ،ادبیات ، تاریخ و غیر آن به مرتبه ای بلند دست یازید، و در تدریس فتوی ، قضاوت و نشر احکام و هدایت مردمان ، مرجعیت یافت ... وی از معدود کسانی است که بین کثرت آثار وجودت تالیف جمع نموده است] . 25

مرحوم مدرس تبریزی درباره وی نوشته اند:

[سیدعبدالله ... علوی حسینی موسوی معروف به[ شبر]ازاعیان و مجتهدین فقهای امامیه و ثقات محدثین الثنی عشریه و عالمی است عامل ، عابد، زاهد، متقی ، دارای خصال حمیده واوصاف پسندیده ، تمامی علوم شرعیه را جامع . با آنهمه مواظبت و ممارستی که درانجام اطعات و عبادات دینیه از قبیل زیارت ائمه[ ع] و برادران دینی و نوافل و فتوی و قضای حوائج مسلمین و ماننداینها داشته ، باز هم دراکثر علوم دینیه از فقه و حدیث و تفسیر و لغت واخلاق و کلام واصول فقه و غیر آنه، تالیفات سودمند و طریفه بسیاری دارد] 26 .

مرحوم شبر در بهره مندی از عمر واستفاده ازاوقات ، موید بتاییدات الاهی بود.این همه آثار دقیق ، با نظمی زیبا و شگفت ، گزینش عالی و هوشمندانه ، ترتیبی نیکو واستوار و پرداختی ظریف و عالمانه ، براستی چیزی شبیه معجزه است .

[مرحوم محدث نوری از مرحوم شبر نقل می کند که ، حضرت امام موسی بن جعفر[ ع] ، در خواب به من قلمی عطا کرد و فرمود بنویس ، من این توفیق 27نگارش رااز آن عنایت می دانم و کثرت آثار من از توجه امام[ ع] است]

بهرحال ، مرحوم علامه شبر، پس از سالهای تحقیق ، تالیف ، تدریس ، افتاء و رسیدگی به مردم و ... در 54 سالگی به سال /1242 جهان را بدرود گفت . 28

[ المیزان فی تفسیرالقرآن]

قرن چهاردهم هجری ، قرن روی آوردن امت مسلمان به قرآن ، درابعاد قرآن ، درابعاد گوناگون زندگی است .ازاین روی در جریان تفسیر نگاری ، قرن چهاردهم تحولی است عظیم ، که مصلحان و متفکران واحیاگران فکر دینی دراین قرن فریاد[ بازگشت به قرآن] را فراز آوردند. واز قرآن بعنوان راهنمای حرکتهای گونه گون و گره گشای مشکلات مختلف ، سود جستند. چگونگی آغازاین حرکت ، معرفی طلایه داران و فریادگران این نهضت وارزیابی نقاط منفی و مثبت آن ، در فصحت این مقال نیست و فرصتی دیگر می طلبد. فقط اینجا یادآوری می کنیم که [ المیزان] در راستای این تحول بسیار شایسته و گران ارج قرار دارد. مولف گرانقدراین دریای موج خیز معارف الاهی ،از بلندای جایگاه یک مفسر و محقق واسلام شناس بزرگ ، بااشراف به ابعاد مختلف فرهنگ اسلامی ، اثری پدید آورده ، جامع و ناظر به تمامت آنچه در عرصه تفکر زمان می گذشت . به دیگر سخن[ المیزان] ازاین تحولات سود جسته و در راستای آثاراین قرن پدید آمده اما مولف آن ، چنان دیده بانی سترگ و هوشیار، حرکتها را زیر ذره بین تحقیق و پژوهش نهاده اند و با بهره مندی از سلاح برنده و پرتوان قرآن ،اندیشه ها را تصحیح کرده اند، جامعه را با قرآن بعنوان راهنمای بشریت به سعادت شایسته او، آشنا کرده اند و منبعی عظیم ، برای جستجوگران حقایق و آبشخوری زلال برای تشنگان معارف الاهی ، عرضه فرموده اند. یکی از شاگردان علامه می نویسند:

[ این تفسیر، بقدری جالب است و به اندازه ای زیبا و دلنشین است که می توان بعنوان سند عقائداسلام و شیعه ، به دنیا معرفی کرد و به تمام مکتب ها و مذهب ها فرستاد و براین اساس ، آنان را به دین اسلام و مذهب تشیع فرا خواند...این تفسیر در نشان دادن نکات دقیق و حساس و جلوگیری از مغالطه کلمات معاندین ، و نیز در جامعیت منحصر بفرد است و حقا می توان گفت :از صدراسلام تاکنون ، چنین تفسیری ، برشته تحریر در نیامده است] . 29

