تحلیل محتوای کتب درسی دینی دوره متوسطه با رویکرد تربیتی محبت اهل بیت علیهم السلام

مقدمه

در حوزه معرفت دینی، گرایش به عرصه های فرامادّی و فراحسّی، عمده ترین گرایش انسان و نیاز معنوی او، یکی از اساسی ترین نیازهای بشری تلقی می گردد. از این رو انسان باید در کنار همه قابلیت ها و توانایی های جسمانی و مادّی در جهت پیشرفت به تکامل معنوی نایل شود. در نظام تعلیم و تربیت جامعه ای که اهداف و آرمان های تربیتی آن براساس اندیشه های دینی و ارزش های اسلامی پایه گذاری شده است نیز یکی از اهداف مهم نظام تعلیم و تربیت، تربیت معنوی فراگیر و هدف گذاری آن در جهت ارتقای مذهبی و اخلاقی است. لازمه تصمیم گیری برای معنوی سازی فرایند آموزشی و مبادرت به آن، پرداختن به مؤلفه های تربیت معنوی در حیطه تعیین اهداف و فرایند یادگیری، یادگیرنده، رفتار معلمی و بالأخره محتوای آمورشی است که نیاز به فعالیت های علمی و پژوهشی بیشتر در این عرصه را دارد که بتواند راهبرد تصمیم گیری های آموزشی و تربیتی مناسب را به کار گیرد. محبت اهل بیت علیهم السلام یکی از مهم ترین راهبردهای تربیتی قرآنی است که علاوه بر مبانی اعتقادی، در مبانی رفتاری هم مطرح است و یکی از مؤلفه هایی است که تربیت معنوی اسلامی را امکان پذیر می کند.

محبت اهل بیت علیهم السلام با ارزشی معادل رسالت نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم، یکی از عوامل اصلی برای گرایش انسان به معصومین علیه السلام و قرارگرفتن در مراحل گوناگون الگوپذیری از آنان، به شمار می آید. این راهکار تربیتی اسلام متربی را در راهی قرار می دهد که وجوب محبت او را به شناخت می رساند و شناخت این محبت را به مودت و الگوپذیری از این شخصیت های متعالی قرار می دهد. بنابراین محبت هم راهبردی تربیتی و هم ضمانت اجرایی برای نتایج است؛ افزون بر آن که از نظر فکری و اعتقادی، یک موضع اساسی برای «مؤمن» و شرط عمده برای تحقق «ایمان منبعث از توحید» شمرده می شود.

از این رو یکی از ویژگی های مهم برنامه آموزشی مطلوب در دوره متوسطه با نگرشی معنوی، پرداختن به این موضوع در متون درسی دینی این دوره به شمار می رود. توجه به این موضوع می تواند به عنوان یک هدف در برنامه درسی معنوی مطرح و به اشکال مختلف قادر است به عنوان یک اصل مهم در فرایند یادگیری و آموزش و ارتباط عاطفی بین فراگیر و معلم مؤثر باشد. در این میان منابع علمی و کتب درسی به عنوان یک مؤلفه اساسی و عمده، در فرایند آموزشی حائز اهمیت است و محتوا و مباحث مطرح شده در آن نماینده اهداف کلی و مقاصد تربیتی است. در این میان کتب دینی، جایگاهی ویژه دارند. در این راستا، رویکرد محبت اهل بیت علیهم السلام که به ویژه در حوزه مذهب شناسی شیعی از ارزش و اهمیت والایی برخوردار است می تواند به مثابه یک نظریۀ تربیتی و یک عامل تأثیرگذار در جهت گیری های معنوی انسان مؤمن مورد ملاحظه قرار گیرد. از آن جا که اصل محبت اهل بیت علیهم السلام هم در مبانی نظری و اعتقادی و هم در رویکرد عملی و تربیتی حائز اهمیت و دارای آثار و پیامدهای تربیتی و انسان سازی است، در این پژوهش، کتاب های درسی دین و زندگی دوره متوسطه بر اساس میزان توجه به این مقوله بررسی می شود و تلاش شده از نظر جهت گیری مفاهیم، مضامین و پیام های مربوط به اصل ضروری محبت معصوم علیه السلام مورد تحلیل قرار گیرد. گفتنی است دوره متوسطه از این نظر واجد اهمیت است که افراد در آن، اگرچه ممکن است از نظر رشد عاطفی به سطوحی بالا از عواطف و احساسات دست یابند و کتب دینی از جهت جایگاه ویژه در تربیت معنوی مورد توجه است، اما از نظرکیفی نسبت به مراحل پیشین، جنبه تفکر منطقی در آنان تقویت شده و لذا زمینه تربیت عاطفی مبتنی برعقلانیت و خردورزی برای آنها بیشتر فراهم می گردد.

بنابراین مسئله مورد نظر این پژوهش را می توان در قالب این سؤال مطرح کرد که در کتب درسی دینی دورۀ متوسطه، به چه میزان به موضوع محبت معصومین علیه السلام در راستای تربیت معنوی فراگیران پرداخته شده است؟

