اشاره
در بخش قبلی این سلسله مقاله، به یکی از نمودهای انس با مردم که «حسن خُلق» بود پرداختیم. اینک ادامه بحث را پی می گیریم.
آثار حسن خلق
در منابع دینی برای حسن خلق و گشاده رویی آثار و برکاتی بیان شده که دراینجا به بعضی از آنها اشاره می شود.
الف) آثار اجتماعی
1. جلب دوستی و محبت دیگران
یکی از آثار خوش رفتاری این است که مایه جلب محبت دیگران می شود. به تجربه ثابت شده که هر کس با گشاده رویی با مردم برخورد کرده، دلها را صید نموده است. به تعبیری، حسن خلق کمندی است که دیگران را در دام محبت اسیر می کند. کیست که از برخورد شایسته خوشش نیاید و جذب چنین انسانی نگردد؟
امام علی علیه السلام فرمودند: «مَنْ حَسُنَ خُلْقُهُ کَثُرَ مُحِبُّوهُ وَاَنِسَتِ النُّفُوسُ بِهِ؛(1) کسی که رفتارش نیکو گردد، دوستدارانش زیاد می شوند، و جانها با او انس می گیرند.»
و امام باقر علیه السلام فرمودند: «صَنائِعُ الْمَعْرُوفِ وَحُسْنُ الْبِشْرِ یَکْسِبانِ الْمَحَبَّةَ وَیُدْخِلانِ الجَنَّةَ؛(2) کارهای نیک و خوش رویی جلب محبت می کنند و [آدمی را] به بهشت داخل می کنند.»
همچنین فرمودند: «اَلْبِشْرُ الْحَسَنُ وَطَلاقَةُ الْوَجْهِ مَکْسَبَةٌ لِلْمَحَبَّةِ وَقُربَةٌ مِنَ اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ؛(3) خوش رویی و چهره گشاده وسیله کسب محبت و سبب نزدیک شدن به خداوند عزیز و جلیل است.»
2. آبادی شهرها
آبادی شهرها و زیادی عُمرها یکی دیگر از آثار حسن خلق است؛ چرا که ویرانی آبادیها بر اثر کشمکشها و پرخاشگریهایی است که جای الفت و مروّت و اتحاد را که سرچشمه آبادی و خیر و برکت است، پر نموده است. هر گاه خوش رویی و گشاده رویی جای کینه ها و پرخاشگریها را بگیرد، نه تنها عمرها طولانی می شود، بلکه شهرها و آبادیها نیز، گلستان خواهد شد. حضرت صادق علیه السلام فرمودند: «اَلْبِرُّ وَحُسْنُ الْخُلُقِ یَعْمُرانِ الدِّیارَ وَیَزیدانِ فِی الاَْعْمارِ؛(4) به درستی که نیکی و حسن خلق، شهرها را آباد و عمرها را طولانی می کنند.»
ب) آثار فردی
در باب آثار فردی حسن خلق به دو گروه از روایات اشاره می شود که گروهی به آثار دنیوی و گروه دیگر به آثار اخروی گشاده رویی اشاره کرده اند.
آثار دنیوی
1. زیادی روزی
گشاده رویی و حسن خلق سبب فزونی روزیها و درآمدهاست. یک بازاری و صنعتگر و... زمانی در کار خود موفق می شود که اعتماد مراجعین را جلب کند؛ و حسن خلق باعث جلب اعتماد دیگران می شود. بسیار دیده شده که خریدار در جستجوی اخلاق خوش یک بازاری از چند مغازه عبور می کند تا جنس موردنظر خود را از مغازه ای که صاحبش گشاده رو و خوش اخلاق است، خریداری کند.
علی علیه السلام فرمودند: «حُسْنُ الأَخْلاقِ یُدِرُّ الاْءَرْزاقَ وَیُونِسُ الرِّفاقَ؛(5) حسن خلق روزی را فراوان می کند و بر محبت دوستان می افزاید.»
در جای دیگر فرمودند: «فی سَعَةِ الأَخْلاقِ کُنُوزُ الاَْرْزاقِ؛(6) در وسعت خُلقها، گنجهای روزی نهفته است.»
امام صادق علیه السلام هم فرمودند: «حُسْنُ الخُلُقِ یَزیدُ فِی الرِّزْقِ؛(7) خلق نیکو روزی را زیاد می کند.»