مرحوم آیه الله شهید مرتضی مطهری فرموده اند:

کتاب تفسیرالمیزان ایشان ، یکی از بهترین تفاسیری است که برای قرآن مجید نوشته شده است .البته قرآن مجید مقامی دارد که نمی شود هیچ تفسیری را گفت وادعا کرد که حق قرآن راادا کرده است ، ولی مفسرین هر کدام از یک جنبه بالخصوص ، خدمتی به قرآن کرده اند، من می توانم ادعا کنم که این تفسیراز جنبه های خاصی که الان وقت آن نیست که برایتان عرض کنم ، بهترین تفسیری است که در میان شیعه و سنی از صدراسلام ، به امروز نوشته شده است30 .

در جای دیگری استاد می فرماید:[ این مطالب را من همه اش رااز علامه طباطبائی گرفته ام ، یعنی اصولا من بیشتر مطالبی را که در کتابها و نوشته ها خود دارم ، شاید ریشه هایشرااز علامه طباطبائی و خصوصا [ المیزان] گرفته ام لا علامه طباطبائی خیلی شخیصت عجیبی است .ایشان یک سبک بیان واسلوب خاصی دارند مطالب عالی ، عالیترین مسائل معارف را آن چنان به راحتی و در جملات کوتاه بیان می فرمایند که وصف ناشدنی است و حتی خودشان هم گاه توجه ندارند، یعنی به نظر من ایشان مطالب ر، در یک حالت الهام مانند می نویسند] 31 .

از مفسر دانشمند و متتبع سختکوش مرحوم شیخ محمدجواد مغنیه نعل شده است که فرموده اند:

[ از وقتی که المیزان بدست من رسیده است . کتابخانه من تعطیل شده و پیوسته[ در روی میز مطالعه من المیزان است]. 32

عظمت ، گستردگی ، ژرفائی ، صلابت ،استواری مطالب[ المیزان] مورداتفاق همه کسانی است که با[ المیزان] وابعاد گوناگون آن ، آشنائی دارند و بدوراز پیشداوریه، درباره آن ، قضاوت می کند.

علامه ، در سامان دادن به این اثر، گذشته از قرآن ، (که مهمترین منبع وی در تفسیرش می باشد) به بیش از 180 منبع تفسیری ، روائی لغوی ، تاریخی ، علمی ،اجتماعی ، فرهنگی و ... که برخی ازاین منابع ، دارای مجلدات متعددی است ، مراجعه کرده است . 33 و روشن است که پژوهشگری چنان علامه ، بااین منابع چگونه برخورد می کند، وی ، در تمامت آنچه نقل کرده است ،از روایات اقوال و ... شیوه نقد و تحلیل را پیشه ساخته ، بویژه در روایات و مخصوصا در آثار مربوط به امتهای گذشته و قصص قرآن - که پیشتر گفته ایم ، سرشاراست از جعلیات واسرائیلیات - [ المیزان] بهترین منبع شناخت سره از ناسره است .

[ روشن المیزان]

[ المیزان] در شیوه تفسیر نگاری احیاگر روش تفسیری ائمه[ ع] است ، یعنی[ تفسیر قرآن به قرآن] . پیامبر[ ص] ،ائمه[ ع] در تفسیر قرآن ،این شیوه را معمول می داشتند، و صحابیان و تابعین نیز، گاه ازاین روش سود می جستند. 34 در جریان تفسیرنگاری در قرنهای واپسین نیز،این گونه تفسیرنگاری در قرنهای واپسین نیز،این گونه تفسیرنگاری گاه گاهی در میان مفسران ، رخ نموده است ، و برخی از مفسران ،این شیوه را صحیح ترین و سالم ترین روش تفسیر،انگاشته اند 35 . در قرن چهاردهم که گفتیم ، نهضت تفسیرنگاری گسترده می شود و تفسیر، درابعاد مختل آن ، تحولی عظیم می یابداین شیوه نیز، در میان تفسیر نگاری ، بیش از پیش مورد توجه قرار می گیرد 36 . بدینسان ، تفسیر[ المیزان] اولین گام ، دراین زمینه نیست . آنچه دراین باب به[ المیزان] ، عظمت ویژه ای بخشیده است بهره مندی گسترده آن ،ازاین شیوه است ، و حل بسیاری از مشکلات تفسیری ، در پرتواین نگرش ژرف ، بگونه ای که برخی از عالمان ،این ژرفانگری و ربط آیات به یکدیگر، و عرضه مسائل گونه گون در سایه آن ر، نوعی الهام تلقی کرده اند:

در دفعه دیگری عرض کردم : من که به مطالعه این تفسیر، مشغول می شوم در بعضی ازاوقات که آیات را بهم ربط می دهید و زنجیروار، آنها را با یکدیگر موازنه واز راه تطبیق ، معنی را بیرون می کشید، جز آن که بگویم در آن هنگام قلم وحی والهام الاهی ، آن را بر دست شما جاری ساخته است ، تعبیر دیگری ندارم.

مرحوم علامه ، شیوه تفسیر نگاری خود ر، تبیین کرده اند، وی در مقدمه کوتاهی که بر تفسیر[ المیزان] نگاشته ، چنین می نویسد:

روشی که ما در پیش گرفته ایم ،این است که قرآن را با قرآن تفسیرکنیم ، و آیه را با تدبر در نظیر آن روشن سازیم ، و مصادیق را به وسیله خواصی که خود آیات بدست می دهند بشناسیم . خداوند به صراحت می فرماید[ اناانزلنا علیک الکتاب تبیانا لکل شیی ء] چگونه می شود پذرفت ، که قرآن بیان همه چیز باشد، و بیانگر خویش نباشد...

آنچه از تتبع در روایات بدست می آید - که برخی از آنها ر، پس ازاین در ضمن تفسیر آیات خواهیم آورد - نشانگراین است که : پیامبر، که تعلیم یافته قرآن و معلم آن است واهل بیت پیامبر، که به تصریح حدیث[ ثقلین] مقام معلمی و تفسیر قرآن را دارا هستند، قرآن ر، بدین شیوه تفسیر می کردند، و کاوشگر نیرومند، حتی یکی مورد نمی یابد که پیامبر و یا اهل البیت در تفسیر قرآن از نظریات عقلانی و یا علمی سودجسته ...باشند

علی[ ع] می فرماید: قرآن ، بگونه ای است که قسمتی از آن ،از قسمت دیگری سخن می گوید، و برخی از آن ، گواه برخی دیگراست . بدینسان راه روشن و مستقیم و همواری است که ، معلمان و راهنمایان قرآن پیموده اند. ما نیز تا آنجا که می توانیم - به یاری خداوند این روش ر، دنبال خواهیم کرد و هرگز در تبیین تفسیر آیات به نظریات فلسفی و آراء علمی و مکاشفات عرفانی استناد نخواهیم کرد. 38

والحق علامه ، به شایستگی از عهده آنچه وعده داده بر آمده است و تفسیری سامان داده است ، سرشاراز معارف الاهی ، و آکنده از حقایق قرآن ، و مملواز بحثهای عقیدتی ،اجتماعی ،اقتصادی و سیاسی .

جایگاه سنت در[ المیزان ]:

چنانچه گفتیم ، نقطه اوج[ المیزان] شیوه تفسیر قرآن به قرآن است ، امااین ویژه گی ، هرگز مفسر بزرگ آن ر،از درنگریستن عالمانه و ژرفکاوانه به روایات و سنت معصومین بازنداشته است . بدینسان ، یکی دیگراز ویژگیهای قابل توجه[ المیزان] اهتمام گسترده به نقل احادیث واخبار صحیح از پیامبر وائمه معصومین[ ع] است . در[ المیزان] پس از نقل آیات و توضیح لغوی وادبی و بیان مراد هر آیه با شیوه[ قرآن به قرآن] ، فصلی تحت عنوان[ بحث روائی] قرار دارد، که در ضمن آن ، مفسر عالیقدر به نقل و نقد تیزنگرانه روایات ، در پرتو قرآن ، پرداخته است ، وازاین راه در پیراستن آثار روائی در تفسیر قرآن ، خدمت بزرگی کرده است .

