مواضع امام کاظم علیه السّلام در قبال خلفای معاصر

مقدمه

هر چند ائمه ـ علیهم السّلام ـ هر کدام در شرائط خاص خود بودند، ولی از آنجایی که هدفشان مشترک بود، برنامه هایشان بر اساس شرائط خاص زمان خود تنظیم و همان هدف را دنبال کرد ند . در کل برخورد ائمه ـ علیهم السّلام ـ با خلفای غاصب به صورت مسلحانه نبوده است، بلکه به صورت مبارزه‎هایی گوناگونی صورت گرفته است: که به برخی اشاره می‎شود:

مبارزات امام کاظم علیه السلام

1.عدم همکاری با خلفای غاصب، تا جایی که اسلام به خطر نیفتد.[1]

2.بحث و مناظره با علمای درباری و توبیخ آنها.[2]

3.زیر سئوال بردن مشروعیت حکومت حاکمان در بحث و گفتگو با حاکمان معاصر خود و علمای درباری.[3]

4.فعالیت های فرهنگی و علمی گسترده و تربیت شاگردان خاص.

5.تلاش برای احقاق حق امامت و تبیین جایگاه امامت.

امام کاظم ـ علیه السّلام ـ ، همین رویه را در پیش گرفت و از هر گونه اقدام و برنامه هایی که حکومت در برابر آن حساسیت نشان دهد، خوداری کرد. از این رو دنباله برنامه علمی پدر را گرفت و بر تربیت شاگردان بزرگ و رجال علم و فضیلت پرداخت.[4]

خلفای معاصر:

الف: منصور دوانیقی (136ـ158 هـ).

ب: محمد معروف به مهدی (158ـ 169 هـ).

ج: هادی عباسی (169ـ170 هـ).

د: هارون الرشید (170ـ193 هـ).[5]

در دوران حکومت این خلفا هر کدام برنامه خاصی برای سرکوبی شیعه داشتند.

جریان و دوران امامت:

جریان امامت از رحلت پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ (درماه صفر سال 11 هجری) تا وفات امام حسن عسگری ـ علیه السّلام ـ (ماه ربیع الاول سال 260 هجری) چهار دوره گذراند که هر دوره دارای ویژگی هایی است.

الف: دوره صبر و مدارا با خلفای معاصر (از سال 11 تا 35 هـ).

ب: دوره به قدرت رسیدن امام (از سال 35 تا 40) و همان چند ماه خلافت امام حسن ـ علیه السّلام ـ .

ج: دوره تلاش سازنده کوتاه مدت برای ایجاد حکومت اسلامی (از سال 41 تا 61 هـ).

د: دوره‌ تعقیب و ادامه همین روش در برنامه های دراز مدت بود.[6]

ادوار چهار گانه امام کاظم علیه السلام

بر اساس تقسیم بندی ادوار چهار گانه امامت پس از رحلت پیامبر ـ صلی الله علیه و آله  و سلم ـ زندگانی امام کاظم ـ علیه السّلام ـ در دوره چهارم قرار داشته است، یعنی:

1.دوره نومیدی از پیروزی حرکت مسلحانه.

2. کوشش سازنده به امید ایجاد حکومت اسلامی و یا زمینه های آن توسط خاندان پیامبر ـ صلی علی علیه و آله ـ در دراز مدت.

3.زمینه سازی برای رسیدن به این هدف از رهگذر کار فرهنگی و تربیت نیروی انسانی متناسب.

4.تبیین تفکّر اصیل اسلامی و نشان دادن بدعت ها و تحریف ها.[7]

اشاره به نمونه ای از اختناق و سختگیری های حاکمان جور به ظاهر تشیع؛ که خود بیانگر فضای حاکم بر آن زمان و موضع حکیمانه امام کاظم ـ علیه السّلام ـ است.

الف: وصیت نامه امام صادق ـ علیه السّلام ـ برای جانشینی:

1.خلیفه وقت، منصور دوانیقی.

2.محمد بن سلیمان (فرماندار مدینه و جاسوس خلیفه).

3.عبدالله بن جعفر بن محمد (برادر بزرگ امام ـ علیه السّلام ـ ).

4.موسی بن جعفر ـ علیهما السّلام ـ .

5.حمیده (همسر حضرت صادق ـ علیه السّلام ـ ).

این نحوه وصیت نامه بیانگر اختناق شدید فضای حاکم بر جامعه است و نشان دهنده موضع نیمه مخفی و زیرکانه و هوشیارانه ائمه ـ علیه السّلام ـ در برابر آن است. هدف امام صادق ـ علیه السّلام ـ از نوشتن وصیت نامه به این شکل، چیزی جز حفظ جان امام بعد از خود و بقای اسلام نبوده است.