2. زیادی عمر
امروزه ثابت شده که عامل بسیاری از مرگ و میرها و بیماریها، استرسها و فشارهایی است که بر انسان وارد می شود. حسن خلق و برخورد محبت آمیز، از میزان فشارهای روحی می کاهد و سبب طول عمر می شود.
علی علیه السلام فرمودند: «لا عَیْشَ اَهْنَأُ مِنْ حُسْنِ الْخُلْقِ؛(8) هیچ زندگی گواراتر از زندگی آمیخته با حسن خلق نیست.»
از حضرت صادق علیه السلام نیز نقل شده که «اَلْبِرُّ وَحُسنُ الخُلُقِ... یَزیدانِ فِی الاَْعْمارِ(9)؛نیکی و خوش اخلاقی ... عمرها را طولانی می کنند.»
3. به دست آوردن هویت انسانی
علی علیه السلام می فرماید: «اَکْرَمُ الْحَسَبِ حُسْنُ الخُلُقِ؛(10) گرامی ترین حَسَب، اخلاق نیکو است.» حسب انسان را اخلاق او تعیین می کند و گرامی ترین نژاد، نسب، حسب و هویت انسان «حسن خلق» اوست که همواره او را همراهی می کند.
همچنین آن حضرت فرمود: «لاقَرینَ کَحُسْنِ الْخُلُقِ؛(11) هیچ همراهی به اندازه حسن خلق انسان را همراهی نمی کند [و به حال او سودمند نیست].» چون حسن خلق در درون و جان انسان است و هرگز او را تنها نمی گذارد.
4. بالا رفتن میزان مسلمانی
میزان اسلامی بودن اخلاق هر مسلمان را باید در نحوه معاشرتش با مردم، یعنی در مردم داری او جستجو کرد. خوش خلقی، دین و مرام مسلمانی است. به فرموده امام باقر علیه السلام : «اِنَّ اَکْمَلَ المُؤْمِنینَ ایمانا اَحْسَنُهُمْ خُلُقا؛(12)کامل ترین مؤمنین از نظر ایمان نیکوترین آنها از نظر اخلاق است.»
رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمودند: «اَفاضِلُکُمْ اَحْسَنُکُمْ اَخْلاقا الْمُوَطَّئُونَ اَکْنافا اَلَّذینَ یَأْلَفُونَ وَیُؤْلَفُونَ وَتُوَطَّأُ رِحالُهُمْ؛(13) برترین شما، خوش اخلاق ترین شماست؛ آنان که با بزرگواری از یکدیگر پذیرایی می کنند، با دیگران انس می گیرند و دیگران نیز با آنها مأنوس هستند و در خانه را به روی همه می گشایند.»
5. زیادی دوستان
انسان با حسن خلق و گشاده رویی است که می تواند بذر دوستی را در سرزمین دلها بیفشاند و عواطف و احساسات انسانها را تسخیر کند. امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمودند: «اَلْبَشاشَةُ حِبالَةُ المَوَدَّةِ؛(14) گشاده رویی دوام دوستی است.»
امام صادق علیه السلام هم فرمودند: «حُسْنُ الْخُلُقِ مَجْلَبَةٌ لِلْمَوَدَّةِ؛(15) خوش خلقی وسیله جلب دوستی است.»
آثار اخروی
در روایات برای حسن خلق آثار اخروی هم ذکر شده که عبارت اند از:
1. جواز ورود به بهشت
از علی علیه السلام نقل شده که از وجود رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله سؤال شد، بیشترین چیزی که باعث دخول به بهشت می شود چیست؟ حضرت فرمودند: «تَقْوَی اللّه ِ وَحُسْنُ الخُلُقِ؛(16) تقوی الهی و حسن خلق.»
(17)
رویی است.»
2. سنگینی نامه اعمال
یکی از آثار اخروی برای حسن خلق این است که باعث ثقل و سنگینی نامه اعمال در روز قیامت می شود. از رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نقل شده که حضرت فرمودند: «اَوَّلُ ما یُوضَعُ فی میزانِ الْعَبْدِ یَوْمَ القِیامَةِ حُسْنُ خُلُقِهِ؛(18) اولین اولین چیزی که در روز قیامت در میزان اعمال بنده قرار می گیرد، اخلاق پسندیده اوست.
چیزی که در روز قیامت در میزان اعمال بنده قرار می گیرد، اخلاق پسندیده اوست.»
