بررسی و توصیف حوادث کربلا در اشعار اهلی شیرازی (۱)

 

چکیده
 

کربلاو حوادث مربوط به آن در اشعار شاعران پارسی، خصوصاً شاعران شیعی نمود بسیاری دارد. مولانا محمد اهلی شیرازی یکی از شاعران شیعی است که در اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم، این موضوع را در اشعار خود پرورانده است. این پژوهش بر مبنای بررسی اشعار کربلایی او شکل گرفته است.
از مهم ترین یافته های مقاله ی حاضر می توان به این نکات اشاره نمود: بهره گیری شاعر از تفکرات شیعی، توصیف وقایع کربلا که موضوع اخیر در این مقاله، تحت عناوین زیر بررسی شده است : تأثیرپذیری شاعر از حوادث کربلا، ترسیم گوشه هایی از وقایع کربلا، تأثیر حوادث کربلا بر عالم و توصیف شاعر از آنها و بهره گیری از اجرام آسمانی و طبیعت و ... در این توصیف ها به شخصیت های مثبت و منفی واقعه ی کربلا، آرایه های ادبی که با محوریت کربلا در شعر اهلی پدید آمده اند پرداخته شده است.
کلید واژه ها : تفکر شیعی، کربلا، امام حسین، اهل بیت، آرایه ها و فنون ادبی ،اهلی.

مقدمه
 

هدف این مقاله، بررسی کیفیت و نحوه ی ترسیم حوادث کربلا در شعر اهلی شیرازی است. متأسفانه هیچ پژوهش جامعی درباره ی این شاعر و سبک و سیاق کلامش انجام نشده و به تبع حوادث کربلا و اوصاف آن نیز در شعر او مورد تحقیق و تفحص قرار نگرفته است؛ به همین دلیل ابتدا و به اختصار به شرح حال، سرگذشت و آثار او پرداخته می شود.
مولانا محمد اهلی شیرازی در سال 858 ق متولد شد و به سال 942 ق وفات یافت. مدفن او در کنار آرامگاه حافظ است.«مولانا اهلی شیرازی نامش محمد، مولدش شیراز و از جمله عرفای صاحب جاه بوده» (فرصت شیرازی ، 1377 ، ج2 ، ص 789) است.
جای شبهه نیست که اهلی، مذهب شیعه ی دوازده امامی داشته (1) و در اشعار او این امر کاملاً هویدا است. اهلی به حوادث کربلا نیز بسیار پرداخته است. در اشعار او همچنین به احمد بن موسی الکاظم (شاه چراغ) اشاره شده و ارادت بسیار شاعر به ایشان نمایان است :

 

آن که خاک آستانش کعبه ی صدق و صفاست
سیّد سادات عالم ، احمد موسی الرضاست

(اهلی ، 1369، ص 440)(2)

احمد بن موسی بن جعفر بن باقری
کز علیّ بن حسین بن علیّ مرتضاست

(همان ، ص 441)

اهلی در اکثر انواع شعر دستی داشته است.«از اکثر سالکان مسالک سخنوری به وفور مهارت در شعر امتیاز تمام داشت. در علم قافیه و عروض و معما کامل بود و در جمیع اصناف شعر می گفت. مثنوی ذوبحرین و تجنیس که عقل درو متحیر است »(صفوی ، 1384،ص177).
اشعار او شامل قصاید، غزل ها، ترکیب بند، ترجیع بند، قطعات، رباعی و مثنوی است (صفا ، 1386 ، ج5 ، صص 606-611). «مولانا اهلی، سرآمد فصحای زمان و سردفتر بلغای سخندان در فنون شعر [بود که] در کمال مهارت قصاید مصنوع گفته [است]» (آذر بیگدلی ، 1336 ، ص 204).
او در قصیده ای مصنوع، به شرح آرایه های ادبی و مباحث بلاغی می پردازد که مطلع آن ذکر می شود :

نسیم کاکل مشکین کراست چون تو نگار
شمیم سنبل پرچین کجاست مشک تتار

(اهلی ،‌همان ، ص 777)

«به وفور مهارت در فن شعر امتیاز داشت و این قصیده ی مصنوع سلمان ساوجی را تتبع نمود :

