حجیت ذاتی بناهای عقلایی و تأثیر آن در فقه و اصول

چکیده:
 

اغلب امارات اصولی و قواعد فقهی از بناهای عقلایی به شمار می روند، بنای عقلا بنابر قول مشهور، رفتار جمعی عقلای عالم است و بدون تقریر معصوم واقعیتی را ثابت نمی کند. نوشتار حاضر بر این باور است که تمام بناهای عقلایی منشأ حقیقی داشته و به عقل اضطراری باز می گردد و دلیل شیوع و عمومیت آن نیز اضطرار عقلا در زندگی است. بنابراین حجیت آن به عقل باز می گردد و از این نظر علم اصول و قواعد فقه، قابلیت تحلیل عقلی را خواهند داشت.

کلید واژه ها: عقل عملی، بنای عقلا، سیره ی عقلا، حجیت ذاتی، اختلال نظام، اماره، علم اصول.
 

مقدمه
 

پرسش اصلی
 

میان بنای عقلا و احکام عقل عملی چه نسبت حقیقی وجود دارد، و سیره حجیت خود را از چه عاملی می گیرد؟

پرسش های فرعی
 

1.مقصود از سیره ی عقلا چیست و چه اقسامی دارد؟
2.منشأ پیدایش سیره ی عقلا چیست؟
3.اقوال موجود درباره ی سیره ی عقلا کدام است و هر کدام برای اثبات نظر خود چه ادله ای را اقامه می کنند؟
4.آیا بنای عقلا وجود خارجی دارد؟ و چه عیاری برای تعیین حدود آن می توان معرفی کرد؟

فرضیه ی اصلی
 

بنای عقلا چیزی جز خضوع نوع انسان در برابر احکام اضطراری مادی عقل(1) نیست. از این نظر به بدیهیات عقل عملی بازگشته و حجیت خود را از عقل می گیرد.

فرضیه های فرعی
 

1.سیره ی عقلا به عرف عامی گفته می شود که فراتر از ملیت ها و مرزبندی های سیاسی جریان دارد، و به معاصر معصوم (ع)،‌ مستحدثه، و اضطراری اولی و ثانوی تقسیم می شود.
2.قول مشهور کاشف نبودن از واقع را دلیل عدم حجیت ذاتی می داند و قول مخالف، غیر قابل ردع بودن و قابلیت تحسین و تقبیح عقلی را دلیل حجیت ذاتی آن بر می شمارد.
3.بنای عقلا، پاسخ طبیعی انسان به ضرورت های زندگی است. از این نظر در همه ی عالم به یک صورت انعکاس می یابد.
4.بنای عقلا به گونه ای که در تعریف آن بیان شد، در عالم خارج وجود ندارد و آنچه وجود خارجی دارد، آرای محموده ای بیش نیست.

تبیین محل نزاع
 

یکی از ادله ی رایج در فقه و اصول، سیره ی عقلاست. بسیار اتفاق می افتد که فقیه برای اثبات اصلی اصولی یا قاعده یا حکمی فقهی، به سیره ی عقلا استناد می کند. از این رو در لابه لای مباحث، از حجیت و عدم عجیت آن سخن گفته و به تعریف آن پرداخته اند. برخی از اصولیان معاصر پا را فراتر گذاشته و بحث مستقلی را در اصول سامان داده اند تا به تفصیل به تبیین ِ تعریف، اقسام، حجیت و تفاوت آن با حکم عقل و عرف بپردازند.
نظر مشهور اصولیان بر آن است که بنای عقلا حجیت خود را از تأیید یا عدم الردع شارع می گیرد. از این رو در سیره های مستحدثه با مشکل مواجه می شود و اغلب به عدم حجیت آن می رسد؛ زیرا به هیچ نحو نمی تواند تقریر معصوم(ع) را ثابت نماید. گاه نیز با برخی تکلف ها سعی در اثبات عدم ردع شارع نسبت به آنها دارد.
در این نوشتار برآنیم تا رابطه ی عقل عملی و بنای عقلا را به روشنی تبیین نماییم و با اثبات «بازگشت بناهای عقلایی، به احکام اضطراری عقل عملی»، حجیت استقلالی و به تعبیری «حجیت ذاتی» این سیره ها را به اثبات رسانیم و نشان دهیم که چگونه اصولیان در تحلیل سیره های جاری در فقه و اصول، دچار تهافت شده و بارها تا مرز تصریح به عقلی بودن رسیده اند، اما به جهت غفلت از نکته ای که توضیح آن خواهد آمد، باز هم به غیر کاشف بودن آن رأی داده و آن را نیازمند تقریر شارع دانسته اند.

