کارکردهای امنیتی انتظار

چکیده

در این جستار، فرهنگ انتظار را که در عمل قابل انطباق با فرهنگ ناب اسلامی دانسته ایم، با رویکردی کارکردی، تحلیل و تبیین کرده ایم و از میان کارکردهای مختلف، فقط کارکرد امنیتی و ایمنی بخشی آن را دنبال کرده ایم، متون دینی نشان می دهد که آنچه در فرهنگ مهدوی از ما خواسته می شود ( اعتقادی، اقتصادی، سیاسی، اخلاقی، ... ) کارکرد ایمنی بخشی دارد و می تواند امنیت و آسایش فرد و جامعه را در بخش ذهنی و عینی ( نرم افزاری و سخت افزاری ) به ارمغان آورد. امنیت حقیقی، رضایت الهی دانسته می شود و بنابراین هر آنچه که خللی در آن ایجاد نماید می تواند ضد امنیت تلقی گردد؛ در مقابل، همه آنچه برای انسان سعادت و رضایت الهی حاصل می کند، می تواند مورد استفاده وی قرار گیرد.
واژه های کلیدی: انتظار، فرهنگ انتظار، امنیت، رفاه ایمنی، گفتمان سلبی امنیت، گفتمان ایجابی امنیت، امنیت ذهنی و عینی، مرجع امنیت، فرهنگ مهدویت، فرهنگ ناب اسلامی
( أَوَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا حَرَماً آمِناً وَ یُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ .... )؛ (1)
آیا ندیده اید که ما [برای آنان] حرمی امن قرار دادیم و حال آن که مردم از حوالی آنان ربوده می شوند؟

1- اشاره

به اعتراف بسیاری از صاحب نظران، پیروزی انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی (رحمه الله) در 22 بهمن 1357 بازتاب های بسیاری در زمینه ها و حوزه های مختلف داشته است (2). برخی از این زمینه ها عبارتند از:
1- دولت و نخبگان سیاسی در جهان اسلام، به خصوص درکشورهای سودان و پاکستان، با تغییر حکومت و پیوند آنها با اسلام، لبنان وارد و با ورود حزب الله و اخوان المسلمین به پارلمان، مالزی و عربستان باتغییر ایده های روسا و شاهزادگان و خط مشی های سیاسی و بین المللی آنها، و ترکیه با تشکیل دولت توسط احزاب اسلام گرا؛
2- سازمان های بین المللی و با حضور فعال و انقلابی در سازمان هایی چون جنبش عدم تعهد، سازمان کنفرانس اسلامی، اوپک، اتحادیه بین المجالس، و یونسکو؛
3- الهیات رهایی بخش آمریکای لاتین و با وقوع اتفاقاتی مانند پناه بردن مردم به کلیساها، سیاسی شدن کشیشان و ظهور پرشمار انجمن های مسیحی با افکاری سیاسی؛
4- چهره عمومی جوامع اسلامی با گسترش حجاب اسلامی، شرکت در مراسم مذهبی، رعایت تکالیف دینی و...؛
5- حرکت های انقلابی در جهان اسلام با تاسیس جنبش های شیعی « امل » ، « امل اسلامی » و « حزب الله » و گروه سنی « جنبش توحید اسلامی » در لبنان، گسترش فعالیت « حزب الدعوة الاسلامی » و تاسیس « مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق » در عراق، گسترش فعالیت « اخون المسلمین » و تاسیس « سازمان انقلاب اسلامی جزیرة العرب » در عربستان، فعال تر شدن « جبهه اسلامی برای آزادی بحرین » در بحرین، تاسیس گروه « حزب الله » در کویت، رادیکال تر شدن برخی جنبش ها ( سازمان « الجهاد » تحت رهبری عبدالسلام فرج که ترور انورسادات را انجام دادند ) و فعال تر شدن جنبش های میانه رو در مصر، گسترش فعالیت های « اخوان المسلمین » در سوریه، ظهور دو گروه « جهاد اسلامی » و « سازمان مقاومت اسلامی » ؛ ( حماس ) در فلسطین، الهام گیری گروه های شیعه و سنی « مجاهدین افغانی » در مبارزه با حکومت کمونیستی طرفدار شوروی و « ارتش سرخ » در افغانستان، ارتقای سطح فکری و بینش فکری و بینش سیاسی نسل جوان شیعی و پیدایش نهضت اجرای « فقه جعفری » در پاکستان، مبارزات و اعتراض های مردمی مردم کشمیر به خصوص کشمیر آزاد و مانند آن؛
6- مسائل راهبردی قدرت های بزرگ؛
7- نظریه های سیاسی- اجتماعی، با تغییر این ایده غالب درباره انقلاب که دست یابی به توسعه- که از اهداف انقلاب های معاصر است - با سکولاریزه شدن فرهنگی همراه است، و نیز نقد مدرنیته به خصوص درباره تاریخ و قدرت، که برای اولی مسیری واحد فرض می کرد و اعمال دومی را از بالا به پایین و عمدتا به شکل نظامی می دانست. هم چنین، ظهور نسل چهارم انقلاب یعنی انقلاب های فرهنگی در کنار نسل های سه گانه قبل، یعنی توصیفی، تعمیمی و ساختاری.
وجه شاخص این بازتاب ها پررنگ شدن عامل دین، به خصوص دین اسلامی، و به ویژه اسلام شیعی سیاسی است؛ یعنی همان شاخصی که پیش از این میشل فوکو آن را در جریان وقوع انقلاب اسلامی ایران به شکل مشخصی دیده بود و بر آن دست گذاشته بود. عناصر مهمی در سیاسی کردن اسلام شیعی سهم دارند، اما در این میان دو عنصر نهضت عاشورا و مهدویت ( انتظار ) دارای اهمیت ویژه اند.
محور اصلی این جستار فرهنگی مهدوی و به طور خاص، فرهنگ انتظار است، و قصد داریم تا آن را در ارتباط با یک موضوع سیاسی- اجتماعی، یعنی امنیت، به بحث بگذاریم.