برخی از کوته نظران ، که در حقیقت پاسداران شب و تاریکی هستند و هیچگونه تحولی در جریان فرهنگ اسلامی را بر نمی تابند، و سوکمندانه گاه موضع گیری های ناآگاهانه خود را بعنوان دفاع ازاسلام و قرآن واهل البیت جا می زنند، به شیوه[ قرآن به قرآن] علامه خورده گرفتند و می گیرند، که وی بااین روش به جایگاه روایات در تفسیر قرآن ، ضربه زده است .اما گر کسی ،از سر آگاهی براین بخش بنگرد، در خواهد یافت که این بخش از[ المیزان] ، یکی ازارزشمندترین خدمات علامه ، درتفسیرنگاری است . متاسفانه ، تنگی مجال اجازه نمی دهد، به نمونه هایی ازاین خدمات اشاره کنیم ،ازاین روی ، بیانات متفکر و مفسر پاک اندیش و یکی از برجسته ترین شاگردان علامه ، آیه الله جوادی را می آوریم که از بهترین کسانی است که می تواند دراین مورداظهارنظر کند:

[در پرتو تفسیر قرآن کریم ، سخنان اهل بیت[ ع] رااحیاء کرد، یعنی آنچه را که رسول الله فرمود[ انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی] علامه طباطبائی این عالم ربانی[ قدس سره] درحفظ و حراست این ثقلین ، دراحیای آثاراین ثقلین ، در نشر معارف این ثقلین ، کوشید. در پرتو تفسیر قرآن کریم ، سخنان اهل بیت[ ع] را بعنوان بحث روائی مطرح کرد. آنچه را که معصومین[ ع] درباره قرآن کریم فرمودند، نقل کرد، تحلیل کرد، تشریح کرد آنها را هم تبیین کرد، آنها را هم درست عرضه کرد زیرا قرآن ، هرگزازاهل بیت جدا نخواهد شد واهل بیت هم ، هرگزاز قرآن جدا نخواهند شد، بنابراین اگر کسی خوب به تفسیر[ المیزان] دقت کند، قبل ازاین که به بحث روائی برسد خوب با دقت بررسی کند، آیات را بر مفاهیم و معارف و معانی تفسیر شده ، می یابد چه در بحث روائی می بیند،ائمه[ ع] بر همان روال تفسیر کرده اند یعنی این شاگرد قرآن و عترت ، قرآن را به روالی تفسیرکرده است که عترت فرموده اند و عترت فهمیده اند... علامه طباطبائی شاگرد ثقلین بود، شاگرد قرآن و عترت بود، آنها به هم آمیخته انداین بزرگوار هم از قرآن و هم از عترت مایه گرفت و بر آن مایه ، پایه ای فراهم ساخت و بر آن پایه مطالبی را منتشر کرد، لذا سراسر تفسیر قرآن کریم ، سخنان ثقلین را زنده کرد است] . 39

[فلسفه والمیزان]

چگونگی ارتباط تفسیر[ المیزان] با فلسفه ، یکی از نکاتی است که لازم است بدان توجه شود. برخی[ قذفا بغیب] تفسیر علامه را تفسیر فلسفی تلقی کرده و گاه این اثر گرانقدر ر، بااین تلقی ، مورد بی مهری قرار داده اند.اما مسلم ، حقیقت ، چنان که در بیان خود علامه دیدیم ، غیراز این است . دراین بخش نیز، برای جلوگیری ازاطالعه سخن ، به بیان مختصر و گویای آیه الله جوادی بسنده می کنیم :

بعدازاین که مسائل تفسیری را تمام کرده بودند، بحث تفسیر، بپایان می رسد. آنگاه یک بحث جدائی به نام بحث فلسفی یا بحث روائی یا بحث اخلاقی یا بحث اجتماعی ، طرح می کردند. طرح یک مساله فلسفی به دنبال یک آیه را به روش فلسفی حل کنند، آیه ر، به روش قرآنی حل می کردند، منتهی مسائل عقلی ر، به عنوان تایید ذکر می کردند، می گفتند: آنچه را که مسائل سنگین فلسفی برای این که ازاعتبار خاصی برخوردار بشود،! آن را نقل می کردند، می فرمودند: آنچه در فلسه گفته شد،همان را قرآن تایید می کند. بحث فلسفی یا دیگر بحث ها ر، در لابلای تفسیر ذکر نمی کردند. تا مرز فلسفه از تفسیر جدا شود. 40

حقیقت این است که تفسیر[ المیزان] تفسیر قرآن است ، تفسیری با روش پیشوایان الاهی سیراب گشته از آبشخور قرآن ، مقایسه اجمالی[ المیزان] با تفاسیری که با مشروب و مسلک فلسفی تفسیر شدند،نشانگراین حقیقت خواهد بود که[ المیزان] ، تفسیر فلسفی نیست واصولا تفسیر قرآن بر اساس مسلکها و مشربه، بگفته علامه ف طباطبائی تطبیق است و نه تفسیر. والمیزان نه تطبیق که تفسیراست ، تفسیری راستین .