روش تحقیق و ابزار گردآوری داده

این پژوهش با رویکرد کیفی و شیوه تحلیل محتوا انجام شده است. تحلیل محتوا به عنوان یک فن پژوهش برای توصیف عینی، نظام دار و کمی محتوای رسانه ارتباطی تعریف شده است(بورگ و همکاران، 1383: 132). از این رو شامل یک تحلیل نظام دار از متن و بر اساس کدگذاری در تحلیل محتوا بر اساس مفاهیم و معانی مورد نظر و عملیاتی نمودن متغیرها صورت می گیرد. بنابراین، محقق به پالایش مفاهیم می پردازد و ارتباط موجود میان مفاهیم را به دست می آورد و از طریق کدگذاری یا طبقه بندی مفاهیم مورد نظر، به عملیاتی کردن بررسی محتوا دست می یابد. مثلاً در این روش می توان برنامه سخنرانی فرد سیاسی یا تلویزیون را بر اساس آزادی خواهانه یا محافظه کارانه کدگذاری کرد یا همین کار را برای احادیث حضرات معصومان علیهم السلام را از حیث سند به سند قوی و ضعیف انجام داد. در کدگذاری محتویات باید دقت لازم داشت؛ زیرا ممکن است کلمات افراد به گونه ای بیان شده باشد که حالت مبهم و دو پهلو داشته باشد و به سادگی نتوان مقصود آن را تشخیص داد، به ویژه سیاستمداران از کلمات دوپهلو بسیار استفاده می کنند. در متون دینی نیز تشابهاتی وجود دارد؛ مانند آیات متشابه قرآن که موجب گمراهی افراد کم خرد شد. بنابراین، نباید مقالات سردبیر مجله خاص را هم به آزادی خواهانه و هم محافظه کارانه توصیف و کدگذاری کرد. باید ویژگی ها به گونه ای تنظیم شوند که مانع الجمع باشد و صفات پنهانی و مستتر آن مورد توجه قرار گیرد. برای توضیح این بحث، به مباحث محتویات قرآنی می پردازیم. از جمله مباحثی که از دیرباز اذهان مفسران قرآن را به خود مشغول ساخته، مفاهیمی همچون «بطن قرآن» است. ظاهر قرآن برای افرادی که به زبان عربی تسلط دارند، قابل فهم است و به آن محتویات آشکار اطلاق می گردد؛ ولی معانی قرآن منحصر به همین ظواهر نیست، بلکه لایه های زیرینی از معانی در قرآن وجود دارد که حاوی محتویات پنهان آن است. بنابراین، برای به دست آوردن لایه های پنهان و زیرین معانی قرآن، دقت و تخصص لازم است. در تحلیل محتوای سایر متون نیز لایه های پنهانی از معانی وجود دارد که نیاز به تأمل بیشتر دارند. به ویژه در زمان کدگذاری محتویات، باید به اهداف پنهانی که مترتب بر این محتویات است، توجه کرد. در این پژوهش، کتاب های دینی دوره متوسطه که بیشترین ارتباط را با موضوع تربیت معنوی فراگیران در این مقطع آموزش خاص دارند، انتخاب گردید. ابزار اندازه گیری در این پژوهش برای جمع آوری اطلاعات، چک لیست تحلیل محتوای کتاب های درسی دینی دوره متوسطه است. چارچوب نظری و مؤلفه ها این چک لیست در مجموع با مراجعه به منابع دینی اصیل و معتبر مانند آیات قرآن کریم، احادیث و روایات معصومین علیهم السلام و تفاسیر، شروح و تأویلاتی که مربوط به این دو تهیه و البته از تحلیل متون تربیتی برگرفته از آرا و نظریات متفکران اسلامی نیز استفاده شده است. با توجه به نتایج بررسی وتحلیل، در این فرم، دو مؤلفه اصلی در ارتباط با مفاهیم مرتبط با مقو له محبت معصوم علیه السلام تعیین شده که عبارت اند از:

الف) موارد کلی، اصول و ویژگی های محبت معصوم علیه السلام؛

ب) آثار، کارکردها و پیامدهای مثبت مربوط به محبت معصوم علیه السلام.

برای هرکدام از این دو مؤلفه، مؤلفه های فرعی دیگری نیز تعیین گردیده که عبارت اند از:

1-مؤلفه های مربوط به موارد کلی، اصول و ویژگی های محبت معصوم علیه السلام: معنا و مفهوم محبت معصوم علیه السلام، ضرورت کلی محبت معصوم علیه السلام برای انسان، حقوق فراگیر معصومین علیهم السلام بر تمام انسان ها و بر مؤمنان به طور خاص، مسئولیت ها و وظایف مردم نسبت به معصوم علیه السلام، شرایط و زمینه های وصول به محبت، ارتباط توحید با ولایت مبتنی بر محبت، توصیف و تبیین دوستی با معصوم علیه السلام، تفکر و تدبر در شئون و ارزش های معصومین علیهم السلام، ضرورت پیروی از معصوم علیه السلام، احترام به آنان، ایجاد حس کنجکاوی نسبت به زندگی معصومان علیهم السلام، ویژگی های اخلاقی و رفتاری معصومان علیهم السلام، ویژگی های معاندان و دشمنان اهل بیت علیهم السلام، نشانه های دلبستگی و ارتباط عاطفی با معصوم علیه السلام.

2-مؤلفه های مربوط به آثار، کارکردها و پیامدهای مثبت مربوط به محبت معصوم علیه السلام: اهداف امامت و ولایت مبتنی برمحبت، نقش وجایگاه معصومان در زندگی انسان، تأثیر محبت معصوم علیه السلام بر روابط بین انسان ها، تعریف و تمجید از معصومان علیهم السلام، تأثیر وجود معصوم در عالم تکوین، فواید و نتایج دوستی معصومان علیهم السلام در هنگام مرگ، در عالم برزخ و در آخرت، توسل به معصوم علیه السلام در استجابت دعا، نقش دوستی معصوم علیه السلام در دوری از گناه، رشد احساس تعلق به فرهنگ اهل بیت علیهم السلام، استفاده از مواعظ و نصایح معصومان علیهم السلام در زندگی، تقویت روحیه انتظار و آمادگی برای ظهور حضرت مهدی رحمه الله، حق طلبی و ظلم ستیزی با الگوپذیری از معصوم علیه السلام، ذکر احادیث و روایات معصومان علیهم السلام، امر به معروف و نهی از منکر برگرفته از زندگی آن بزرگواران علیهم السلام، نقش محبت و دوستداری آنان در قبولی عبادات، نفی دشمنی با معصومان علیهم السلام، آسیب ها و پیامدهای منفی ارادت و محبت نداشتن به آنان. ابزارجمع آوری اطلاعات در این پژوهش، همین چک لیست یا فهرست مؤلفه های مربوط به دو مؤلفه اصلی مرتبط با مقو له محبت معصوم علیه السلام است. واحدهای تحلیل در کتاب های درسی، مفهوم، مضمون یا کلمه است که با خواندن محتوای کتاب ها، هر عبارتی که حاوی مفهوم، مضمون و یا کلمه مربوط به هرکدام از مؤلفه هاست، مشخص شده و فراوانی آنها شمارش شده و سپس با گزارش فراوانی و میانگین آنها، مورد پردازش و تحلیل قرار می گیرد.