2- کلیات

در این قسمت برخی از نکته های کلی در خصوص موضوع مورد بحث را مرور می کنیم:
1/2. تبیین موضوع؛ موضوع این جستار عبارت است از: « کارکردهای امنیتی انتظار » . مقصود از آن بررسی کارکردهایی است که فرهنگ انتظار از حیث امنیتی دارد. به لحاظ ایجاد ایمنی و امنیت برای فرد و جامعه و منطقه و احیانا جامعه بین الملل، فرهنگ انتظار مورد مداقه قرار می گیرد و تاثیر مثبت و احیانا منفی آن در این زمینه نشان داده می شود. البته این موضوع جوانب مختلف دارد که در ادامه کلام به مرور مورد توجه قرار خواهند گرفت.
2/2.پیشینه، موضوعاتی مانند این موضوع ( کارکردهای امنیتی انتظار ) به دلیل نو بودن عنوان از پیشینه برخوردار نیستند. با این وجود، موضوعات عام و کلی ای مانند مباحثی که مسئله امنیت را به طور کلی از نگاه دینی و اسلامی بحث کرده است می تواند در زمره مباحث زمینه ای این بحث قلمداد گردد. بر این اساس بسیاری از مقاله های فصلنامه علوم سیاسی شماره های 33 و 34 که اختصاصاً درباره امنیت در اسلام جمع آوری و تدوین شده اند، در این جا قابل ذکرند؛ به ویژه این موارد:
1- « ضرورت تاسیس رشته فقه امنیت » ، اثرنجف لک زایی؛
2- « مهاونه: قرارداد ترک مخاصمه و آتش بس » ، اثر آیه الله سیدعلی خامنه ای؛
3- « امنیت در قرآن » ، اثر علیرضا اسلامی؛
4- « گفتمان امنیتی پیامبر اعظم (علیه السلام)، اثر روح الله شریعتی؛
5- « سیره امنیتی امیرالمومنین (علیه السلام)، اثر حمید رضا مطهری؛
6- « عدالت و امنیت » ، اثر علی عبدالله خانی؛
7- « صورت بندی امنیت ملی در حوزه فقه سیاسی » ، اثر اصغر افتخاری؛ از شمار 33 و اقتراح؛
8- « امنیت در اسلام » ، با حضور آقایان: سیدنورالدین شریعتمدار، اصغر افتخاری، نجف لک زایی؛
9- « جنگ و صلح از دیدگاه قرآن » ، اثر کاظم قاضی زاده؛
10- « جنگ و صلح در احادیث » ، اثر ابوالفضل سلطان محمدی؛
11- « فرهنگ اسلامی و فرهنگ صلح » ، اثر رضوان السید؛
12- « مناسبات آزادی و امنیت از دیدگاه امام خمینی (رحمه الله) اثر شریف لک زایی؛ ( از شماره 34 )
از سوی دیگر، مباحث و مقالاتی را که درباره مهدویت و انتظار با رویکرد سیاسی- اجتماعی تاکنون مطرح شده است به گونه ای می تواند در زمره مباحث زمینه ای و پیشینه ای قرار گیرد؛ مانند: « آثار فردی و اجتماعی عدالت مهدوی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) » اثر جواد منصوری؛ « عدالت مهدوی » ، اثر نجف لک زایی، « تصویر پردازی از شهر عدل موعود » اثر علی اصغر پورعزت و مانند آن ( از مقالات گفتمان ششم مهدویت ) و امثال آن. (3)
2/3. ضرورت؛ ضرورت پرداختن به چنین مباحثی آشکار است. از آنجایی که نقش مثبت سیاسی- اجتماعی آموزه های دینی و اسلامی در کل اثبات شده است، لازم است تا هر یک از آموزه های دین را موشکافی کنیم و اثر آن را بر فرد و جامعه بدانیم.
زمانی که دشمنان اسلام بسیاری از آموزه های اصلی دین مانند: جهاد، شهادت، ولایت، عاشورا، مهدویت و مانند آن را به طور خاص به بحث می گذارند و در دانشگاه های خود برای آنها دپارتمان علمی خاص تاسیس می کنند و آنها را با اهداف استکباری و استعماری مورد پژوهش دقیق علمی قرار می دهند، جا دارد که ما این گونه مباحث تاثیرگذار را به طور جدی به بحث بگذاریم و آثار فردی و اجتماعی آن را با دقت موشکافی کنیم و از مزایای آن در راستای پیشبرد اهداف جامعه بهره گیریم.
توجه به تامین امنیت ( از کارکردهای اصلی نهاد سیاست ) در کنار بقای نسل ( از کارکردهای اصلی نهاد خانواده )، معیشت ( از کارکردهای اصلی نهاد اقتصاد )، حفظ و انتقال فرهنگ ( از کارکردهای اصلی آموزش و پرورش ) و پاسخ به پرسش های کلیدی انسان ( از کارکردهای اصلی نهاد دین ) از دیرباز در زمره محورهای اصلی نظریه های اجتماعی قرار داشته است. (4)
در این مطالعه در حقیقت ما قصد داریم که نهاد سیاست را در ارتباط با نهاد دین مورد مطالعه قرار دهیم و نقش یکی از آموزه های دین اسلام ( فرهنگ انتظار و مهدویت ) را بر سیاست ( امنیت ) به بحث بگذاریم. با تامل در حوزه های مختلف امنیت و نشان دادن سطوح و زمینه های مختلف آن، از یک سو و دقت و نظر در فرهنگ مهدویت و انتظار و مهم ترین آموزه های آن ( که از احادیث و آیات مربوط استفاده می گردند )، سعی می کنیم تعامل این دو با هم را در حد ممکن نشان دهیم.
2/4. پرسش ها؛ پرسش اصلی این مطالعه این پرسش است: « آیا فرهنگ انتظار دارای کارکرد امنیتی است؟ » و « اگر چنین است کارکردهای آن کدام است ».
محور اصلی این پژوهش، پاسخ به پرسش فوق است و پرسش های دیگری که ذیلا طرح می شود پرسش های فرعی بحث است که به روشن تر شدن پاسخ پرسش اصلی کمک می کند؛ پرسش هایی مانند این پرسش ها: « فرهنگ انتظار متضمن چه آموزه هایی است؟ » ؛ « کدام آموزه های انتظار مرتبط به امنیت است؟ » ؛ « سطوح مختلف امنیت کدام است؟ » ؛ « امنیت به چه معناست؟ » ؛ « زمینه های مختلف امنیت چیست؟ » ؛ « آیا فرهنگ انتظار در همه زمینه های امنیتی نقش مثبت دارد؟ » ؛ « آیا امنیت صرفاً امری عینی است یا جنبه ذهنی نیز دارد؟ » و پرسش های دیگر.

3- واژه شناسی

عنوان بحث، « کارکردهای امنیتی انتظار » ، از سه واژه اصلی « کارکرد » ، « امنیت » و « انتظار » تشکیل شده است. ذیلا به اختصار مطالبی را درمورد آنها می آوریم:
3/1. کارکرد: معادل واژه « Function » انگلیسی است. این واژه، در فارسی با مفاهیمی مانند: کارکرد، کار ویژه، وظیفه، نقش، هدف، نتیجه، حاصل و مانند آن برابری دارد. کاربرد این واژه در اصلاح سیاسی- اجتماعی، نزدیک به همین معانی و از آن، نتیجه کارکرد، هدف و معانی نزدیک به این معنا را قصد می کنند. همین معنا را حتی در مکتب کارکردگرایی ( Functionalism )، که یکی از اصلی ترین نظریه های اجتماعی و جامعه شناختی است نیز می توان مشاهده کرد. کارکرد گرایان، برخلاف نظریه تضاد ( confelict theory ) که کشمکش و درگیری را محور مطالعات اجتماعی قرار می دهند و برخلاف نظریه تعامل نمادین ( symbolic interaction )، که بر معانی موجود در پس رفتارهای اجتماعی متمرکزند، کارکرد گرایان به کار ویژه و کارکرد و نتیجه و هدفی که از زندگی اجتماعی حاصل می شود توجه دارند و قصد دارند تا مهم ترین نتایجی را که می توان در زندگی اجتماعی دید نشان دهند. (5)
ما در این مطالعه همه فواید، نتایج، محصولات و کارکردهای امنیتی فرهنگ انتظار را محور بحث خود می دانیم و می کوشیم آنها را مستند به آموزه های انتظار استخراج کنیم.
3/2. امنیت: معادل« Security » انگلیسی و در کتاب های لغوی به معنای در
امان بودن، ایمنی، آرامش و آسودگی و نزدیک به این معانی به کار می رود. در معانی سیاسی- اجتماعی تقریبا همین معنا را قصد می کنند و البته معنای دقیق آن در گفتمان سلبی متفاوت از گفتمان ایجابی است. هم چنین در معانی اصطلاحی، امنیت دارای سطوح و زمینه های مختلف است. در ادامه سخن نکات بیشتری در باب آن بیان می کنیم. گفتنی است که ما در این مطالعه به دلیل عنوان بحثمان که امنیت به معنای کلی را محور قرار داده است، امنیت به همین معنا کلی را دنبال می کنیم.
3/3. انتظار: به معنای چشم به راه بودن، امید داشتن، امیدوار بودن و مانند آن است. انتظار یک مفهوم دینی- اسلامی است که مشابه آن در همه ادیان کما بیش وجود داشته است. در اندیشه دینی، این مفهوم با منجی گرایی قرین شده است. آنچه در عنوان پژوهش مورد اشاره است « فرهنگ انتظار » است. فرهنگ انتظار در اندیشه اسلامی متضمن مجموعه ای از آموزه های دینی- اسلامی است که در کل، با آموزه های ادیان و مذاهب دیگر در این خصوص متفاوت است.
از مهم ترین آموزه های فرهنگ انتظار در اندیشه اسلامی ( شیعی ) می توان به: توحید، نبوت، قرآن، امامت، عدل، معاد ( نظری )، دین داری، پارسایی، تقیه مکتبی، امر به معروف و نهی از منکر، اخلاق اسلامی، آمادگی نظامی، مقاومت و مانند آن اشاره کرد. (6)