[ المیزان دراقالیم قبله]

روش وال،کارآمد و سودمند[ المیزان] ، بحثهای عمیق و ژرف آن ، بیان رسا و روشنگر آن ، و دیگر مزایای این تفسیر بزرگ قرآنی ، باعث شد تااین کتاب پس از نشر مجلدات اولیه مجلدات اولیه آن ، مرزهای کشورهای اسلامی را در نوردد و به کتابخانه ها و آفاق فکری و فرهنگی امت اسلامی راه یابد راهنمائی کند و آفاق جدیدی از مباحث قرآن را در پیشدید مسلمانان بگشاید. هنوز بیش از دو جلداز[ المیزان] منتشر نشده بود که یکی ازاساتید بزرگ مصر، با مطالعه آن دو جلد چنین نوشت :

ما مقدمه این دو تفسیر و برخی از موضوعاتی که در آن ، مورد بررسی قرار گرفته است ، مطالعه کردیم ، و تصمیم داریم هر دو جزء را به دقت بخوانیم ، ولی در همان مقداری که خوانده ایم توانائی علمی ، ژرفانی در بحث ، سهولت و آسانی در طرح مطالب و دوری از جانبداری نسبت به مذهبی خاص ، کاملا مشهوداست . معظم له ، در تفسیر قرآن ، شیوه خاصی را به کار گرفته و قرآن را به وسیله قرآن تفسیر می کنند واز بسیاری ازاقوال و آراء که اساس صحیحی ندارند و یا تاویل هائی که هدف از آن ، تفسیر قرآن نیست ، بلکه احیای یک نظریه علمی ، یک اصل کلامی ، یک نظریه فلسفی یا فتوای مذهبی است ،اعراض کرده و پیرامون آنها بحث نمی کنند. 41

[ المیزان] ، درایران و بیروت ، بارها به چاپ رسیده و با گستردگی بی نظیری در عالم مطبوعات ،انتشار یافته است ، ترجمه آن نیز بارهای بار به چاپ رسیده است . کارهای کلیدی شایسته ای نیز برای بهره مندی بیشترازاین تفسیر بزرگ ، سامان داده شده است که در مقاله ای دیگر و در ضمن آثار کلیدی ، به معرفی آنها خواهیم پرداخت .

خداوند بزرگ ، علامه عالیقدر، مفسر بزرگ قرآن را در بیکران رحمت خود، غرق فرماید، که با[ المیزان] و دیگر آثار گرانمایه اش ، حرکتهای شیطانی مهاجمان به عقاید و معارف الاهی را درهم شکست و دریائی موج خیزاز مباحث اسلامی ر،دراختیار پژوهشگران نهاد و بااخلاق و سلوک علمی ،اجتماعی ، عرفانی خود، راهیان نور را به سرمنزل مقصود،رهنمون گردید و با حریت و آزاداندیشی و قله سانی و مناعت طبع ، درسهای شایسته ای به رهروان حقیقت ، عرضه کرد.

و آنچه تا بدینجا آمد، نگاهی بود گذرا به برخی از آثار تفسیری عالمان و محققان مکتب علوی و طلایه داران فرهنگ اسلامی و چنان که پیشتر نیز یادآوری کردیم این همه ، راستی و بدون هیچگونه اغراق ، قطره ای است از دریای ناپیداکرانه و موج خیز تحقیقات پژوهشگران و آثار گرانمایه مفسران شیعی .

