حرکت رو به جلو و برگزاری همایش و نشست‌های تخصصی در حوزه‌های مختلف اندیشه‌ای گویای توجه ویژه به ظرفیت‌های آن در سال 96 بود. در این گزارش به برخی از مهمترین آن‌ها می‌پردازیم.
** کتاب سال (احیای علوم سیاسی)
تاثیر نوشته‌ها و آثار «حسین بشیریه» استاد سابق دانشگاه تهران بر علوم سیاسی در ایران قابل کتمان نیست؛ از این رو کتاب‌های وی با استقبال خوبی از جانب مخاطبان روبرو می‌شوند.
کتاب «احیای علوم سیاسی، گفتاری در پیشه سیاستگری» اثر حسین بشیریه یکی از آثاری بود که اواخر سال منتشر شد. این کتاب به نقد اولویت رویکرد اثبات گرایی در سیاست پرداخته و احیای سیاست به منزله حکمت عملی را مطرح می‌کند.
نگارنده در این اثر بر این دیدگاه است که احیای علوم سیاسی به منزله حکمت عملی و دانش سیاستگری، نیازمند کوشش‌های نظری بیشتر در جهت بازشناسی هدف و اهمیت و کارکرد دانش سیاست به منزله دانش تاسیسی و تجویزی است به زعم او به، چون سیاست با عمل، تصمیم گیری، سیاستگذاری و اداره امور عمومی سروکار دارد پس دانش سیاست هم باید معطوف به همان هدف باشد.
** شخصیت سال (سیدجواد طباطبایی)
نهمین جشنواره بین‌المللی فارابی دیماه سال گذشته در سالن اجلاس سران کشور‌های اسلامی برگزیدگان خود را شناخت.
«سیدجواد طباطبایی» توانست با کتاب «تاریخ اندیشه سیاسی جدید در اروپا جلد نخست از نوزایش تا انقلاب فرانسه دفتر سوم: نظام‌های نوآیین در اندیشه سیاسی» رتبه نخست گروه علوم سیاسی، روابط بین‌الملل و مطالعات منطقه‌ای را کسب کند.
طباطبایی یکی از برجسته‌ترین اندیشمندان علم سیاست به ویژه در زمینه اندیشه سیاسی است که توانسته با تالیف آثار مهم و برجسته‌ای به نظریه پردازی در اندیشه سیاسی ایران و تاریخ نگاری در اندیشه سیاسی غرب بپردازد.
اندیشه وی دارای چهار شاخصه است؛ نخست اینکه مساله محوراست؛ دوم اینکه روشمند است؛ سوم اینکه یک کل منسجم است و چهارم اینکه یک مسیر تحول روشنی را با خود به همراه دارد.
آثار طباطبایی را می‌توان به 2 دوره تقسیم کرد؛ دوره نخست شامل آثار دهه‌های 60 و 70 خورشیدی او می‌شود- یعنی سه کتاب «تاریخ اندیشه سیاسی در ایران»، «زوال اندیشه سیاسی در ایران» و «خواجه نظام الملک» - آثار این دوره بیشتر دارای رویکردی متن گرا بوده و بر کشف منطق درونی میان متن‌های مختلف، استوار است.
مفهوم کلیدی آثار این دوره «زوال» است که ویژگی اندیشه است. دوره دوم نیز شامل سه رساله «دیباچه‌ای بر نظریه انحطاط»، «مکتب تبریز» و «حکومت قانون در ایران» در دهه 80 می‌شود که دارای رویکردی زمینه گرا است؛ یعنی فهم متون در بستر تاریخی بر مبنای زمینه‌های ایدئولوژیک و تاریخی درونی هر دوره است. همچنین مفهوم کلیدی آثار این دوره «انحطاط» است که ویژگی تمدن است.
برخی به اشتباه آثار طباطبایی را تاریخ نگاری اندیشه می‌دانند به این معنا که وی را به مثابه یک مورخ فرض می‌کنند که به نظر می‌رسد نمی‌تواند نظری دقیق باشد چرا که به واقع طباطبایی مورخ نیست؛ زیرا مورخ با نقل و توصیف سر و کار دارد؛ به نوعی می‌توان گفت: نقل و توصیف نخستین مواجهه انسان با یک پدیده تاریخی است که به قالب کلمه‌ها در می‌آید. اما طباطبایی در ماهیت رویداد‌ها تامل می‌کند و نتیجه فلسفی می‌گیرد.
** روشنفکر سال (داریوش شایگان)
«داریوش شایگان» از اندیشه ورزان معاصر است که در زمینه‌های فلسفه تطبیقی، هویت و پدیدار شناسی شاعرانگی ایرانیان، فلسفه هنر تا عرصه هنرهایی، چون نقاشی، عکاسی و معماری آثاری را خلق کرد.