4- جغرافیای سخن: گونه شناسی تبیین های انتظار

انتظار و فرهنگ آن را به گونه های مختلف می توان تبیین کرد؛ گاه می خواهیم بدانیم که اساسا انتظار چیست و از چه عناصر و اموری تشکیل شده است؛ گاه به دنبال آن هستیم تا خاست گاه و ریشه شکل گیری آن را به دست آوریم؛ و گاهی نیز به دنبال به دست آوردن آثار و نتایج آن هستیم.
بر این اساس می توان سه گونه انتظار داشت و فرهنگ انتظار را به سه گونه تبیین کرد: تبیین ماهوی؛ تبیین علی و تبیین کارکردی.
4/1. تبیین ماهوی انتظار: در این رویکرد به دنبال نشان دادن ماهیت انتظاریم. انتظار چیست؟ از چه عناصری تشکیل شده است؟ چه ابعادی دارد؟ آیا فردی است یا اجتماعی یا هر دو؟ آیا نظری است یا عملی یا هر دو؟ و...
چنان که در جایی دیگر بحث کرده ایم، انتظار توان مند اسلامی و شیعی، انتظاری است که دارای ابعاد مختلف انفسی و آفاقی، نظری و عملی، فردی و اجتماعی، نفی ای و اثباتی، و جنبه هایی چون دین داری، دین آموزی، فرهنگی، اعتقادی، اقتصادی، سیاسی، نظامی، سازماندهی، هنری، و مانند آن است. (7)
فرهنگ انتظار آموزه های اصلی اسلام و تشیع را با خود به همراه دارد: به لحاظ نظری و عقیده، توحید، نبوت، قرآن، امامت، عدالت، و معاد را، و به لحاظ عملی، دین داری، پارسایی، تقید مکتبی ( تولا و تبری )، امر به معروف و نهی از منکر، اخلاق اسلامی، آمادگی نظامی، نگهبانی ایمان، تحمل و پایداری، پیروی از خط ممتد رهبری، تمرین و ریاضت، بسیج عمومی، آمادگی برای جان فشانی، همیاری و همکاری، پرهیز از یاس، استقامت و شکیبایی، تساوی در اموال و مانند آن را. (8)
به نظر می رسد که اساساً با توجه به آموزه های ضمنی ای که برای فرهنگ انتظار مطرح می شود، فرهنگ انتظار قابل انطباق با فرهنگ ناب اسلامی است و چیزی کمتر یا بیشتر از آن ندارد، چرا که در برخی روایات اسلام ناب را همراه فرهنگ انتظار مطرح می کنند. (9)
4/2. تبیین علی انتظار: ریشه و خاست گاه چنین فرهنگی چیست؟ آیا این فرهنگ و مجموعه اعتقادی و رفتاری متاثر از فرهنگ زمانه و رفتارهای اجتماعی و مردمی و طبقاتی و مانند آن شکل گرفته است؟ یا آن که ریشه در فطرت و ذات انسان دارد؟ و یا آن را از ادیان و شرایع و مذاهب دیگر گرفته ایم؟ و یا ویژگی هایی که برایش برشمردیم اندیشه ای ناب و اصیل است و با وجود مشترکاتی که احیانا با برخی شرایع و ادیان دارد اما من حیث المجموع منحصر به فرد است. و از متون دینی و اسلامی شیعی سرچشمه گرفته است؟ دنبال کردن فرهنگ انتظار با چنین رویکردی، یک دیدگاه و رویکرد و تبیین علی است.
به اعتقاد ما اصل فطرت و ذات انسان امید و انتظار را در خود نهفته دارد. و انتظاری که در مذهب شیعه مطرح است متضمن آموزه هایی است که از یک سو هم آهنگ با فطرت است و از سوی دیگر با ویژگی هایش منحصر به فرد بوده و اختصاصاً در مذهب تشیع چنین ویژگی هایی مطرح است. (10)
4/3. تبیین کارکردهای انتظار گونه سوم، تبیین کارکردی است. در این نوع، هدف یافتن نتایج، آثار و کارکردهای فرهنگ انتظار است. فرهنگ انتظار با توجه به ویژگی هایش و آموزه های ضمنی خود چه کارهایی می تواند داشته باشد؟ آیا فرهنگ انتظار با توجه به عناصر ضمنی خود ( توحید، معاد، نبوت، و مانند آن ) دارای آثار و نتایج است؟ این نتایج چیست؟ آیا از جمله این کارکردها و نتایج، امنیت نیز هست؟ و ... چنان که بحث خواهیم کرد، به نظر می رسد پتانسیل نهفته در فرهنگ انتظار می تواند کارکردهای بسیاری در زمینه های مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، نظامی، عقیدتی و... داشته باشد.
از جمله بارزترین این کارکردها نیز مبحث امنیت می تواند باشد. بسیاری از آموزه های موجود در فرهنگ انتظار مرتبط با بحث امنیت اند و می توانند آرامش، آسایش، و مانند آن را به دنبال داشته باشند.
در این مطالعه با وجود آن که از تبیین های مختلف در خصوص انتظار بهره می گیریم، اما محور اصلی سخن تبیین کارکردهای انتظار است و خواهیم کوشید تا نتایج مترتب بر آن را در حد امکان نشان دهیم. در قسمت های بعدی با تاکید کردن بر آموزه های فرهنگ انتظار، آثار امنیتی آن را در زمینه مختلف امنیتی نشان خواهیم داد. ( البته اعتقاد داریم که همه آموزه ها و تعالیم موجود در فرهنگ انتظار ایمنی آور است ).