تنهااشاره ای گذر، به آثار تفسیری و مجموعه های تحقیقی عالمان شیعی به قرآن ، بی گمان مجلدات عظیمی ر، پدید خواهد آورد. در همین دوره معاصر و قرن چهاردهم که آن را دوره تحول در تفسیرتگاری نامیدیم ، دهها تفسیر سودمند و گرانمایه ای بوجود آمده یا در حال نگارش و تحقیق ، که هر کدام از جهتی و دیدگاهی دارای ارزش و قابل توجه است . همانند،[ تفسیر عاملی] ابراهیم عاملی ،[ کنزالعرفان در علوم قرآن] بانوی ایرانی (بانوامین اصفهانی)[ تفسیراثنی عشری] ...حسین حسینی[ تفسیرنمونه] جمعی از نویسندگان ،[ الفرقان] محمد صادقی

باری ، پرداختن به این همه ، فرصتی بس فراخ و مجالی بسیار گسترده می طلبد واین است که باید گفت:[ این سخن بگذارد تا وقت دگر].

برخی ازتفاسیر ناتمام :

اینک شایسته است در پایان مقال ،از آثاری سخن به میان آوریم و نگاهی گذرا و تنها با یادی و نامی از مفسران و پژوهشگران دلباخته قرآن در قرن اخیر یاد کنیم ، که با عشقی در دل و شوری در سر، به تلاش در بازشناسی و قرآن برخاستند و کار گرانمایه خود را آغاز کردند،اماف قبل از رسیدن به فرجام کار، زندگی را بدرود گفتند، و خوانندگان آثار خود و عاشقان مکتب قرآن و آشنا شدن با ژرفنای کتاب الاهی ، به آن قلمها دل بسته بودند، در حسرت فرو بردند.

[آلاءالرحمن]

قهرمان سترگ و خستگی ناپذیر میدان تحقیق و تتبع ، علامه شیخ جواد بلاغی ، مدافع سرسخت مرزهای عقیده وایمان ، در حیات علمی و پژوهشی خود،از جمله به نگارش تفسیری دست یازدید، ژرف و پرمایه . [آلاءالرحمن] تفسیری است ، موجز و پرماده ، با عبارتی روشن و مفهوم ، دریغا که ناتمام مانده است . آنچه تالیف یافته است ، دو بخش است در یک مجلد: بخش اول در 392 صفحه - شامل مقدمه تفسیر و تفسیر سوره [حمد] و[ بقره] و سوره[ آل عمران] ، بخش دوم در 149 صفحه ، شامل تفسیر سوره[ نساء] تا آیه 58، و آیه 6،از سوره مائده مقدمه آن در عین اختصار، شامل ، مباحث سودمند و مسائل بسیاراست .از جمله بحث درباره مانند فنا ناپذیری قرآن کریم واهمیتهای گوناگون آن ،از نظر هدایت و تعلیم راه درست.

یکی از فاضلان سطری چند در پایان کتاب[ آلاءالرحمن] نوشته که قسمتی از آن را می آوریم :

[دریغا و درد، ما را و همه مسلمانان ر، که رشته این نوشته بزرگ واین تالیف گرانمایه ، بیش از پایان یافتن از هم گسست ، واین ریسمان محکم پاره شد. و فاجعه مرگ این استوانه دین و تکیه گاه مسلمانان فرا رسید، و شیخ محمدجواد بلاغی درگذشت .او که مطالب علمی را چونان درهای درخشان و مرواریدهای غلطان در تفسیر آیات قرآن ، بیان می داشت] . 43

[ تفسیرالقرآن الکریم]

تفسیری است جامع از دیدگاههای گونه گون ، که علامه شهید، مرحوم آیه الله سیدمصطفی خمینی ، نگاشته است .این تفسیر، با تفسیرسوره حمد آغاز می شود، و متاسفانه با شهادت جانگدار وی در آیه /46 سوره بقره متوقف می ماند. مولف شهیداین تفسیر گرانقدر در تفسیر آیه ازابعاد مختلف ،ادبی ، بلاغی ، فقهی ، کلامی ، عرفانی ، فلسفی و ... سخن رانده ، و با مراجعه به منابع بسیاری بحثهای مفصل ارزشمندی راارائه داده است . چند سال پیش ابتداء جلداول آن ، شامل تمام سوره حمد با حروفی ناهنجار،اما تحقیقی شایسته ،استخراج منابع و عرضه اقوال بر مصدر منتشر شد. پس از آن در چهار جلد با حروف چینی و تجلید شایسته و زیبا اما بدون تحقیق شایسته ،انتشار یافت ، تحقیق متن ،استخراج منابع اقوال ، روایات تا بخشی از تفسیر سوره بقره ادامه می یابد و پس از آن متوقف می گردد.این چاپ نه تنهااز فهرستهای فنی و لازم خالی است بلکه ضروری ترین فهرست ها یعنی فهرست موضوعات را نیز ندارد. که امیداست در چاپهای آینده ،این کاستیها جبران شود.