برای روایی محتوایی و صوری مؤلفه های چک لیست، براساس نظریات متخصصان و صاحب نظران حوزه و دانشگاه، با انجام اصلاحاتی، موارد دیگری نیز به آن افزوده شد. برای دست یابی به ثبات لازم بین دیدگاه های ارزیابان محتوای کتاب ها و پایایی ابزار اندازه گیری، محاسبه ضریب توافق نظرات آنان و به دست آمدن مقدار 82/0 پس از مطالعه جداگانه نمونه هایی از کتاب ها توسط دو نفر از افراد صاحب نظر، می تواند مورد تأیید قرار گیرد؛ زیرا گویای هماهنگی و ثبات لازم بین نظرات آنهاست.

چارچوب نظری

چارچوب نظری این بحث مبتنی بر یک نگرش منسجم است که بر اساس آن محبت اهل بیت علیهم السلام هم به عنوان یک خط مشی در زندگی و هم به عنوان یک رویکرد تربیتی قابل بررسی است. در آموزه های تربیتی اسلام، غایت نهایی آفرینش انسان، کمال در تربیت آدمی ونزدیکی به خط استاندارد با اخذ یک خط مشی تربیتی و یا «استراتژی حیات انسانی» است که تنها شناخت و گزینش مطلوب این استراتژی و عمل برمبنای آن، می تواند رستگاری و تربیت یافتگی انسان را تضمین کند. این استراتژی برمبنای آیات و روایات، حبّ الهی و محبّت به خداست. در تبیین این موضوع، می توان گفت یکی از غایات تربیت اسلامی تربیت معنوی است و آن زمانی تحقّق می یابد که انسان، خداوند یگانه را مالک و مدبّر خویش می گیرد. تنها سرسپاری واقعی به مالکیّت و تدبیر اوست که می تواند آدمی را به تعالی و فلاح رهنمون سازد. با توجّه به مفهوم ربوّبیت خدا و مالکیت و مدبّریت او، می توان تربیت حقیقی را شناخت خدا به عنوان ربّ یگانه انسان و جهان و برگزیدن او به عنوان ربّ خویش و تن دادن به ربوّبیت او و تن زدن از ربوّبیت غیر دانست (باقری، 1380: 44)؛ بر مبنای تعریف یادشده، انسانی که مشتاق پیمودن طریق تربیت است، باید از مراحل سه گانه آن _ یعنی شناخت ربوبی خداوند (مالکیت و تدبیر)، انتخاب و گزینش او به عنوان ربّ خویش و عمل به این گزینش به صورت تن دادن به ربوّبیت خدا و تن زدن از ربوّبیت غیر _ گذر کند. برای پیمودن این مسیر و وصول به هدف غایی حیات و تربیت، مؤثرترین و کارآمدترین استراتژی و راهبرد، همان محبّت به خداوند سبحان است. مفهوم محبّت _ آن گونه که مرحوم فیض کاشانی توصیف می کند _ عبارت است از میل و گرایش طبیعت و سرشت انسان، نسبت به موجود دارای لذّت و حلاوت. اگراین میل و گرایش، شدّت پیدا کرد و تقویت گردید، عشق نامیده می شود (فیض کاشانی، 1403: ج8، 8). خداوند متعال از جهت آن که موجودی کامل و غنیّ مطلق است و غرض و مقصدی خارج از ذات خویش ندارد، مخلوقات را آفرید تا همواره آیه و نشانۀ او باشند و هر موجودی از نظر وابستگی و تعلّق به خالق خویش، محبوب واقعی و تکوینی او خداوند است. اشاره های قرآن به این که هر موجودی به تسبیح، تقدیس و ستایش خداوند مشغول است، دلیل آشکاری است برآن که حبّ خداوند متعال در ذات هر موجودی سرشته است و او با تمام وجود، خدا را می طلبد. امام سجاد علیه السلام نیز در دعای اوّل صحیفه سجّادیه، به این مطلب اشاره دارد که خداوند موجودات را از نیستی به هستی آورد و در راه محبّت خودبرانگیخت. انسان نیز که بالقوه، کامل ترین و جامع ترین آفریدۀ الهی و مظهر تمام صفات جمال و جلال او به شمار می آید، از این امر مستثنی نیست. او برترین و متعالی ترین جلوه های عشق و محبّت الهی را می تواند از خود متجلّی سازد و طریقی به جز احساس دلبستگی حقیقی و محبّت ورزیدن به هستی بخش خود، برای او وجود ندارد و همان گونه که در روایات آمده است، حقیقت دین الهی و ایمان به خدا همانا حبّ به او و محبّت ورزیدن در راه او، معرّفی شده است(مکارم شیرازی و همکاران، 1372: ج22، 163). در روایتی دیگر، حقیقت ایمان، حبّ و بغض نامیده شده است؛ حبّ به خدا و در راه او و بغض نسبت به غیرخدا و راه غیر او(کلینی، 1405: ج2، 125). در قرآن کریم، نشانۀ افراد با ایمان، شدّت علاقه، دلبستگی و محبّت آنان نسبت به خداوند، دانسته