5- امنیت شناسی

به دلیل آن که محور اصلی این پژوهش امنیت است قدری با تفصیل بیشتر به آن می پردازیم و ابعاد و زمینه های مختلف آن را نشان خواهیم داد. (11)
5/1. امنیت: امنیت مقوله ای کلی و عمومی است برای آرامش خاطر انسان تا احساس تهدید نکند. این تعریف ساده ای از امنیت است. امنیت بدین معنا بحث جدیدی نیست و اختصاص به انسان مدرن ندارد و در فلسفه تکوین اولین اجتماعات بشری نهفته است و سابقه آن را حتی در قصه آفرینش ( آدم و حوا ) نیز می توان مشاهده کرد. ( امنیت به همین معنای کلی در این پژوهش مدنظر ما قرار دارد ).
5/2. امنیت ملی: موضوعی نسبتا جدید است. در بسیاری از مباحث امنیتی مقصود از آن، امنیت ملی است. مفهوم امنیت ملی به لحاظ مفهومی، امنیت به معنای عمومی و کلی آن متفاوت است. دولت های ملی به شکل جدید از زمان انعقاد قرار داد صلح و وستفالی در 1648، پا به عرصه وجود نهادند. دولت های ملی جدید با چهار عنصر حاکمیت، قلمرو، جمعیت و حکومت شناخته می شوند.
با شکل گرفتن دولت های ملی جدید، واژه « امنیت ملی » متداول گردید و منظور از آن حمایت و پشتیبانی از عناصر چهارگانه یاد شده است: تقویت حاکمیت و صیانت آن، محافظت شهروندان کشور از تعرض های دیگران؛ حفظ و صیانت از قلمرو امنیت ارضی؛ تقویت و حفظ حکومت.
5/3. امنیت منطقه ای و جهانی: برخی معتقدند دوره بحث از امنیت ملی و نیز دولت - کشور سپری شده است. دوره دولت- کشور مربوط به قرن هفدهم تا بیستم میلادی است. تا قبل از آن قرن هفدهم اساسا بحث دولت - کشور و نیز مفهوم امنیت ملی وجود نداشت و پس از قرن بیستم، با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991 میلادی و طرح مباحث مربوط به جهانی شدن دوره دولت - کشور و به دنبال آن امنیت ملی نیز سپری شد. امروزه دیگر بحث از « جامعه جهانی » و « منطقه گرایی » و به دنبال آن امنیت منطقه ای و امنیت جهانی است.
5/4. گفتمان های امنیت ( ملی ): برای امنیت ( ملی ) شاید بیش از دویست تعریف ارائه شده است. با وجود تفاوت های موجود میان این تعریف ها آنها را می توان به دو دسته اصلی تقسیم کرد: گفتمان سلبی و گفتمان ایجابی.
5/4/1. گفتمان سلبی امنیت: در گفتمان سلبی، امنیت ملی با یک جمله رمزگونه شناخته می شود و آن عبارت است از « نبود تهدید برای عناصر چهارگانه دولت » ، حدود 70 درصد نظریات و توصیف های ارائه شده با این نگاه بیان شده است. چنین تعریف هایی بیشتر از آن که بیان و تعریف خود امنیت باشد، تعریف ضد آن است. بسیاری از نظریه های موجود در حوزه امنیت با چنین نگاه و رویکردی نظریه پردازی کرده اند. در گفتمان سلبی مربوط به امنیت چند ویژگی وجود دارد: ویژگی اول آن است که: مقوله امنیت در آن به شدت برون نگر است. برای شناخت و ارزیابی وضعیت یک بازیگر از نظر امنیتی باید به بیرون آن نظر کنیم و بدانیم که آیا بازیگر « الف » از سوی بازیگران« ب » ، « ج » ، و « د » مورد تهدید است یا نه؟ ویژگی دوم آن است که: این گونه نظریه ها و تعریف ها تهدید محورند. محور این گونه تعریف ها مفاهیمی مانند تهدید، تعرض دشمن و مانند آن است. ویژگی سوم چنین تعریف ها و نظریه هایی آن است که به جنبه های سخت افزاری ( عینی ) تهدید بسیار بیشتر از جنبه های نرم افزاری ( ذهنی ) آن توجه می شود. در گفتمان سلبی دو رویکرد سنتی و فراسنتی وجود دارد. در رویکرد سنتی، منظور از عدم تهدید، عدم تهدید نظامی بود؛ در حالی که در رویکرد فراسنتی منظور از آن عدم تهدید در همه زمینه های نظامی، اقتصادی، فرهنگی، علمی، ارتباطی و... است.
5/4/2. گفتمان ایجابی امنیت ( ملی ): امنیت در گفتمان ایجابی، نسبتی متعادل میان خواسته ها و کار ویژه هاست. امنیت در هر سطحی اعم از خانواده، دولت، منطقه و نظام بین الملل با این دو مولفه شناخته می شود: خواسته ها و کار ویژه ها. تا هنگامی که خواسته ها و کار ویژه ها در حالت تعادل هستند امنیت برقرار است. اما اگر میان آن دو شکاف به وجود آید این وضعیت نشانه ناامنی است. امنیت در نگاه ایجابی با قدرت و نیروی نظامی و زور ارزیابی نمی شود، بلکه مسئله مهم در آن رضایت است. در این گفتمان به طور مشخص می توان به سه ویژگی اشاره کرد:
1- نگاه گفتمان ایجابی به درون است؛
2- در گفتمان ایجابی تکیه بر قدرت نرم افزاری است؛
3- محور گفتمان ایجابی امنیت، رضایت مندی است.
5/5. مطالعات امنیتی: مطالعات امنیتی دارای سطوح مختلف است:
1/5/5. هستی شناسانه: همه نظریه های مطرح شده از حوزه امنیت که عمدتا نیز غربی است، دارای یک بنیان و اساس هستی شناسانه است. این نه تنها در حوزه امنیت، که درباره همه مسائل دیگر ( در علوم انسانی ) نیز مطرح است. دیدگاه هایی که در حوزه های مختلف مطرح می شود دارای بنیان های هستی شناختی و فلسفی است که ما به هنگام مطالعه آن نظریه ها آشکارا آنها را مشاهده نمی کنیم اما با تامل و دقت خواهیم دید که این نظریه مثلاً سیاسی- اجتماعی براساس تعریف خاصی از انسان، هستی، جامعه، دنیا و آخرت و مانند آن بیان شده است. بحث امنیت نیز چنین خصلتی دارد. بنابراین باید به هنگام بحث کردن در خصوص آن توجه به این گونه نکات بنیادین و اساسی هم داشت.
5/5/2. اخلاقی: یک سطح دیگر مباحث امنیت حوزه اخلاق است. مباحث اخلاقی در حوزه امنیت ( ملی ) جای گاه ویژه ای دارد. نظریه های امنیتی در غرب نه تنها با بحث های اخلاقی تعارض ندارند بلکه در برخی از نظریات به مسائل اخلاقی توجه ویژه شده است.
5/5/3. اندیشه ورزی. یک سطح دیگر مباحث امنیت به اندیشه ورزی مربوط است که خود به دو بخش « گفتمان » و « مکتب » تقسیم می شود. با دقت و تامل در مباحث مربوط به امنیت به خصوص مباحث بنیادین آن می توان ویژگی های گفتمان آن را ( سلبی - ایجابی ) به دست آورد. نوع طراحی ساختار، تنظیم مبانی و گزاره های منطقی در خلق گفتمان اهمیت ویژه دارد. هم چنین گفتمان، متناسب با شرایط و مقتضیات زمانی و مکانی در سطح کلان، خود را در قالب یک « مکتب » نمایان می کند. مکتب می تواند آرمان گرا، واقع گرا و یا رویکردی بنیادین داشته باشد.
5/6. سه پرسش اصلی مطالعات امنیتی: در مطالعات امنیتی پاسخ به سه پرسش اصلی بسیار حایز اهمیت است. هر مکتب یا نظریه ای بخواهد در باب امنیت سخنی داشته باشد ناچار است پاسخ این سه پرسش کلیدی را بیان کند: 1- امنیت چه کسی؟ 2- امنیت در مقابل چه؟ 3- امنیت، چگونه؟
5/6/1. پرسش اول از مرجع امنیت است: امنیت چه کسی باید تامین شود؟ عده ای مرجع امنیت را « فرد » می دانند. برخی معتقدند امنیت « جامعه » باید تامین شود. بعضی تامین امنیت « حکومت » را محور اصلی امنیت می دانند و در این میان منظورشان امنیت « شخص حاکم » است. عده ای هم مرجع امنیت را « حکومت » می دانند، اما در معنایی وسیع که شامل طبقه حاکم و اطرافیان آنهاست. برخی دیگر مرجع امنیت را در ارتباط با « حاکمیت ملی » مطرح می کنند. نسل جدید نظریه های امنیت نیز بر « امنیت انسانی » تاکید دارند و معتقدند انسان بماهو انسان مرجع امنیت است.
5/6/2. پرسش دوم این است که: باید در مقابل چه چیزی امنیت سازی کرد؟ باید روشن کرد که آیا ملاک ما در امنیت تهدید است یا نه؟ آیا موافق گفتمان سلبی هستیم یا گفتمان ایجابی؟ آیا تهدیدات بیرونی ملاک است یا درونی؟
5/6/3. پرسش سوم از روش ایجاد امنیت است: برای ایجاد امنیت چه روش و برنامه ای را باید دنبال کرد؟ برای نمونه آیا مجازیم با به کارگیری ترور و یا بمب اتم به امنیت برسیم؟