از وی امسال کتاب «فانوس جادویی زمان» که به بررسی زندگی و آثار «مارسل پروست» با تاکید بر رمان «در جستجوی زمان از دست رفته» پرداخته است، روانه بازار نشر شد. با این حال اواخر امسال خبر تلخ سکته مغزی وی فضای اندیشه‌ای را متاثر ساخت؛ و درگذشت وی نیز یکی از مصائب حوزه ادبیات به شمار می‌آید، شاید اغراق نباشد اگر بگوییم که وی از مطرح‌ترین روشنفکران حال حاضر ایران است.
در واقع اگر روشنفکران را به 2 دسته کلی متاثر از «گاستون باشلار» یا «ژان پل سارتر» 2 فیلسوف شاخص سده بیستم فرانسه تقسیم کنیم، روشنفکران متاثر از سارتر کسانی هستند که درهمه زمینه‌ها ابراز نظر می‌کنند و سعی می‌کنند به همه پرسش‌ها پاسخ دهند.
حال آن که روشنفکران متاثر از گاستون باشلار آنانی هستند که بیش و پیش از پاسخگویی به پرسش‌ها مترصد هستند تا از مشکل آگاه شوند و مساله‌ای را طرح و در مورد آن مفهوم سازی کنند.
به نظر می‌رسد شایگان جزو روشنفکران باشلاری است؛ به این معنا که ابتدا از مشکل آگاهی درستی به دست می‌آورد و سپس سعی کند این مشکل را مفهوم سازی کند. این به طور دقیق همان کاری است که شایگان در دوره‌های مختلف زندگی فکری خود آن را انجام داده است.
** مباحثه سال (علم فراتر از ایدئولوژی)
دکتر حسن روحانی روز پنجم اسفندماه در مراسم اختتامیه سی و یکمین جشنواره بین المللی خوارزمی با تاکید بر اینکه علم، دانش و هنر مرز نمی‌شناسد، عنوان کرد: برخی در دوره‌ای می‌خواستند علوم بورژوایی و سوسیالیستی ایجاد کنند، اما موفق نشدند، چراکه علم به نوع تفکر و ایدئولوژی وصل نمی‌شود.
این سخنان رییس جمهوری بازتاب زیادی در فضای اندیشه‌ای ایجاد کرد و دیدگاه‌های مختلفی راجع به آن مطرح شد. با این حال به نظر می‌رسد همان گونه که آقای روحانی یادآور شدند علم امری فراتر از ایدئولوژی است و نمی‌توان تقلیل گرایانه به آن نگریست. تجربه‌ها و واقعیت‌های موجود نیز نشان می‌دهد که این نگاه علاوه بر تک سویه نگری، جزیره‌ای شدن و سیطره تفکر خودمدارانه در علم، راه شناخت و ادارک علمی درست را بسته و مانع توسعه و پیشرفت جوامع شده است.
** همایش سال (شریعتی و ما)
«اکنون، ما و شریعتی» عنوان نشستی دو روزه‌ای بود که آذرماه سال گذشته با حضور جمعی از استادان دانشگاه، کارشناسان و شریعتی پژوهان در دانشگاه تربیت مدرس برگزار شد.
«علی شریعتی» یکی از روشنفکران مطرح و تاثیرگذار در روزگار معاصر ایران است. افکار، نوشته‌ها و آرای او در مدت چهار دهه تاثیرات شگرفی بر فضای روشنفکری و اجتماعی ایران نهاد که هنوز هم این تاثیرات به اشکال مختلف تداوم خود را حفظ کرده است.
اگر فضای فکری ایران در دهه 1340 متاثر از «جلال آل احمد» بود، فضای دهه 1350 بی شک به شریعتی تعلق داشت. با این تفاوت که آل احمد گرفتاری اجتماعی را که روشنفکران ایران با آن روبرو بودند ادیبانه آشکار کرد، ولی راه حلی پیش پا ننهاد. شریعتی، اما خود را با مسائل نظری و راه حل‌های عملی تغییر دادن این وضع دشوار مشغول ساخت. گفتمان اصلی او، «بازگشت به خویشتن»، دنباله گفتمان «غربزدگی» آل احمد بود.
شاید بهترین تعریفی که از شریعتی می‌توان به دست داد، جامعه شناس دین است. این نکته را می‌توان با دو واقعیت پذیرفت؛ نخست این که بیشتر آثاری که او نوشته از چارچوب دین و اندیشه دینی بیرون نیست و دوم این که رهیافت او به دین به پیروی بعضی از مکتب‌های فکری در جامعه شناسی معاصر است.