شده است: والَّذیِنَ آمنوُا اَشَدُ حُبّاً للهِ؛ (بقره: 165)افراد با ایمان، محبّتشان به خداوند بیشتر است. نگرش اسلام نسبت به جهان و انسان، نگرشی توحیدی بر پایۀ همگرایی و محبّت است و اگر واگرایی، پراکندگی و انفصال مشاهده می شود، نسبت به عوامل واوامر شیطانی، غیرتوحیدی و آمیخته با شرک وکفر است؛ زیرا حبّ نسبت به یک چیز همراه است با بغض نسبت به ضدّ آن. اگر نظام هستی براساس حبّ نهاده شده است، پس دین خدا نیز هماهنگ با این نظام، چیزی جز دوست داشتن و ملتزم شدن به لوازم آن نیست. از این رو اخلاق، سیاست، فرهنگ، اقتصاد و حقوق آن نیز بر بنیان حبّ گذارده شده است. دین و مکتبی که هستی را عین حبّ می داند و جهان و انسان را نیز محکوم حبّ و دوستی دانسته است و خود نیز جز برمحبّت نازل نشده است، رشد، تربیت و کمال انسانی را نیز لزوماً درپرتو حبّ توجیه می کند. بنابراین ضرورت دارد حیات انسان نیز هماهنگ با نظام هستی، بر محور حبّ بنا گردد، نگاه او به غیر از خود، محبّت آمیز شود و راه او به سوی سعادت نیز همان طریق محبّت درنظر گرفته شود. اگرچه حصول حبّ در مُحبّ، نسبت به محبوب، یک علاقۀ روحی، نفسانی و باطنی نسبت به او تلّقی می گردد و معلول درک، شناخت و آگاهی مُحبّ به ویژگی ها و کمالات محبوب است و با افزایش معرفت، عشق و محبّت نیز افزون می گردد؛ اما با توجّه به یکی از براهین توحید در قرآن کریم، اصل شناخت خداوند و ربوّبیت او نیز متفرّع بر محبّت آدمی و فطرت حبّی او نهاده شده است و در پی آن، انتخاب و گزینش خداوند به عنوان ربّ انسان و تن دادن عملی به ربوّبیت او از طریق دوری جستن از ربوّبیت غیر او نیز برمبنای همین محبّت و فطرت حبّی ارزیابی می گردد. در تبیین مطلب یادشده می توان گفت فطرت انسان، طالب کمال و جمال مطلق، ازلی و ابدی است و از هرچه که زوال و نیستی در او راه یابد، گریزان و بیزار است. آن چه موضوع و محور عشق حقیقی و محبّت راستین به شمار می آید، وجود متعالی و برتری است که هیچ گاه در او نیستی، کاستی و سستی یافت نخواهد شد. بالاترین رنج و عذاب فطرت آدمی از آن است که دراین دنیا به هرچه دل می بندد و محبّ او می گردد، سرانجام زایل و نابود می شود. بنابراین انسان ذاتاً در پی آن کمال و جمالی است که همیشگی بوده و همواره روشن به نور وجود و به دور از ظلمت عدم باشد. دراین صورت است که روح انسانی ندای فطرت سر می دهد که اِنّی وَجَّهْتُ وَجْهیَ لِلَّذیِ فَطَرَ السَّمَواتِ و الْأَرْضَ حَنیفاً وَ مَا أَنَا مِنَ الْمُشرِکیِن(انعام: 79). به هر حال، فطرت انسانی از گرایش به سوی محبوبی که دارای جمال و کمال محدود و زوال پذیر باشد، ارضا و اقناع نمی گردد و ذاتاً روی به محبوبی می آورد که مطلق و نامحدود بوده و خالق هرجمال و کمال است. این گرایش، تعلّق و محبّت به خداوند را می توان به عنوان جهت گیری اساسی در زندگی مطلوب و حیات معنوی انسان به شمار آورد؛ زیرا تمام حرکات، سکنات و رفتارهای او را تحت تأثیر قرار داده و می تواند آدمی را به هدف غایی و قرب الهی نایل گرداند؛ چرا که در مراحل عمدۀ فرایند تکامل یافتن انسان، یعنی شناخت، گزینش و عمل، مهم ترین نقش را برعهده دارد. اما خداوند متعال در عالم امکان، برای بندگان خود، وسایل و وسایطی قرارداده است که تنها از طریق آنان می توان به مقام بندگی، عبودّیت، محبّت و قرب الهی دست یافت. این افراد، همان پیامبران الهی و اولیای حق هستندکه در رأس همۀ آنان، پیامبراسلام حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیهم السلام او قرار دارند و دست یافتن به محبّت حقیقی خداوند، تنها از راه دست یابی به محبّت، موّدت و متابعت آنان امکان پذیر است. از این رو در قرآن کریم از قول پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله و سلم آمده است: اِنْ کُنْتُمُ تُحِبّونَ الله فَاتَّبِعُونی یُحْببِکُمُ الله.(آل عمران: 31)همچنین می خوانیم:

أَساسُ الإِسلام حُبّی و حُبُّ أهل بَیْتی.(امین زاده، 1378: 97)در فرازی از زیارت جامعۀ کبیره نیز آمده است: مَنْ أَحَبَّکُم فَقَدْ أَحَبَّ الله وَ مَنْ أَبْغَضَکُمْ فَقَد أَبْغَضَ الله.(قمی، 1371: 911)بنابراین راه محبت اهل بیت علیهم السلام به معرفت می رسد وهرچه بیشتر شود برعمق این معرفت افزوده و این عشق و شناخت همپای هم ارتقا می یابد. دو نکتۀ دیگر در قرآن کریم بر اهمیت محبّت حقیقی ائمه اطهار علیه السلام به عنوان راهبرد تربیتی و استراتژی حیات برای مؤمنان افزوده و التزام نظری و عملی به آن راضروری اعلام می کند. نکتۀ اوّل آیه شریفه ای است که در آن، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم پاداش انجام رسالت الهی خود را تنها، موّدت و محبّت عترت و اهل بیت خود قرارداده و آن را از مردم طلب کرده است که در آن امر رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، ارزشمندترین حقیقت و نعمتی است که خداوند منّان بر انسان ها منّت نهاده و به آنان عطا نموده است با محبّت اهل پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هم وزن می گردد.(شوری: 23). اگرچه سود هر دو آنها _ یعنی رسالت و محبّت عترت _ در نهایت، به خود مردم بازمی گردد و خداوند، بی نیاز از آن و غیر آن است، اما به یقین بین آن دو توازن و تعادل نسبی وجود دارد که وجوب آن را به همراه دارد. نکتۀ دوم مربوط به آیۀ سوم از سورۀ مائده است که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم پس از اعلان رسمی ولایت و خلافت حضرت علی علیه السلام پس از خویش، آن روز را به امر خداوند، روز کامل شدن دین اسلام و اتمام نعمت الهی بر مردم معرفی می کند و همچنین روزی که اسلامِ توأم با ولایت معصوم علیه السلام به عنوان اسلامِ مورد رضایت خدا و رسول تلّقی می گردد. بدیهی است پذیرش ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام و فرزندان او و تبعیّت از آنان، بدون محبّت ورزیدن به آنان، معنا و مفهومی ندارد؛ زیرا ولای محبت، مقدمه و وسیله ای برای دیگر ولاها و از جمله ولای امامت که در آیۀ شریفه و روایات فراوان دیگر، به آن پرداخته شده است. رشتۀ محبّت است که مردم را به اهل بیت، پیوند واقعی می دهد که از آثار وجودی، سیرت و آموزه های آنان بهره گیرند(مطهری، 1377: 411). از این رو کسی که بخواهد در زندگی دنیوی، در مسیر دیانت کامل، معنویت حقیقی، نعمت تامّۀ الهی و اسلام مطلوب خداوند، گام بردارد، ضروری است محبّت معصومان علیهم السلام را به عنوان استراتژی و راهبرد اساسی در حیات و ممات خود برگزیند و در پرتو نورانی آن، حرکت کند. بنابراین می توان از دیدگاه اسلام، به طور عام، عامل محبّت و عشق ورزیدن و به طور خاصّ، محبّت معصومان و اهل بیت علیهم السلام را به عنوان یک «خط مشی» و «استراتژی حیات» تلقی کرد. از این طریق است که انسان می تواند به مرتبه الگو پذیری از آنان دست یابد و به مقصد نهایی فرایند تربیت واصل گردد. این بدان معناست که تجزیه و تحلیل حیات فردی و اجتماعی انسان، هدف گذاری ها، پایه گذاری جهت گیری زندگی آدمی، تعیین و تدوین شیوه ها و راهکارهای عملی و بسترسازی، اجرا و کنترل آنها، همه و همه باید با توجّه به این راهبرد و سیره نظری و عملی معصومان علیهم السلام انجام پذیرد. بدیهی است که مقولۀ محبّت و عشق ورزیدن به آنها از نظر ماهوی، تنها یک امر احساسی و عاطفی نیست، بلکه مبتنی بر عقلانیت، خردورزی و واقع نگری است. در همین راستا رویکرد تربیتی به موضوع محبّت اهل بیت علیهم السلام شکل گرفته و به عنوان یک اصل و ضرورت پذیرفته شده در فرهنگ اسلامی و به ویژه حوزۀ مذهب شناسی شیعی است که کمتر مورد توجه و عنایت صاحبان اندیشه و نظریّه پردازان تعلیم و تربیت قرار گرفته است.

تحلیل محتوای کتاب با رویکرد محبت اهل بیت علیهم السلام

با این رویکرد در باب تربیت معنوی و توصیف آن به عنوان «الگو پذیری از معصوم علیه السلام» و همچنین با عنایت به تبیین موضوع محبت اهل بیت علیهم السلام به عنوان یک رویکرد تربیتی اساسی و بنیادی برگرفته از منابع اسلامی و شیعی، این انتظار ایجاد می شود که علاوه بر استفاده از این الگو در جنبه های مختلف آموزشی و تربیتی، منابع آموزشی و درسی و به ویژه در دروس مرتبط با علوم انسانی و به طور خاص در کتب درسی دینی، این موضوع از مناظر گوناگون مورد توجه قرار گرفته و ویژگی ها، کارکردها، نشان گرها و پیامدهای تربیتی آن در متون دینی مقاطع تحصیلی و به خصوص در مقطع متوسطه که فراگیران در برهۀ حساسی از مراحل رشد عاطفی و عقلانی به سر می برند مطرح گردد؛ زیرا طرح و تبیین این مقوله می تواند در ضمن عناوین، سرفصل ها و محتوای کتب به طور صریح و شفاف یا به شکل غیرمستقیم و اشاره وار راه را برای ایجاد بینش، اصلاح رفتار و استمرار معارف دینی در فراگیرهموار نماید، با این نگاه و بر این مبنا بررسی و تحلیل کتب دینی در دو بخش اصلی و سه بخش فرعی انجام شده است.