6- فرهنگ انتظار و امنیت

فرهنگ انتظار با آموزه ها و عناصر ضمنی اش در حوزه های مختلف اعتقادی، عبادی، اخلاقی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و... می تواند سطوح و زمینه های مختلف امنیت و آسایش به معنای کلی که در این پژوهش مدنظر ماست به ارمغان آورد. آنچه در پی می آید برخی از مضامینی است که در این خصوص وجود دارد. (12)
6/1. حوزه اعتقادی (13): آنچه فرهنگ اسلامی و فرهنگ انتظار ما را در حوزه اعتقادی به آن توصیه می کند امنیت آور است. برخی از این موارد را مرور می کنیم.
6/1/1. اسلام: چنان که امیرمومنان (علیه السلام) در جاهای مختلف فرموده است، اسلام ایمنی آور است:
فَجَعَلَه امنأً لِمَن عَلِقَهُ و سِلماً لِمن دَخَلَهُ ( عقله )؛
... و آن را پناه گاه امنی برای پناه برندگان و مایه آرامش برای وارد شوندگان قرار داد. (14)
حضرت (علیه السلام) در ادامه سخن نیز آورده اند:
... و ثقَةً لِمَن تَوَکَّل، و راحةً لِمَن فَوَّضَ، و جَنَّة لِمَن صَبر...؛
[اسلام] آرامش دهنده تکیه کنندگان، راحت و آسایش توکل کنندگان، و سپری نگهدارنده برای استقامت دارندگان است.
در جاهای دیگر، نیز از جمله آثار اسلام، راحتی، سلامتی و امنیت دانسته شده است:
قال علی (علیه السلام) « مَن اَسلَمَ سَلِم (15)!؛ آن که اسلام آورد به سلامتی و راحتی می رسد » .
در جایی دیگر قریب همین مضمون است: « مَن اِستسلَمَ سَلِمَ » . (16)
هم چنین می فرماید:
وَ الاسلامَ اَماناً مِنَ المَخاوِفِ؛ (17)
و اسلام را ایمنی و امنیت در مقابل امور خوف برانگیز قرار داده است.
6/1/2. ایمان: ایمان به خدا، رسول، کتب آسمانی، ملائکه، غیب و ... نیز ایمنی و آسایش آور است. ایمان که خود از ماده « امن » است، از جمله آثاری که دارد ایجاد امنیت و آسایش برای دارنده آن است، اعم از آن که در سطح فردی در نظر گرفته شود و یا در سطح جمعی.
فرمایش های زیر را از حضرت امیر (علیه السلام) در این باره می توان ارائه کرد:
« الایمان اَمانٌ » ؛ ایمان، ایمنی و امنیت است.
« آمن تَأمَن » ؛ ایمان بیاور تا ایمنی و آسایش یابی.
« من آمَنَ اَمِنَ » ؛ هر که ایمان آورد، امنیت یا بد.
« ما مِن شَی یَحصلُ بِهِ الامانُ اَبلَغُ مِن ایمانٍ وَ اِحسانٍ » ؛
هیچ چیز مثل ایمان و نیکی امنیت آور نیست. (18)
همین اثر را می توان در مومن نیز یافت:
المومنوون خیر اتُهُم مَأمُولَةٌ وَ شُرورُهُم مَأمُونَةٌ » ؛ از مومنان، خیر انتظار می رود، و از بدی هایشان در امانیم.
« المُومِنُ لایَظلِم » ؛ مومن ظلم نمی کند.
« المومِنُ هیّن لین سَهلُ موتمَن » ؛ مومن، ساده، زیبا، آسان و مورد اعتماد است.
« المومِنُ صَدوقُد اللِسان بِذول الاحسان » ؛ مومن راستگو و نیک رفتار است.
« المومِنُ من تَحَمَّل اذی الناس و لا یتأذی اَحَدٌ بِهِ ( منه ) » ؛ مومن آزار مردم را تحمل می کند و احدی را نمی آزارد. (19)
6/1/3. دین: از جمله عناصر مهم در فرهنگ انتظار وجود عنصر دین و دین داری است. برای دین داری و دین نیز کارکرد امنیتی می توان نشان داد. فرمایش های زیر که از حضرت علی (علیه السلام) نقل شده جملگی وجود کارکرد امنیتی و ایمنی و آسایشی و مانند آن را در دین داری تأکید می کند:
- « الدینُ یَعصِمُ » ؛ دین، حفظ کننده است.
- « من دَانَ تَحَصَّن » ؛ متدین، در پناه است.
- « یایَثقَنَّ بَعَهدِ مَن لادینَ له.. » ؛ به پیمان بی دین نمی توان اطمینان داشت. (20)
6/1/4. اهل بیت (علیه السلام): از جمله عناصر مهم و کلیدی دیگر که در فرهنگ انتظار بسیار به آن توجه می شود عنصر ولایت است. محبت و اطاعت اهل بیت (علیه السلام) نیز کارکرد امنیتی ذکر شده است. احادیث زیر ر ا در این خصوص می توان نمونه آورد: قال علی (علیه السلام):
« أنا و أهل بیتی أمان لاهل الارض کما أنّ النجوم أمان لاهل السماء » ؛ من و اهل بیتم ایمنی اهل زمین هستیم هم چنان که ستارگان، ایمنی اهل آسمانند.
« نحن آمناءالله علی عباده » ؛ ما امنای خدا بر بندگانش هستیم.
« شُقُّوا أمواج الفتن بسُفُنِ النجاةِ » ؛ ما در گناه ریزیم و آن، در سلامتی است، هر که داخلش شود سلامت می ماند و به نجات می رسد. (21)
« بنا اِهتَدَیتُم فی الظلماء، و ستنَّمتُم ذروة العلیاء، و بنا اَفجَرتُم عَنِ السَّرار... » ؛ شما مردم به وسیله ما از تاریکی های جهالت نجات یافته و هدایت شدید و با کمک ما به اوج ترقی رسیدید، صبح سعادت شما با نور ما درخشید. (22)
6/2. اخلاقی: توصیه به مسائل اخلاقی از جمله مهم ترین مسائلی است که در فرهنگ انتظار مورد توجه است. در متون دینی برای رعایت بسیاری از مسائل اخلاقی کارکرد امنیت و ایمنی و آسایش و مانند آن در نظر گرفته شده است. برخی از این موارد را مرور می کنیم:
6/2/1. خوف از خدا: در بسیاری از روایات نتیجه خوف الهی را امنیت دانسته اند. امام علی (علیه السلام) فرمود:
« الخوف أمان » ؛ خوف از خدا ایمنی است.
- « من خاف أمن » ؛ آن که خوف الهی دارد در امان است.
- « ثمرة الخوف الامان » ؛ نتیجه خوف الهی، امنیت است. (23)
6/2/2. توکل بر خدا: در برخی از روایات نتیجه توکل بر خدا ایمنی دانسته شده است. امام علی (علیه السلام) فرمود:
- « مَن تَوَکّل علی الله...اَمِن التَبَعات » ؛ آن که بر خدا توکل کند از پی آمدهای [ ناخوشایند ] در امان است. (24)
6/2/3. حفظ زبان: توصیه های اخلاقی اسلام در خصوص زبان دارای کارکرد ایمنی است، و در این خصوص به جهات مختلفی می توان اشاره کرد:
- « عوّد لسانک حسنَ الکلامَ تأمَنِ المَلامَ » ؛ به خوش سخنی عادت کن تا از ملامت در امان بمانی. (25)
- « اقلِل الکلام تأمَنِ المَلامَ » ؛ سخن کم گوی تا از ملامت ها در امان بمانی. (26)
- « مَن اَمسَکَ لِسانَهُ اَمِن نَدمَهُ » ؛ آن که زبان نگه دارد از پشیمانی آن در امان باشد. (27)
- « الصمت... سلامةٌ » : سکوت، سلامتی است. (28)
- « قوم لسانک تسلِم » ؛ زبان محکم کن تا سالم بمانی. (29)
- « من کان صدوقاً لم یَعدَمِ السلامة » : راستگو، سلامتی را از دست نمی دهند. (30)
6/2/4. زهد: برخی از روایات، راحتی و آسایش را در زهد دانسته اند:
- « الراحةُ فی الزُّهد » ؛ راحتی و آسایش در زهد است.
- « الزهد فی الدُّنیا الرَّاحةُ العُظمی » ؛ زهد در دنیا بزرگ ترین راحتی و آسایش است. (31)
6/2/5. شکر نعمت: در برخی روایات، در شکر نعمت، گونه ای امنیت نهفته است.
- « شُکر النَّعمةِ اَمان مِن تحویلِها » ؛ شکر نعمت کردن، ایمنی است در برابر تبدیل آنها.
- « شکر النعمة امان من حلول النعمة » ؛ شکر نعمت کردن مانع از بلا می شود. (32)
6/2/6. پایداری: در روایات برای پایداری و استقامت نیز کارکرد ایمنی و آسایش آورده شده است:
- « الاستقامةُ سَلامَة » ؛ پایداری، سلامتی و ایمنی است.
- « مَن طَلَب السلامَة لَزِمَ الاستقامَة » ؛ هر که خواهان سلامتی و ایمنی است، پایداری کند. (33)
6/2/7. دوری از شهوات: اجتناب از شهوات و هوای نفس نیز مصونیت آور است.
- « امنَع نفسَکَ من الشَهواتِ تَسلیم مِن الافاق » ؛ نفست را از شهوت باز دار تا از آفات آن در امان باشی (34)
6/3. سیاسی: در آموزه های سیاسی فرهنگ انتظار نیز می توان ایمنی و امنیت را مشاهده کرد. در این میان تشکیل حکومت، عدالت اجتماعی، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر جای گاه ویژه دارند (35).