آثار فقهی و اصولی بحث
 

اهم این آثار از این قرار است:
1.اغلب مسائل علم اصول و قواعد فقهیه ای که به تصریح فقها جزو بناهای عقلایی هستند، در زمره ی مسائل تحلیلی عقلی قرار گرفته و اصول و قواعد فقهی از یک علم تعبدی به یک علم عقلی تبدیل خواهد شد و همین امر می تواند تحول بزرگی را در این دو عرصه رقم بزند.
2.تحلیلی شدن اصول و قواعد فقهی موجب می شود تا فقیه بتواند رابطه ی منطقی میان آنها را دریافته و از این روابط به کیفیت تأثیرگذاری و دخالت آنها در تحلیل مسائل مختلف پی ببرد، و تأثیر اصول و قواعد مختلف و محاسبه ی برآیند آنها را با تسلط و قدرت بیشتری به انجام رساند. به عبارت دیگر، یک مسئله گاه با چندین قاعده و اصل در ارتباط است و از هر کدام به حَسَبِه تأثیر می پذیرد. اگر فقیه بتواند ارتباط موجود میان خودِ اصول و قواعد را به خوبی دریابد، در محاسبه ی برآیند تأثیرگذاری مجموعه قواعد و اصول در مسئله ی مفروض، با قدرت بیشتری ظاهر خواهد شد.
3.سیره های نوپیدا، علی فرض تحققه، به جهت ارجاع شان به عقل عملی نیازمند تقریر نیستند و محذور حادث بودن را نخواهند داشت.
4.بر این اساس، بسیاری از بیان های قرآنی و روایی که ناظر به مسائل اصولی و قواعد فقهی هستند، ارشادی خواهند بود. در حالی که طبق مبنای مشهور، این بیان ها تأسیسی هستند.

تعریف عقل عملی
 

عقل عملی دست کم در دو اصطلاح به کار رفته است ما به جهت مشخص شدن مقصود، به اجمالِ این تعاریف اشاره می کنیم:
تعریف مشهور: عقل به جهت نوع مدرکات خود، به عملی و نظری تقسیم می شود. اگر مدرک عقل شأنیت عمل نداشته باشد، نظری و اگر شأنیت آن را داشته باشد، عملی خواهد بود. از این نظر، ادراک «الله واحد»،‌ مدرک نظری و «الظلم قبیح»، مدرک عملی خواهد بود. ناگفته پیداست که در اغلب موارد، مدرکات عقل نظری با واسطه مبنای عمل قرار می گیرند و جهت رفتارها را مشخص می سازند؛ مانند اینکه پذیرش یگانگی خدا موجب تغییر جریان فکری و مکتبی شده و در رفتارهای انسان تأثیر اساسی و بنیادین دارد. اما از این نظر که یگانگی خداوند به خودی خود عمل کردنی نیست، از حکمت ها و معقولات نظری به شمار می رود. این تعریف مبنای نوشتار حاضر در عقل عملی است.
تعریف غیر مشهور: عقل نظری شامل همه ی ادراکات انسان می شود و همه ی شئون علمی را در بر می گیرد و از آنجا که قضایایی نظیر «الظلم قبیح» نیز مورد ادراک قرار می گیرد، مشمول عقل نظری است. در مقابل، قوه ی انگیزش به خیر و صلاح را عقل عملی می نامند. بر این اساس، عقل عملی از سنخ ادراک نبوده و به انگیزه ی فعل باز می گردد.