تحلیل کتاب سال اول:

به لحاظ درصد فراوانی مؤلفه های مربوط به موارد کلی، اصول و ویژگی محبت معصوم علیه السلام: در کتاب های سه گانه دین و زندگی، به طور کلی 258 مورد به مؤلفه های مرتبط با موارد کلی، اصول و ویژگی های محبت معصوم علیه السلام پرداخته شده که بیشترین آن، یعنی 193 مورد، در کتاب سال سوم ذکر شده است و این به دلیل طرح مباحث مربوط به موضوع «امامت» در این کتاب است. در کتاب سال اول، تنها به سه مؤلفه اشاره شده است که از کل 19 مورد، به مؤلفه «معرفی شخصیت معصومین علیهم السلام»، 58% و به مؤلفه «ویژگی های رفتاری معصومین علیهم السلام» و مؤلفه «لزوم تفکر و تدبر در شئون و مقام معصومین علیهم السلام»، هر کدام 21% اختصاص یافته است. با توجه به اهمیت سال اول متوسطه و آغاز شکل گیری جدی گرایش های عاطفی، عقلانی نوجوانان در این مقطع و نقش الگویی ائمه اطهار علیهم السلام و با توجه به آن که از اهداف مهم این کتاب، آموزش اولین درس های «راه زندگی» است، توجه بیشتر به مقو له محبت اهل بیت علیهم السلام و ابعاد گوناگون زندگی ائمه اطهار علیهم السلام، بهویژه در دوران کودکی و نوجوانی، ضروری به نظر می رسد. طرح موضوعاتی همچون مفهوم شناسی محبت، ضرورت کلی آن و شرایط و زمینه های وصول به محبت با شیوه های منطقی و توصیف و تبیین علمی و روان شناختی دوستی با معصومین علیهم السلام نیز می تواند به تربیت عاطفی فراگیران در این مرحله کمک کند.

تحلیل کتاب سال دوم:

 به لحاظ درصد فراوانی مؤلفه های مربوط به موارد کلی، اصول و ویژگی محبت معصوم علیه السلام: در کتاب دوم به شش مورد از این مؤلفه ها پرداخت شده که مؤلفه «طرح دوستی و ارتباط عاطفی با معصوم علیه السلام با فراوانی 33% بیشترین توجه مؤلفان این کتاب را به خود معطوف داشته است. درصد فراوانی سایر مؤلفه های مربوط به موضوع، صفر بوده است که در جای خود، محل تامل و دقت بیشتر است. در درس یازدهم این کتاب تحت عنوان «دوستی با حق» مطالبی در باب رحمت و محبت الهی، نقش محبت در زندگی و رابطه بین محبت با معرفت و ارزش دوستی با معصومین علیهم السلام آمده است با توجه به زمینه مناسب برای بحث پیرامون موضوعات مورد نظر، می توان به طور جامع تری به مباحثی همچون تبیین ماهیت دوستی با معصوم، ضرورت آن و حقوق فراگیر معصومین برتمام پدیده های هستی پرداخت.

تحلیل کتاب سوم:

به لحاظ درصد فراوانی مؤلفه های مربوط به موارد کلی، اصول و ویژگی محبت معصوم علیه السلام:در کتاب دین و زندگی سال سوم، بیشترین توجه به طرح مؤلفه های مورد نظر صورت گرفته است که در این میان، مؤلفه «معرفی شخصیت معصومین علیهم السلام» با حدود 36% فراوانی، بیشتر مد نظر بوده است و کمترین فراوانی نیز مربوط به «ایجاد حس کنجکاوی نسبت به سرنوشت معصومین علیهم السلام» است. این کتاب به دلیل طرح موضوعاتی در باب رسالت، امامت و ولایت فقیه، زمینه برای مباحث مربوط به ولایت در محبت معصوم علیه السلام فراهم بوده است. اما به دو مؤلفه بنیادی آن یعنی «معنا و مفهوم محبت معصوم علیه السلام» و «توصیف و تبیین دوستی با معصوم علیه السلام» که می توانند نقش اساسی در آموزش و تفهیم این مفاهیم داشته باشند، هرگز پرداخته نشده است. برخی از مؤلفه های دیگر نیز که توجه به محتوا و موارد آن در متون اسلامی و زندگی پیشوایان دین می تواند به طور مستقیم، باعث ایجاد دوستی و دلبستگی نسبت به آنان گردد نیز به میزان قابل توجه، مد نظر نبوده است. مانند حقوق فراگیر معصوم به انسان ها و مؤمنان، ضرورت کلی و لزوم تفکر و تدبر در شئون و مقام معصوم علیه السلام.