6/3/1. تشکیل حکومت: تشکیل حکومت از جمله ضرورت های اجتماعی است که می تواند برای فرد و جامعه آسایش و امنیت به ارمغان بیاورد. حضرت امیر (علیه السلام) چنین می فرماید:
- « وَ اِنَّهُ لابُدَّ مِنّ امیرٍ بَرٍّ أو فاجرٍ یعمل فی إمرتِه المومنُ، و یستمتع فیها الکافِرُ.. و تأمَن به السُبُل.. » ؛ مردم به زمامداری نیک یابد، نیازمندند تا مومنان در سایه حکومت، به کار خود مشغول و کافران هم بهره مند شوند...[ و ] جاده ها امن و امان [ گردد ]. (36)
6/3/2. عدالت اجتماعی: از دیگر آموزه های بسیار مهم موجود در فرهنگ انتظار توجه به عدالت اجتماعی است. عدالت اجتماعی نیز دارای کارکردهای امنیتی است:
- « مَن عمِلَ بالعَدلِ حَصَّن الله ملکَهٌ » ؛ آن که به عدالت رفتار کند خدا فرمانروایی اش را حفظ می کند.
- « مَا عمّرت البُلدان بِمِثل العَدل » ؛ هیچ چیزی مانند عدالت، شهرها را آباد نمی کند.
- « ما حَصَّن الدٌّول بمثل العدل » ؛ هیچ چیزی مانند عدالت، دولت ها را حفظ نمی کند. (37)
6/3/3. جهاد: در روایات اسلامی جهاد، پایه دین محسوب شده است:
- « الجَهادُ عِمادُ الدین » ؛ (38) جهاد و رزمندگان از مهم ترین عناصری هستند که می توانند برای شهرها و مردم آنها، امنیت و ایمنی به ارمغان بیاورند.
- « الجُندُ حُصُون الرعیة » ؛ لشکریان حافظان مردم اند.
- « الجُنُود عزٌّ الدین و حُصُون الوُلاة » ؛ لشکریان، سربلندی دین و حافظان زمامدارانند. (39)
6/3/4. امر به معروف و نهی از منکر: حضرت امیر (علیه السلام) در خصوص کارکرد ایمنی آوری این آموزه دینی چنین می فرماید:
- « أیها المُومِنون إنَّه مَن رای عُدوانا یُعمَل و مُنکرًا یدعا الیِهِ، فَانکَرَه بِقلبِهِ فقد سَلِمَ و بریٌ » ؛ ای مومنان؛ هر کس تجاوزی را بنگرد و شاهد دعوت به منکری باشد و در دل آن را انکار کند خود را از آلودگی سالم داشته است. (40)
- « مَن کانَ فِیهِ ثلاثٌ سَلُمَت له الدنیا و الاخرةُ: یَامر باالمعروفِ وَ ...یَنهَی عَنِ المنکر » ؛ آن که سه خصلت در وی باشد سلامتی و ایمنی دنیا و آخرت از آن اوست[ یکی ] امر به معروف و نهی از منکر[ است ]. (41)
6/4. اقتصادی: آموزه های اقتصادی اسلام و نیز فرهنگ مهدویت، از دیگر آموزه هایی هستند که می توان کارکرد امنیتی به آنها نسبت داد آموزه هایی مانند عدالت، زکات، صدقه، قناعت، احسان و مانند آن دارای چنین کارکردی هستند. ذیلاً برخی از روایات مربوط را مرور می کنیم:
6/4/1. عدالت: رعایت عدالت در حوزه اقتصادی از جمله مهم ترین ضرورت های اجتماعی است که در فرهنگ اسلامی و نیز فرهنگ انتظار بر آن تاکید می شود. از آنجایی که اقتصاد با معیشت مردمان در ارتباط است، رعایت آن بیشترین تاثیر را بر امنیت عینی و ذهنی ایشان دارد. حضرت امیر (علیه السلام) در نامه ای که به یکی از کارگزاران خود نوشته اند چنین می فرماید:
- « و لاتَبیعنَّ ِللنَّاسِ فِی الخَراجِ کِسوةَ شتاء و لا صَیفٍ و لا دابَّةً یَعتَمِلونَ علیها وَ لا عَبداً » ؛ و برای گرفتن مالیات از مردم، لباس های تابستانی یا زمستانی و مرکب سواری و برده کاری او را نفروشید. (42)
در جاهای دیگر نهج البلاغه می توان توصیه به رعایت عدالت اقتصادی را مشاهده کرد، از جمله در خصوص رعایت بازرگانان و تجار. (43)
6/4/2. میانه روی: میانه روی در اقتصاد از جمله توصیه های همیشگی فرهنگ اسلامی است. یکی از کارکردهای آن کارکرد امنیت و آسایش است که به همراه دارد:
- « مَن اَرادَ السَّلامَةَ فَعَلیهِ بالقصدِ » ؛ آن که اراده سلامتی و ایمنی دارد میانه روی کند. (44)
هم چنان که اسراف، مخرب و سلب کننده ایمنی است: « کثرة السرف تدمر » ؛ اسراف کاری زیاد تخریب کننده است. (45)
6/4/3. رعایت حقوق اقتصادی، اسلام برای تامین نیازهای مختلف فرد و جامعه، حقوق اقتصادی در نظر گرفته است که رعایت آنها ایمنی آور است:
- « اَخرِج مِن مَاِلک الحُقُوق... تامَنِ المَلامَةَ والنَّدامَةَ » ؛ حقوق اقتصادی مردم را از مالت خارج کن تا از سرزنش و پشیمانی ایمنی یابی. (46)
9/4/4. پرداخت زکاة: از جمله حقوق اقتصادی که برای آن کارکرد ایمنی ذکر شده زکات است:
- « حصَّنوا اموالکم بالزَّکاة » ؛ اموال خود را با پرداخت زکاة حفظ کنید. (47)
6/4/5. کمک مالی: در این خصوص نیز روایات بسیاری وجود دارد از جمله:
- « ما حصّنتِ النّعم بِمِثل الانَعام بِهاء » ؛ هیچ چیز بهتر از ایمان و احسان ما را به امنیت نمی رساند. (48)
- « حَصَّنوا َانفسَکُم بِالصَّدِقة » ، خود را با صدقه ایمنی بخشید. (49)
6/5. قضایی: در فرهنگ اسلامی به امنیت قضایی مردم نیز توجه ویژه ای شده است. حضرت امیر (علیه السلام) در این خصوص چنین می فرماید:
- « ثَمَّ اختَر ِللحُکم بَینَ النَّاسِ افضَلَ رَعیّتِکَ فی نَفسِک َممَّن لاتَضیق بِهُ الُامُور » ؛ سپس از میان مردم، برترین فرد نزد خود را برای قضاوت انتخاب کن، کسانی که مراجعه فراوان آنها را به ستوه نیاورد و.. (50)
6/6. امور اجتماعی دیگر: در فرهنگ اسلامی توصیه های بسیاری در خصوص مسائلی مختلف اجتماعی مانند خانواده، رفاقت، گروه های اجتماعی، نوع برخورد با مردم، رعایت انصاف با مردم و بسیاری دیگر مانند آن شده است که هر یک به گونه ای می تواند ما را در جهت نیل به آسایش و ایمنی و امنیت یاری رسانند. برخی روایات در این خصوص را مرور می کنیم:
6/6/1. خانواده: از جمله مهم ترین عناصری که می تواند برای فرد و جامعه آسایش و امنیت بیاورد وجود آسایش و ایمنی در خانواده به عنوان هسته اصلی تشکیل جوامع است. اسلام درباره مسائل مختلف خانواده نکته های مختلفی را بیان کرده، اما از آن جا که بسیاری از آنها به انتخاب همسر صالح بازگشت دارد. راحتی را در همراهی همسر موافق دانسته است:
- « الزوجَةٌ المُوافِقَهُ اِحدی الرَاحَتَینِ » ؛ همسر همراه یکی از [ عناصر ] راحتی و آسایش است. (51)
6/6/2. همراهی: انسان در زندگی اجتماعی ناچار از همراهی کردن با دیگران است. برای این که در این همراهی کردن به آسایش برسیم و نیز از ما سلب آسایش و راحتی نشود چه کار باید کرد؟ در روایات زیر برخی از این راه ها مورد اشاره قرار گرفته است:
- « مَن صَحِبَ الَاشرارَ لَم یَسلِم » ؛ آن که با نااهلان همراهی کند از او سلب آسایش می شود.
- « مُصَاحب الاشرارِ کَراکِب البَحرانِ سَلمَ مِن الغَرقِ لَم یَسلِم..؛ آن که همراه نااهلان شود مانند سرنشین دریاست، اگر از غرق شدن نجات یابد از وحشت در امان نیست. (52)
- « اِحذَر مُجالسه الجَاهِل کَما تَامن مِن مُصاحِبة العَاقل » ؛ هم چنان که از همراهی عاقل به آسایش می رسی، از نشت و برخاست با جاهل و نادان بپرهیز، چرا که از تو سلب آسایش می کند. (53)
6/6/3. مشورت با عاقلان: « شَاورذَوی العُقُول تَامن الزَّلل و النَّدم » ؛ با صاحبان عمل مشورت کن تا از خطا و پشیمانی در امان بمانی. (54)
6/6/4. تحمل دیگران: « السَّلمُ ثمرةالحلم » ؛ آسایش و سلامتی نتیجه بردباری است. (55)
6/6/5. مدارا کردن با مردم: « سلامة الدنیا و الدنیا فی مداراة الناس » ؛ سلامتی دین و دنیا در مدارا کردن با مردم است.
- « سلامه العیش فی المداراة » ؛ سلامتی زندگی در مدارا کردن است. (56)