ب: گفتگوی مهدی عباسی با امام موسی کاظم علیه السّلام

در یکی از سالها مهدی وارد مدینه شد و پس از زیارت قبر پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ با امام کاظم ـ علیه السّلام ـ ملاقات کرد و برای آنکه به گمان خود از نظر علمی آن حضرت را آزمایش کند: بحث حرمت «خَمر» شراب در قرآن پیش کشید و پرسید: آیا شراب در قرآن مجید تحریم شده است؟ آنگاه اضافه کرد: مردم اغلب می دانند که در قرآن از خوردن شراب نهی شده، ولی نمی دانند که معنای این نهی حرام بودن آن است! امام فرمود: بلی حرمت شراب در قرآن مجید صریحاً بیان شده است. مهدی ـ در کجای قرآن؟ امام ـ آنجا که خداوند (خطاب به پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ ) می فرماید: «بگو پروردگار من، تنها کارهای زشت، چه آشکار و چه پنهان و نیز «إثم» (گناه) و ستم بناحق را حرام نموده است...»[8]. آنگاه امام فرمود: مقصود از کلمه «إثم» در این آیه که خداوند آن را تحریم نمود، همان شراب است، زیرا خدا در آیه دیگری می فرماید اگر  از شراب و قمار می پرسند، بگو در آندو «و اثم کبیر» و سودهایی برای مردم است و گناهش از سودش بزرگتر است»[9] واثم که در سوره اعراف صریحاً حرام معرفی شده، در سوره بقره در مورد شراب و قمار به کار رفته است، بنابراین شراب صریحاً در قرآن حرام معرفی شده است. مهدی سخت تحت تأثیر استدلال امام قرار گرفت و بی اختیار رو به علی بن یقطین کرد و گفت: به خدا این فتوی، فتوای هاشمی است؛ علی بن یقطین گفت: «شکر خدا را که این علم را در شما خاندان پیامبر ـ صلی الله علیه و آله  و سلم ـ قرار داده است» مهدی از این پاسخ نارحت شد و در حالی که خشم خود را به سختی فرو می خورد، گفت: «راست می‎گویی ازی رافضی»[10]

و روزی هارون به آن حضرت اعلام کرد که حاضر است «فدک» را به او برگرداند. امام فرمود: در صورتی حاضرم فدک را تحویل بگیرم که آن را با تمام حدود و مرزهایش پس بدهی! هارون پرسید: حدود و مرزهای آن کدام است؟ امام  فرمود: اگر حدود آن را بگویم هرگز پس نخواهی داد. هارون اصرار کرد و سوگند یاد نمود که این کار را انجام خواهد داد. امام حدود آن را چنین تعیین فرمود:

حد اولش، عدن؛ حد دومش، سمرقند؛ حد سومش، آ‍فریقا؛ حد چهارمش، ارمنیه و بحر خزر است.

هارون با شنیدن هر یک از این حدود، تغییر رنگ می داد و بشدت ناراحت می شد، با شنیدن حدود چهارگانه، نتوانست خود را کنترل کند و با خشم و ناراحتی گفت: با این ترتیب چیزی برای ما باقی نمی ماند! امام فرمود: می دانستم که نخواهی پذیرفت و به همین دلیل از گفتن آن امتناع داشتم! امام ـ علیه السّلام ـ با این بیان به نوعی مطالبه حکومت و خلافت را نمود که حق اهل بیت بود که توسط غاصبان، از آنها غصب شده و آنچه حضرت زهرا (س) در باره فدک و استرداد آن اقدام کرد همین معنا بود که درباره حق غصب شده همسر و فرزندانش تلاش نمود و در تاریخ روشن کرد که همه مدعیان غاصب اند.

نتیجه:

از آنچه که گفته شد مواضع امام در قبال خلفای معاصرش بر این محورها استوار بود.

الف: عدم همکاری امام با دستگاه خلافت.

ب: زیر سؤال بردن مشروعیت حکومت حاکمان و غاصب جلوه دادن آن.

ج: عدم کوتاهی امام ـ علیه السّلام ـ در مواضعی که فرصت بحث و مناظره پیش می آمد تا عدم مشروعیت حکومت عباسی را آشکار و حقانیت اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ برای حکومت را ثابت کند.

د: تلاش برای ایجاد حکومت اسلامی در برنامه های گوناگون.

ر: اثبات حق کاکمیت بر تمام جهان اسلام برای امامت.

منابع جهت مطالعه

1.ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ج 6، ص 73.

2.ابن حجر هیثمی، لصواعق المحرقه، قاهره، مکتبه القاهره، ص 204.

3.مجلسی، بحارالانوار، ج 48، ص 126.

4.جعفر مرتضی العاملی، زندگی سیاسی امام جواد ـ علیه السّلام ـ ، دفتر انتشارات اسلامی، 1380، ص 67.

پی نوشت ها

[1] مفید، ارشاد، انتشارات اسلامیه، 1380 هـ .ش، ص 578.

[2] همان، ص 578.

[3] ابن ابی الفتح الاربلی، کشف الغمه، دارالاضواء، بیروت، لبنان، 1405 ـ 1985 قم.

[4] قمی، عباس، (حاج شیخ عباس قمی)، الأنوار البهیة، مشهد، مؤسسة منشورات دینی مشهد، ص 170.

[5] مفید، ارشاد، انتشارات اسلامیه، 1380 هـ .ش، 565 و 569.

[6] آیت الله خامنه ای، سید علی، پیشوای صادق، تهران، انشارات سید جمال، (بی تا) ص 21.

[7] پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، مؤسسه امام صادق ـ علیه السّلام ـ ، قم، 1375، هـ ش، ص 238.

[8] «قل ابّی حمرّم ربّی الفواحیش ما ظهر مبنها و ما بطن والاتم والبغی بغیر الحقّQ}، اعراف، 33.

[9] «یسئلونک عن الخمر والمسر قل فیها اثمٌ کبیرٌ و منافعٌ للنّاس واثمهی اکبر من نقعهماQ}، بقره، 219.

[10] کلینی، الفروع من الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج 6، ص 406.