بخش دوم

تحلیل محتوای کتاب سه گانه «دین و زندگی» دوره متوسطه براساس فراوانی و درصد مؤلفه های مربوط به موارد کلی، آثار، کارکردها و پیامدهای مثبت محبت معصوم علیه السلام: مجموعه فراوانی مؤلفه های تحلیل شده مربوط به آثار، کارکردها و پیامدهای مثبت محبت معصوم علیه السلام در کتاب های سه گانه «دین و زندگی»، 483 مورد است که از بین آنها، کتاب سال اول با 87 مورد، کمترین فراوانی و کتاب سال سوم با 266 مورد، بیشترین فراوانی را دارند. در کتاب سال اول، از میان مؤلفه های نوزده گانه تنها به پنج مؤلفه اشاره شده است که مؤلفه «ذکر احادیث و روایات معصومین علیهم السلام» با 62 مورد و فراوانی 71% و مؤلفه «اهداف امامت و ولایت مبتنی بر محبت» با 4 مورد و فراوانی 6/4 % به ترتیب، بیشترین و کمترین توجه را به خود، معطوف داشته است. با توجه به این که در این کتاب به چهارده مؤلفه به طور کلی پرداخته شده است و موارد مطرح شده نیز بیشتر به طور غیرمستقیم، ناظر به برقراری ارتباط و ایجاد دلبستگی نسبت به اهل بیت علیهم السلام است، طرح موضوعاتی همچون نقش و جایگاه معصوم در زندگی انسان، تأثیر محبت معصوم بر روابط بین انسان ها و فواید دوستی معصوم در هنگام مرگ، عالم برزخ، آخرت، استجابت دعا و دوری از گناه، ضروری به نظر می رسد. این مباحث می تواند به طور مستقیم و موثر در ایجاد و تقویت نگرش مثبت و گرایش به ائمه اطهار علیهم السلام و معصومان و یپروی از آنان، نقش ایفا کند. تحلیل محتوای کتاب سال اول به لحاظ درصد فراوانی مؤلفه های مربوط به آثار، کارکردها و پیامدهای مثبت محبت معصوم علیه السلام در کتاب سال دوم به نُه مورد از این مؤلفه ها پرداخته شده که مؤلفه « ذکر احادیث و روایات معصومین» با 62 % بیشترین فراوانی و هرکدام از مؤلفه های « تعریف و تمجید از معصوم»، «تأثیر وجود معصوم در عالم تکوین» و «رشد احساس تعلق به فرهنگ اهل بیت علیهم السلام » با یک مورد و 8/0% کمترین فراوانی را دارد. در این کتاب نیز همانند سال اول، تقریباً به مؤلفه هایی که به طور مستقیم به طرح موضوع محبت و دوست داشتن معصوم می پردازد، پرداخته نشده است. با توجه به آن که در این کتاب، سخن در باب موضوعات مرتبط با مؤلفه های موردنظر مانند نقش محبت به حق و آثار آن، جلوه هایی از عشق به خداوند و محبت با معرفت آمده است، نویسندگان به شیوه ای جامع تر می توانند به بحث و تبیین بسیاری از مؤلفه های مورد مطالعه بپردازند؛ به ویژه درباره فواید و نتایج مثبت دوستی و محبت نسبت به معصومان علیهم السلام در فرایند سیرتحول زندگی انسان ها از دنیا تا آخرت. تحلیل محتوای کتاب سال دوم از نظر درصد فراوانی مؤلفه های مربوط به آثار، کارکردها و پیامدهای مثبت محبت معصوم علیه السلام در کتاب سال سوم نیز نُه مؤلفه مورد توجه قرار گرفته است. مؤلفه «تقویت روحیه انتظار و آمادگی برای ظهور امام زمان» با 30%، بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده است. در این کتاب از این نظر که مباحث مربوط به ائمه اطهار علیهم السلام و اوضاع فرهنگی وسیاسی عصر امامان معصوم علیهم السلام و موضوع امامت و ولایت فقیه مطرح شده است، زمینه مناسبی برای مطالب درباره نقش و جایگاه معصومان در زندگی انسان و تأثیر محبت معصوم علیه السلام برروابط بین انسان ها و همچنین فواید و پیامدهای محبت معصوم در دنیا و آخرت وجود داشته است؛ اما تنها در هفت مورد از این کتاب به این مؤلفه ها پرداخته شده و بیشتر اهداف امامت و ولایت به صورت های کلی مورد بررسی قرار گرفته است و از سوی دیگر نیز به آسیب ها و پیامدهای منفی محبت نداشتن به معصومین علیهم السلام اصلاً اشاره نشده است. کمترین فراوانی در این کتاب نیز مربوط به مؤلفه «رشد احساس تعلق به فرهنگ اهل بیت» است که به طور غیرمستقیم به موضوع محبت اهل بیت علیهم السلام مربوط می شود.

نتیجه گیری

اهمیت اصل محبّت اهل بیت علیهم السلام در حوزۀ معرفت دین و مذهب شناسی، حقیقتی اساسی و انکارناپذیر به شمار می رود که هم در مبانی نظری تربیتی و استفاده از ساختار عاطفی در آموزش و هم در مبانی عملی به عنوان یک الگو قابل بحث است. اگرچه درعرصۀ دانش تعلیم و تربیت و از نظر ویژگی های تربیتی، این مقوله کمتر مورد ملاحظه و عنایت صاحب نظران و تحلیل گران قرار گرفته است، اما بدیهی است که با رویکردی تربیتی می توان آن را به عنوان یک خط مشی و گرایش بنیادی در زندگی انسان و همچنین به مثابۀ یک نظرّیۀ تربیت معنوی مطرح کرد؛ به ویژه آن که به عنوان فرایند الگوپذیری از معصوم علیه السلام پوششی عمومی گسترده در هر طیف و گروه سنی دارد. بر اساس چارچوب نظری این پژوهش، می توان از دو منظر به اصل محبت معصوم علیه السلام پرداخت. در ابتدا اثبات ضرورت کلی آن مطرح و به عنوان یک استراتژی حیات انسانی برای پذیرش ربوبیت خداوند و قرار گرفتن در مسیر تربیت معنوی و زمینه ای برای درک و دریافت محبت حق، قابل تأمل جدی است. این رویکرد به ویژه بر مبنای آموزه های قرآنی و تأکید بر «مودت فی القربی» به عنوان پاداش رسالت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، مقدمه ای است برای مطرح شدن آن به عنوان محور اصلی یک نظریه تربیتی که می تواند راهنمای عمل قرار گیرد. در این بخش، رویکرد تربیتی به موضوع محبت اهل بیت علیهم السلام به عنوان یک اصل و ضرورت پذیرفته شده در فرهنگ اسلامی و تفکر شیعی مد نظر بوده است. در حوزه نظری مباحث تربیت اسلامی می توان این مقو له را محل ورود یک نظریه یا شبه نظریه تربیتی ناب دینی و مذهبی در نظر گرفت که آثار و نتایج فراگیر آن مراحل مختلف حیات انسان مؤمن را در دنیا، برزخ و آخرت در بر می گیرد و او را به سرانجام و مقصد نهایی تربیت معنوی می رساند؛ زیرا ویژگی مهم موضوع مورد نظر آن است که می توان آن را از جنبه های دینی، عاطفی و روان شناختی و همچنین از دیدگاه انسان شناسی فلسفی و عرفانی مورد بررسی قرار داد که در این پژوهش به مواردی از آنها اشاره شده است. در تحلیل تربیتی اصلی محبت معصوم علیه السلام، تبیین ویژگی ها، کارکردها، نشان گر ها و پیامدهای تربیتی آن بر این دلالت دارد که می توان این اصل را با یک نگرش علمی، تئوریک و کاربردی مورد توجه قرار داد و به جنبه های گوناگون آن پرداخت. استفاده از این اصل به عنوان یک روش تربیت معنوی می تواند مانع بسیاری از آسیب ها و مشکلات عاطفی، اخلاقی و اجتماعی برای فراگیران به ویژه در دوره نوجوانی گردد. با این نگاه در این پژوهش نگرش به محبت اهل بیت علیهم السلام در کتاب های درسی دین و زندگی دوره متوسطه، به روش تحلیل محتوا مورد بررسی قرار گرفته است. از مجموع یافته ها در این قسمت از پژوهش می توان به این نتیجه دست یافت که پرداختن به موضوع محبت و برقراری ارتباط عاطفی _ عقلانی با معصومان به عنوان الگوهای بشری و بندگان برگزیده خداوند، باید بیش از پیش و به اشکال گوناگون در منابع درسی و کتب دینی مقطع متوسطه مورد تأکید قرار گیرد. این از آن روست که از نظر اسلام و منابع دینی و مذهبی، هرکدام از آنان در همه ابعاد علمی، اخلاقی، عقلانی، اجتماعی و به صورت کلی، دنیوی و اخروی، به عنوان راهبر و اسوه های عملی و کارآمد معرفی شده اند و تنها عامل رستگاری و سعادت آدمی، رهروی آنان در همه زمینه ها و گونه های مختلف رفتاری است.