نتیجه گیری

مطالب این جستار اجمالی را می توان در نکته های زیر خلاصه کرد:
- منظور از « انتظار » در این جستار« فرهنگ انتظار » است.
- فرهنگ انتظار را، با بررسی مضامین و آموزه های ضمنی اش، می توان بر« فرهنگ ناب اسلامی » تطبیق داد.
- با دقت نظر در آموزه های مهم این فرهنگ در زمینه های مختلف اعتقادی، سیاسی، اخلاقی، اقتصادی، خانوادگی، قضایی و مانند آن، می توان به وجود کارکردهای مختلف امنیتی پی برد.
- مفهوم امنیت در این جستار به معنای کلی« ایمنی، آسایش، رفاه، و نه امنیت ملی، منطقه ای و مانند آن، منظور شده است، هر چند از این سطح نیز می توان به معنای دیگر نقب زد.
- به دلیل وجود مضامین دال بر اصالت فرد و جامعه در متون دینی، (57) می توان مرجع امنیت را فرد و جامعه، و نه خود حکومت، طبقه حاکم و مانند آن، دانست؛ بر همین اساس باید مسئله امنیت را در دو سطح خرد و کلان دنبال کنیم.
- رویکرد دو گانه قبل« خرد و کلان » به امنیت، ما را بر آن می دارد تا سطوح مختلفی از امنیت را در انوع روابطی که انسان دارد: رابطه انسان با خدا، رابطه انسان با خود؛ رابطه انسان با دیگران انسانی ( خانواده، گروه، حکومت، کشور، جامعه جهانی، و ... ) رابطه انسان با جهان هستی ( طبیعت، غیب، شیطان، ملائک، و... ) رصد کنیم.
- به دلیل تفسیر خاص اسلام از انسان، مبنی بر اهمیت بیشتر بعد معنوی وی، و رابطه دنیا و آخرت، و ضرورت تقدیم آخرت بر دنیا ( در عین حالی که به دنیا نیز توجه می شود )، به نظر می رسد که ما در عین حالی که هم به بعد عینی امنیت توجه می کنیم و هم ذهنی، لازم است تا به بعد ذهنی « نرم افزاری » توجه بیشتری داشته باشیم.
- در اندیشه دینی، بر همه راه های تامین امنیت ( معنوی و مادی ) فرد و جامعه ( از نوع اندیشه و رفتاری که انسان در برابر خداوند باید داشته باشد تا نوع رفتاری که انسان در سطح جامعه جهانی در قبال دیگران باید اتخاذ کند ) تاکید می شود.
- در اندیشه دینی، امنیت حقیقی در رضایت الهی است: « وَ رِضاه امانُ و رحمةٌ » . (58) بر این اساس، هر آنچه که انسان را از رضایت الهی و سعادت حقیقی دور کند ضد امنیت خواهد بود.
- به نظر می رسد مضامین متون دینی بیشتر با گفتمان ایجابی امنیت هم آهنگ باشد.