صفای صفوت رویت بریخت آب بهار /هوای جنت کویت ببیخت مشک تتار»(حسینی، 1362 ، ص 156).
از شعر او نغمه ی کلام سعدی به گوش می رسد. «مولانا اهلی شیرازی در سلک شعرای کرام و فضلای عظام انتظام داشته ... و در جمیع اصناف شعر می گفت. ... دیوان اشعار او مسلم ارباب نظر و چاشنی شعر سعدی در کلام او مضمر است» (شوشتری ، 1376 ق، ص189).
اهلی به اشعار فنی ودارای صنعت ادبی علاقه ی خاصی داشت.«صاحب دیوان است و مثنوی سحر حلال که ذو بحرین و ذوقافیتین است، از مصنفات اوست» (کوپاموی ، 1336ق، ص139).
سبک شعری اهلی در واقع ادامه ی سبک عراقی است و از نازک خیالی و معنی سازی سبک هندی در آن اثری نیست. غزل و قصیده های او در عین استواری و استحکام، روان و دلنشین است و یکی از مهم ترین مضامین شعر او، توجه به شیعه و سرگذشت آن است.(3)
 

تفکرات شیعی در اشعار اهلی
 

اهلی در قصاید، ترکیب بند، ترجیع بند، قطعات، مثنوی شمع و پروانه و مثنوی سحر حلال به نکات مضامینی اشاره می کند که مؤید تفکرات شیعی اوست. او در اشعارش به توحید و ستایش خداوند می پردازد و به ستایش پیامبر، دوازده امام بزرگوار شیعه، اهل بیت نبوت و سرگذشت آن بزرگان توجه دارد و به توصیف احوال آنان می پردازد که به برخی از این تفکرات اشاره می شود:

مدح و منقبت حضرت علی (علیه السلام)
 

اهلی در دو قصیده ی زیر، به مدح و منقبت امام علی (علیه السلام) اشاره می کند:

 

ای جان همه جان ها، روح القدسی گویا
پنهان ز نظر اما در دیده ی جان پیدا

(اهلی ، همان ، ص 420)

شاه نجف که هر دو جهان در پناه اوست
هر جا سری که هست همه خاک راه اوست

(اهلی ، همان ، ص 425)

او در این قصاید به توصیف مقام آن حضرت می پردازد و از سرگذشت و احوال ایشان سخن می گوید. در اشعار زیر نیز می توان ذکر امام علی (علیه السلام) را دید :

آن شهنشاهی که بحر لافتی را گوهر است
شحنه ی دشت نجف، شاه ولایت حیدر است

(همان ، ص 427)

شاه نجف که گوهر بحر عنایت است
چون بحر بیکران کرمش بی نهایت است

(همان ، ص 441)

صبح سعادت دمید حق در دولت گشاد
پرتو مهر علی بر همه عالم فتاد

(همان ، ص 452)

ای با سپهر بوقلمون هیبتت به جنگ
روز و شب از نهیب تو گردیده رنگ رنگ

(همان ، ص 480)

تو شیر خدایی به یقین یا اسدالله
سربیشه ی تو عرش برین یا اسدلله

(همان ، ص 500)

ما بی کسیم و معرکه خونخوار یا علی
ما را به لطف خویش نگهدار یا علی

(همان ، ص 509)

علاوه بر این موارد، در اشعار دیگر از جمله در آغاز مثنوی شمع و پروانه و سحر حلال به اوصاف ارزشمندی از آن حضرت اشاره می شود که البته خود، مقاله ی دیگری می طلبد.
 

پی نوشت ها :
 

* استاد یار دانشگاه قم
1 ـ برای دریافت شرح حال اهلی و مذهب او، ر.ک به : دهخدا ، 1377، ذیل «اهلی شیرازی».نیز : رازی ، 1378؛ علیشیروانی ، 1363و حسینی ، 1382.
2 ـ دیوان اهلی شیرازی در سال 1369 به چاپ دوم رسید. جهت جلوگیری از تکرار، به ذکر نام اهلی و صفحه بسنده شد.
3 ـ میان شرح حال اهلی شیرازی و اهلی ترشیزی در تذکره ها خلط بحث شده است (ر.ک به : گلچین معانی ، 1363 ، ج2 ، ص 719).
 

منبع:فصلنامه شیعه شناسی شماره 27
ادامه دارد...