[ پرتوی از قرآن]:

تفسیر هوشمندانه ، بیدارگر و ژرف و گرانسنگ مفسر بزرگ قرآن ،ابوذر زمان مرحوم آیه الله طالقانی .این اثر، که تفسیر جزء آخرین قرآن واز آغاز تفسیر سوره های حمد، بقره ، آل عمران ، بخشی از سوره نساءاست از بهترین آثار نگاشته شده در تبیین معانی قرآن است . و بگفته برخی از صاحبنظران

[ از بسیاری از تفاسیر طرازاول قرآن ، خواندنی تر دلنشین تر و ذوق انگیزتر و دیده گشاتر و غفلت زداتراست] . 44

[تفسیر نوین]

این اثر جامع وارزشمند، تفسیری است پیرامون سوره های آخرین جزء قرآن ، و سرشاراست از مطالب سودمند و خواندنی . مولف گرانقدراین کتاب ، ضمن مراجعه به کهن ترین منابع تفسیری و ...از پژوهشها و تحقیقات عالمان و محققان معاصر نیز غافل نمانده است . شیوه نگارش و تدوین تفسیر، شیوه ای است (نوین ) که در آن ، عقل و نقل و ره آوردهای دانش بشری بهم می آمیزند و در تفسیر و تبیین معانی الفاظ قرآن ، هر کدام به زیباترین وجه نقش خود راایفاء می کنند. روزهای نگارش این مقاله مفسر بزرگ قرآن ، رخت از جهان بربست ، و جهان علم و اندیشه ، و میدان داران دفاع از حریم تشیع را سوگمند ساخت اینک دریغ است که از آن بزرگمرد نستوه یادی نشود.استاد شریعتی ،از بیدارگران اقالیم قبله ، واز طلایه داران حرکتهای اصلاحی واز بزرگترین و پرشورترین و خستگی ناپذیرترین فریادگران[ بازگشت به قرآن و نهج البلاغه] بوده است .استاد در دوران سیاه و خفقان زده شاهنشاهی ، استوار و شکوهمنداز مرزهای معارف الاهی حراست کرد، واز نفوذ توطئه های شیطانی جلو گرفت . نویسنده گرانقدر محمدرضا حکیمی ،از آشنایان نزدیک وی در شناساندن تلاشهای فرهنگی و علمیش چنین نگاشتند:

چه بسیار شبهای سرد و سیاهی که استاد، در کوچه ها و پس کوچه های مشهد، می رفت تا به محفل جوانان برسد و سخنی از حق و قرن به گوش آنان برساند. و چه بسیار روزهای گرمی که عرقریزان ، سخنرانیهای آگاهی بخش و سازنده خویش را در دبیرستانها و دیگر جاهاادامه می داد، تا جوهر شعوری اسلام ر، به درک نسلها بدهد.از هنگامی که[ کانون نشر حقایق اسلامی] ، در مشهد، تاسیس شد،استاد محمدتقی شریعتی توانست ، یکی از مدرسه های اندیشه اسلامی را پی ریزد و بگستراند. کانون ، مرکزی شد، برای نشر تنور فکری مذهبی وادای رسالت اندیشه ای اسلام و شناساندن اسلام مقاوم .

کسی که از جریانهای اجتماعی و فرهنگی آگاه باشد، و آن روزگار و این روزگار را درک کرده باشد، بخوبی می فهمد که نقش سازنده این مجاهد اندیشمند واین سقراط خراسان ، در تربیت ایمانی جوانان و پرداخت عناصراین انقلاب عظیم اسلامی ، تا چه اندازه بوده است45 .

خداونداو را در بی کران رحمت خویش ، غرق فرماید که مشغل هدایت را به دوش کشید و نسل جوان را به دنیای زیبای قرآن ، رهنمون گردید، و باروار،استوار و نستوه از مرزهای عقیده و معارف اسلامی حراست کرد.

امیداست محققی هوشمنداز آشنایان به اندیشه ، تفکر، واقدامات وی ، شرح زندگانی این اسوه ، زهد راستین ، تلاش پرشکوه وایمان مجسم ر، برای بهره مندی نسل انقلابی و هوشمنداسلامی عرضه کند.