پی نوشت ها :

1- عنکبوت، آیه 67.
2- مطالب قسمت ( اشاره ) چکیده مانندی است از فصل نهم این منبع: جمعی از نویسندگان، انقلاب اسلامی ایران، تدوین نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری، قم، نشر معارف.
3- مانند مجموعه مقالات هشتمین گفتمان مهدویت ( 3 جلد ).
4- برای نمونه، ر.ک: بروس گوئن، مبانی جامعه شناسی، ترجمه غلام عباس توسلی و رضا فاضل، تهران، سمت، ص 151؛ هم چنین، باقر ساروخانی، دایرة المعارف علوم اجتماعی، ماده « institution » .
5- برای نمونه ر.ک: غلام عباس توسلی، نظریه های جامعه شناسی، فصل های مربوط.
6- ر.ک: انتظار محمدرضا حکیمی، خورشید مکه، فصل سیزدهم.
7- بررسی ماهوی انتظار را می توان در منبع سابق مشاهده کرد. بررسی علی و خاستگاهی انتظار را برای نمونه می توان در منبع زیر مشاهده کرد. ( مجله کلام اسلامی، شماره 41، محمدصابر جعفری.
- « انتظار فرج » ، هم چنین رویکرد کارکردی در خصوص انتظار را می توان برای نمونه در مقاله زیر مشاهده کرد: مقاله های گفتمان هشتم، جلد دوم، « نقش انتظار توان مند در تحولات اجتماعی » ؛ مقاله اول ).
8- پیشین، ص 26 و 27.
9- پیشین، ص 35.
10- ر.ک: مقالات گفتمان هشتم مهدویت، ج1، « جای گاه انتظار توان مند در معارف شیعه » ، حیدر علی رستمی، ص 212.
11- برای تنظیم این قسمت ( امنیت شناسی ) از مقالات مختلف در شماره 33 و 34 فصلنامه علوم سیاسی [ امنیت در اسلام ] بهره گرفته ایم، به ویژه بحث « صورت بندی امنیت ملی در حوزه فقه سیاسی » ؛ ( گزارش های علمی )، اثر دکتر اصغر افتخاری، هم چنین از اثر زیر: جمراسی فراهانی، علی اصغر؛ بررسی مفاهیم نظری امنیت ملی.
12- مطالب این قسمت عمدتا با استفاده از کتاب تصنیف غررالحکم و دررالحکم و براساس نظم آن تنظیم شده است، البته در مواردی نیز از نهج البلاغه استفاده کرده ام. احادیث این دو کتاب را به دلیل تعداد نسبتا زیادشان در متن ارجاع داده ام.
13- توجه به توصیه های اخلاقی، سیاسی، قضایی، اعتقادی، خانوادگی، و معاشرتی اسلام از جمله محورهای اصلی فرهنگ انتظارند.
14- نهج البلاغه، خطبه 106.
15- تصنیف غررالحکم، ص 84.
16- همان.
17- همان، ص 177.
18- همان، ص 88.
19- همان،ص 89 و 90.
20- همان، ص 86.
21- همان،ص 116، 117.
22- نهج البلاغه، خطبه 4.
23- تصنیف غررالحکم، ص 191.
24- همان،ص 197.
25- تصنیف غررالحکم، ص 210.
26- همان، ص 211.
27- همان، ص 218.
28- همان، ص 216.
29- همان، ص 218.
30- همان،ص 218.
31- همان، ص 276.
32- همان، ص 280.
33- همان، ص 287.
34- همان، ص 305.
35- این موارد برخی از محوری ترین ارکان فرهنگ انتظار ( مثبت ) هستند، ر.ک: الشیخ کاظم، جعفر المصباح، الامام المهدی و مفهوم الانتظار، ص 153 به بعد.
36- نهج البلاغه، خطبه 40.
37- تصنیف غررالحکم، ص 340.
38- همان، ص 333.
39- همان، ص 333.
40- نهج البلاغه، حکمت 373.
41- تصنیف غررالحکم، ص 332.
42- نهج البلاغه، نامه 51.
43- همان، نامه 53.
44- تصنیف غررالحکم، ص 354.
45- همان، ص 359.
46- همان، ص 370.
47- همان، ص 399.
48- همان، ص 386.
49- همان، ص 395.
50- نهج البلاغه، نامه 53.
51- تصنیف غررالحکم، ص 405.
52- همان، ص 431.
53- همان، ص 432.
54- همان، ص 442.
55- همان.
56- تصنیف غررالحکم، ص 445.
57- ر.ک: المیزان، ج4، ص 96 و 97، و تفسیر المیزان، ج1، ص 554.
58- نهج البلاغه، خطبه 160.

منابع :
1- قرآن کریم، ترجمه فولادوند.
2- نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی ( رحمه الله )، قم، موسسه انتشارات حضور؛ چاپ دوم، زمستان 1383.
3- فصلنامه علوم سیاسی، شماره های 33 و 34 ج مقالات متعدد ج.
4- استراتژی امنیت ملی در جمهوری اسلامی ایران، مجموعه مقالات، تهران، ناشر پژوهشکده مطالعات راهبردی، 84.
5- مراحل بنیادین اندیشه در مطالعات امنیت ملی، گردآوری و ترجمه اصغر افتخاری، تهران، انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی، 81.
6- مقالات گفتمان هشتم مهدویت، موسسه پژوهشی انتظار نو، 3 جلد، قم، نشر شباب الجنه، تابستان 86.
7- مرکز الابحاث و الدراسات الاسلامیه، تصنیف غررالحکم و دررالحکم، التحقیق: مصطفی درایتی و حسین درایتی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1378.
8- عبدالباقی، محمد فواد، المعجم الفاظ القرآن الکریم، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی تا.
9- محمدرضا حکیمی، خورشید مغرب، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ شانزدهم، 1379.
10- مقالات گفتمان ششم گفتمان مهدویت، موسسه پژوهشی انتظار نور، قم، بوستان کتاب، 1385.
11- آصفی، محمدمهدی، انتظار پویا، ترجمه: تقی متقی، تهران، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود، 1383.
12- توماس کارولین؛ حکومت جهانی، توسعه و امنیت انسانی، ترجمه: مرتضی بحرانی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی، زمستان 1382.
13- جمراسی فراهانی، علی اصغر، بررسی مفاهیم نظری امنیت ملی، تهران: نشر مرکز آموزش مدیریت دولتی، 1374.
14- جعفر المصباح، الشیخ کاظم، الامام المهدی و مفهوم الانتظار، تهران، دارالبصائر، 1381.
15- انقلاب اسلامی ایران، جمعی از نویسندگان، تدوین: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، قم، نشر معارف، 1374.
16- کوئن، بروس، مبانی جامعه شناسی، ترجمه غلام عباس توسلی و رضا فاضل، تهران، 1381.
17- ساروخانی، باقر، دایرةالمعارف علوم اجتماعی، تهران، سازمان انتشارات کیهان، 1370.
18- توسلی، غلام عباس، نظریه های جامعه شناسی، تهران، سمت، 1371.
19- مجله کلام اسلامی، شماره 41.
منبع مقاله :
مکارم شیرازی ...{ و دیگران }، (1387)، گفتمان مهدویت، قم: موسسه بوستان کتاب، چاپ اول