اصول و ویژگی های محبت معصوم علیه السلام و همچنین آثار، کارکردها و پیامدهای مثبت مربوط به آن _ نشان گر آن است که باید به بیشتر موارد و مصادیق مربوط به این دو مؤلفه در کتاب های درسی دینی دوره متوسطه اهمیت داده شود و در تدوین و تألیف این کتاب ها و محتوای آنها، اصلاحاتی صورت پذیرد. این تغییرات می تواند براین اساس باشد که توصیه ها، آموزه ها و راهنمایی های گفتاری و رفتاری برگرفته از شخصیت هایی همچون پیامبراسلام صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه اطهار علیهم السلام از لابه لای منابع گوناگون درباره اهداف، اصول، مراحل و شیوه های تربیت معنوی مبتنی بر محبت اهل بیت علیهم السلام با دقت و جامعیت بیشتری استخراج شود و متناسب با ویژگی های فردی و اجتماعی و روان شناختی افراد در دوره های مختلف و نحوه شکل گیری شخصیت و رفتارهای آنان، به خصوص در دوره نوجوانی، در مضامین و محتوای کتاب های درسی و به طور خاص در کتاب دین و زندگی مقطع متوسطه، مورد استفاده قرار گیرد. به هرحال می توان نتیجه گرفت که در این کتاب ها به مقو له محبت نسبت به اهل بیت علیهم السلام و شیوه های برقراری ارتباط عاطفی _ عقلانی با آنان باید بیشتر توجه شود. پرداختن به این موضوع نه تنها در مباحث مربوط به امامت و ولایت، بلکه در بیشتر مطالب اعتقادی و اخلاقی این کتاب ها می تواند مطرح باشد. چگونگی برخورد معصومان با افراد از گروه ها و قبایل گوناگون با عقاید، علایق و زمینه های گوناگون فکری و اجتماعی و چگونگی تأثیرگذاری بر آنان می تواند به صورت های متنوع در قالب عناوین و مضامین درسی این کتاب ها گنجانده شود. این گونه مطالب و همچنین تأکید و اصرار بر نقش تکوینی و تشریعی آنان و جایگاه مؤثر آنها در سلسه مراتب عالم هستی و بیان دلایل عقلی، فطری و نقلی بر این موضوع، می تواند نگرش دانش آموزان را نسبت به معصومان علیهم السلام تغییر دهد و به ایجاد یک ارتباط عاطفی با آنان کمک کند. همچنین بیان آثار، نتایج و پیامدهای مثبت آن و اشاره به قصه ها و داستان های واقعی افرادی که از این نعمت بزرگ برخوردار بوده و در زندگی خود از آن استفاده کرده اند، می تواند مفید واقع شود. این داستان ها ناظر به تجارب افرادی است که از طریق توسل به این بزرگواران به عنوان وسایط فیض الهی توانسته اند بر بسیاری از مشکلات و دشواری ها فایق آیند و با بصیرت و بینش، عاقبت دنیوی و اخروی خود را برای دستیابی به سعادت و رستگاری و رضای الهی ترسیم کنند.

منابع

امین زاده، محمدرضا (1378ش)، انسان شناسی، قم، انتشارات در راه حق.

بَبی، ارل (1392ش)، روش های تحقیق در علوم اجتماعی، ترجمه: دکتر رضا فاضل، تهران، انتشارات سمت، ویرایش یازدهم، چاپ نهم.

بورگ، والتر و همکاران (1382ش)، روش های تحقیق کمّی و کیفی در علوم تربیتی و روان شناسی، ترجمه: احمدرضا نصر و همکاران، تهران، انتشارات سمت و دانشگاه شهید بهشتی.

فیض کاشانی، محسن (408ق)، المحجّة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.

قمی، عباس (1371ش)، مفاتیح الجنان، تهران، انتشارات فیض کاشانی.

کلینی، محمد بن یعقوب (1405ق)، الکافی، بیروت، دارالاضواء.

مطهری، مرتضی (1377)، معارف اسلامی در آثار شهید مطهری، قم، معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامی.

مکارم شیرازی، ناصر و همکاران (1399ق)، تفسیر نمونه، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیة،

نلر، جی. اف (1377ش)، آشنایی با فلسفه آموزش و پرورش، تهران، انتشارات سمت.