معیار عقلی بودن دلیل
 

در این نوشتار معیار عقلی بودن قضایا، قابلیت اقامه ی برهان و استدلال برای اثبات آن است. از این نظر تفاوتی ندارد که از سنخ اعتباریات و یا تکوینات باشد. حتی ممکن است قضیه ای مانند غذا خوردن منشأ غریزی داشته باشد، اما از آن نظر که قابل استدلال است، عقلی نیز به شمار می رود؛ زیرا عقل از درک ضرورت تغذیه برای بقا و رشد انسان، به وجوب آن حکم می کند. همچنان که منشأ احساسی داشتن قضیه ای، مانند دست گیری از مظلوم نیز مانع از عقلی بودن نمی شود؛ زیرا عقل سکوت در برابر ظلم ظالم و ناله ی مظلوم را قبیح می شمارد. بنابراین هر چیزی که قابلیت استدلال داشته باشد، عقلی است، خواه منشأ آن غریزی، خواه عاطفی و خواه اعتباری یا تکوینی باشد.

تعریف عرف و بنای عقلا
 

تکرار یک حرکت از سوی یک فرد، موجب عادت می شود، و تکرار یک حرکت از سوی یک جمع و یا گروه اجتماعی، عرف را پدید می آورد. به عبارت دیگر، عرف عادت جمعی و اجتماعی است و از کوچک ترین اجتماعات، نظیر روستا شروع می شود و به عادت های پذیرفته شده ی جهانی ختم می شود؛ مانند اینکه در برخی از روستاها عادت بر آن است که شال سرخ بر سر عروس بیندازند. در مقابل، همه ی مردم دنیا بر این عادت اند که به ظواهر کلام اخذ می کنند، یا خبر واحد ثقه را بپذیرند. به این نوع از عرف های عمومی که همه ی مردمان را با وجود تفاوت های فراوانی که در عادت ها و باورها دارند، در بر می گیرد، بنای عقلا اطلاق می شود. با این توضیح، رابطه ی عرف و بنای عقلا، اعم و اخص مطلق خواهد بود. گر چه در اطلاق اصطلاحی، عرف به چیزی غیر از بنای عقلا اطلاق می شود. این تمایز به خاطر آن است که هر کدام از دو نوع عرف، یعنی عرف فراگیر و غیرفراگیر، احکام متفاوتی دارند. بنابراین مانعی ندارد که عرف و بنای عقلا را دو تا بدانیم.
سید محمد تقی حکیم در تعریف سیره ی عقلا می نویسد:
یراد به صدور العقلاء عن سلوک معین تجاه واقعة ما صدوراً تلقائیاً، و یتساوون فی صدورهم عن هذا السلوک علی اختلاف فی أزمنتهم وأمکنتهم، و تفاوت فی ثقافتهم و معرفتهم، و تعدد فی نحلهم و أیانهم و أمثلته کثیرة منها: صدور العقلاء جمیعاً عن الأخذ بظواهر الکلام، و عدم التقید بالنصوص القطعیة منه، علی نحو یحملّ بعضهم بعضاً لوازم ظاهر کلامه، و یحتج به علیه(2)؛
مقصود از بنای عقلا این است که ایشان در مواجهه با اتفاق های خاصی، روش مشخصی را بدون تأمل و تحلیل در پیش گیرند و با وجود اختلاف های زمانی و مکانی و ادراکی و شناختی و تعدد مذاهب و ادیانشان، در این سلوک یکسان عمل می کنند و مثال های آن بسیار است، مانند عمل عمومی عقلا به ظواهر کلام و محدود نشدن به نصوص یقینی، به گونه ای که برخی بر برخی دیگر لوازم ظاهر کلامش را تحمیل می کند و با آن بر او احتجاج می نماید.