همچنین فرمودند: «ما مِنْ شَیْ ءٍ اَثْقَلَ فِی الْمیزانِ مِنْ حُسْنِ الْخُلُقِ؛(19) در میزان [اعمال روز قیامت]، هیچ چیزی سنگین تر از خلق نیکو نیست.»
3. ثواب مجاهد
از امام صادق علیه السلام در خصوص ثواب اخروی حسن خلق رسیده که «اِنَّ اللّه َ تَبارَکَ وَتَعالی لَیُعْطِی الْعَبْدَ مِنَ الثَّوابِ عَلی حُسْنِ الْخُلُقِ کَمَا یُعْطِی الْمُجاهِدَ فی سَبیلِ اللّه ِ؛(20) خداوند متعال به بنده در برابر حسن خلق همان پاداشی می دهد که به مجاهد در راه خدا می دهد.»
4. ثواب صائم و قائم
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در خصوص حسن خلق فرمودند که: «اِنَّ صاحِبَ الْخُلُقِ الْحَسَنِ لَهُ مِثْلُ اَجْرِ الصّائِمِ الْقائِمِ؛(21) دارنده حسن خلق پاداشی همچون روزه دار شب زنده دار دارد.»
5. گناه زدایی
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «وَاعْلَم اَنّ الخُلُقَ الْحَسَنَ یُذیبُ السَّیِّئَةَ؛(22) بدان که اخلاق نیکو، گناه را ذوب می کند.»
6. آسانی حساب
امام علی علیه السلام خطاب به نوف فرمودند: «یا نُوفُ صِلْ رَحِمَکَ یَزیدُ فی عُمرِکَ وَحَسِّنْ خُلُقَکَ یُخَفِّفُ اللّه ُ حِسابَکَ؛(23) ای نوف! صله رحم کن که باعث زیادی عمرت می شود و اخلاقت را نیکو گردان که خداوند به سبب آن حسابت را آسان می کند.»
7. همنشینی با پیامبر صلی الله علیه و آله
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این باره فرمودند: «اِنّ اَحَبَّکُمْ اِلَیَّ وَاَقْرَبَکُمْ مِنِّی یَوْمَ چهار چیز است که اگر به کسی داده شود، خیر دنیا و آخرت به او داده شده است: راست گویی در گفتار، ادای امانت، پاکی شکم و حسن خلق
القِیامَةِ مَجْلِسا اَحْسَنُکُمْ خُلُقا؛(24) محبوب ترین شما در نزد من و نزدیک ترین شما به من در روز قیامت همانا نیکوترین شما از نظر اخلاق است.»
و از آن حضرت نقل شده که فرمودند: سه چیز است که اگر در کسی نباشد نه از من است و نه از خداوند عزوجل، گفته شد آنها کدام اند یا رسول اللّه صلی الله علیه و آله ؟ فرمودند: «... وَحُسْنُ خُلُقٍ یَعیشُ بِهِ فِی النّاسِ؛(25)... و حسن خلقی که به واسطه آن در بین مردم زندگی می کند.»
8. خیر دنیا و آخرت
از علی علیه السلام نقل شده که «اَرْبَعٌ مَنْ اُعطِیَهُنَّ فَقَدْ اُعْطِیَ خَیْرَ الدُّنیا وَالآخِرَةِ: صِدْقُ حَدیثٍ واَداءُ اَمانَةٍ وَعِفَّةُ بطنٍ وَحُسْنُ خُلُقٍ؛(26) چهار چیز است که اگر به کسی داده شود، خیر دنیا و آخرت به او داده شده است: راست گویی در گفتار، ادای امانت، پاکی شکم و حسن خلق.»
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به امّ سلمه در جواب پرسشی که از حضرتش کرد، فرمود: «یا امّ سَلَمَة اِنَّ حُسْنَ الخُلُقِ ذَهَبَ بِخَیْرِ الدُّنْیا وَالآخِرَةِ؛(27) ای ام سلمه به درستی که اخلاق نیکو خیر دنیا و آخرت را به همراه دارد.»
همچنین آن گرامی فرمودند: «مَنْ اُعْطِیَ اَرْبَعَ خِصالٍ فَقَد اُعطِیَ خَیْرَ الدُّنْیا وَالآخِرةِ... وَحُسْنُ خُلُقٍ یَعیشُ بِهِ فِی النّاسِ؛(28) هر کس چهار خصلت به او داده شود، خیر دنیا و آخرت به او عطا شده:... و اخلاق نیکویی که با آن در بین مردم زندگی می کند.»