گر چه اغلب اصولیان بنای عقلا را در جایگاه مشخصی بحث نکرده و به تعریف آن نپرداخته اند، اما از کاربردهای آن در مباحث اصولی و لوازم بیانات شان، می توان فهم مرحوم حکیم از گفتار ایشان را تصدیق کرد؛ مثلاً مرحوم مظفر که معاصر و همدرس نویسنده ی الاصول العامه است، در اثبات حجیت خبر واحد با بنای عقلا می نویسد:
أنه من المعلوم قطعاً الذی لا یعتریه الریب استقرار بناء العقلاء طراً و اتفاق سیرتهم العملیة علی اختلاف مشاربهم و أذواقهم علی الأخذ بخبر من یثقون بقوله و یطمئون إلی صدقه و یأمنون کذبه و علی اعتمادهم فی تبلیغ مقاصدهم علی الثقات و هذه السیرة العلمیة جاریة حتی فی الأوامر الصادرة من ملوکهم و حکامهم و ذوی الأمر منهم(3)؛
به وضوح روشن است که بنای عملی همه عقلا ــ با وجود اختلاف روش ها و ذائقه ها ــ بر اخذ به خبر کسانی که به سخنان شان اطمینان دارند از دروغ شان احساس امنیت می کنند، استقرار یافته است و در رساندن مقاصدشان بر ثقات اعتماد می کنند. این سیره حتی در اوامر پادشاهان و حاکمان و صاحبان امرشان نیز جریان دارد.
حضرت امام خمینی نیز در بحث از اصالت صحت، بنای عقلا را غیر قابل خدشه ترین دلیل آن می شمارد و می نویسد:
و الدلیل علیه هو بناء العقلاء و السیره العقلائیة القطعیة من غیر اختصاصها بطائفة خاصة کالمسلمین، ...کقاعدة الید و کالعمل بخبر الثقة معمولاً بها بین الناس منتحلیهم بالدیانات و غیرهم و المسلمون کانوا یعملون بها کسائر طبقات الناس من غیر انتظار ورود شیء من الشرع، ...کلها یرجع إلی هذا الأمر العقلائی الثابت لدی جمیع العقلاء و هذا واضح جداً(4)؛
و دلیل بر آن، بنای عقلا و سیره ی عقلائیه قطعی بدون اختصاص به طائفه خاصی مانند مسلمین است...مانند قاعده ید و عمل به خبر ثقه که در میان مردم با وجود اختلاف در دین های شان و غیر ایشان رواج دارد و مسلمانان نیز مانند سایر طبقات مردم بدون انتظار ورود از شرع به آنها عمل می کنند...همه اینها به امر عقلایی ثابت در نزد همه عقلا باز می گردد و این واضح است.
همچنین از اطلاق بنای عقلا در عبارات ایشان، و نیز استدلال به اینکه اگر امارات عقلایی جریان نیابد نظام زندگی بشر مختل می شود، می توان شمول و عمومیت را استفاده کرد.
ناگفته پیداست که ما به دنبال بحث کلیدی حجیت بنای عقلا هستیم. از این رو به مناقشه ها و تعاریف لفظی نمی پردازیم و غرض از اصرار در اثبات شمول و عمومیت در تعریف بنای عقلا، لوازمی است که موجب عدول از قول مشهور شده است.

پی نوشت ها :
 

*مدرس سطح عالی حوزه، و کارشناس مجله فقه.
1.در ادامه توضیح خواهیم داد که اضطرار در موارد مختلف، اشکال مختلفی پیدا می کند؛ مانند اینکه عمل به خبر ثقه برای حدّی از زندگی ضرورت دارد و مثلاً به کار گرفتن تلفن برای حدّ بالاتری از زندگی ضروری می نماید . بنابراین مقصود از اضطرار، محدود ساختن آن به حداقل های زندگی نیست و می تواند در زندگی حداکثری نیز حضور بیابد.
2.سید محمد تقی حکیم، الأصول العامة، النص، ص 191.
3.محمد رضا مظفر، أصول الفقه، ج2، ص 91.
4.سید روح الله الموسوی الخمینی، الرسائل، ج1، ص 320.
 

منبع:کتاب فقه شماره 64