اهمیت و عوامل افزایش وجدان کاری در زندگی

مقدمه

اصطلاح «وجدان کاری» در فرهنگ اداری جامعه اسلامی به ضرورت مطرح می شود و باید مورد توجه مدیران و کارگران آن قرار گیرد. اما چرا بسیاری از کارکنان و مدیران جامعه، خوب کار نمی کنند و گاه مشکل می آفرینند؟ چرا از انبوه سرمایه ها، امکانات، نیروها، استعدادها و عمر خود به گونه ای نامنظم و ناکارآمد بهره برداری می کنند؟ چرا در انجام کارها و فعالیت های اجتماعی، روحیه نشاط، هدف داری، مسئولیت پذیری، امنیت، رضایت، کیفیت و جدیت وجود ندارد؟ این موضوع چه علل یا عواملی دارد؟ آیا راه حل هایی برای افزایش روحیه وجدان کاری وجود دارد؟

از آنجا که جامعه ما، جامعه ای مسلمان است و فرهنگ آن بر اساس اصول و ارزش های اسلامی شکل گرفته، پژوهش حاضر می کوشد تا به اهمیت و ارزش وجدان کاری در زندگی اجتماعی و نیز موانع وجدان کاری و عوامل ایجاد و یا افزایش وجدان کاری بپردازد.

مفهوم وجدان

دست پر قدرت آفرینش، گوهر گران بها و صادقی را در درون آدمی تعبیه کرده که از آن به «وجدان و نفس لوامه» تعبیر می شود. «وجدان» در لغت به معنای «یافتن حق، شعور باطن، قوه ای در باطن که انسان را از نیک و بد اعمال آگاهی می دهد» آمده است (معین، 1360). وجدان، نیرویی ناشناخته در درون انسان، اما محسوس است و مکتب های گوناگون بشری و الهی در تعریف، شناسایی و کاربرد آن، سخن ها گفته و کتاب ها نوشته اند و جملگی بر وجود، صداقت و کارآیی آن اتفاق نظر دارند و در تمجید از وجدان گفته اند:

- وجدان، بایستگی ها را از نباید ها تفکیک می کند؛

- وجدان، قاضی امینی است؛

- وجدان، نظارت می کند؛

- وجدان، راهنمای ایمن است؛

- وجدان، شکنجه می دهد و شکنجه می بیند؛

- وجدان، قطب نماست (جعفری: 12 – 13).

اما به طور کلی، می توان گفت که وجدان در اصطلاح به دو معنا به کار می رود:

1.وجدان روان شناسی؛ عبارت است از قوه ای که علاوه بر درک خویشتن و آگاهی به حالات درونی، ارزش اعمال انسان را نیز تعیین می کند؛

2.وجدان اخلاقی؛ وظیفه و کارکردی اصلی دارد و آن عبارت است از تشخیص نیک و بد اعمال. در صورتی که این ارزیابی و تشخیص، قبل از انجام دادن عمل باشد، این وجدان را «وجدان قبلی» و مقدم می نامند. اما وقتی پس از انجام دادن کارها، وجدان قضاوت می کند و نیک و بد کارهای انجام شده را ارزیابی می کند، آن را «وجدان بعدی» یا پسین می نامند (شجاعی، 1388: 310). به دیگر سخن؛ وجدان اخلاقی «عاملی درونی است که انسان را برای نیل به ایده آل خویش تحریک می کند» (جعفری: 13). «وجدان کاری» در شاخه وجدان اخلاقی قابل بررسی است.

ارزش و اهمیت وجدان کاری

از جلوه های وجدان، داشتن وجدان کاری است؛ یعنی گوهر انسانیت آدمی ایجاب می کند که هر فعالیت و وظایفی را که انسان به عهده می گیرد به نیکوترین وجه ممکن به پایان رساند و از هرگونه سهل انگاری و مسامحه کاری بپرهیزد. به دیگر سخن، منظور از وجدان کاری در کوتاه ترین و زیباترین کلام، خوب، دقیق و کامل انجام دادن کار است. وجدان کاری در هر مسئولیتی آن قدر مهم و ضروری است که رسول اکرم صلی الله علیه و آله حتی برای چیدن لحد نیز آن را لازم می داند: ابراهیم - فرزند خردسال رسول اکرم صلی الله علیه و آله - درگذشت، وقتی او را در قبر نهادند و لحد را چیدند، رسول خدا صلی الله علیه و آله روزنه ای در لحد مشاهده کرد و با دست خود آن را پوشاند، سپس فرمود: «هرگاه یکی از شما کاری انجام می دهد، آن را محکم و دقیق انجام دهد» (کلینی، 1407: 3، 263).

عقل و دین حکم می کنند که هرکس کاری را که به عهده گرفته، محکم و نیکو انجام دهد و میان خود و دیگران تفاوتی قائل نشود و این سخن زیبای امام علی علیه السلام را به گوش گیرد که فرمود: «پسرم! به همه مردم نیکی و احسان کن، همان گونه که دوست داری در حق تو نیکی و احسان کنند؛ آنچه برای خود می پسندی، برای دیگران هم بپسند و آنچه را برای خود خوش نمی داری برای دیگران هم مپسند» (مجلسی، 1406: 13، 52). سخن امام زیباترین نمودِ وجدان کاری را ترسیم می کند، به گونه ای که اگر همه بدان عمل کنند جامه گلستان خواهد شد و برعکس، اگر وجدان کاری نباشد و افراد به سرهم بندی و کم کاری خو بگیرند، جامعه از پیشرفت باز می ماند و بسیاری از کارها مختل می شود و زیانش نصیب همه خواهد شد. امام علی علیه السلام وجدان کاری را زینت انسان می داند و می فرماید: «زینت و زیبایی انسان به راستی و درستی است، نه به لباس نیکو» (تمیمی آمدی، 1410: 93).

بهره مندی از وجدان کاری، نشان دهنده عنایت الهی به بنده درستکار است، چنانکه حضرت علی علیه السلام می فرماید: «هرکس توفیق الهی مددکارش باشد، کار را به خوبی و درستی انجام می دهد» (همان: 617). امام علی علیه السلام مردم را نسبت به کوتاهی در کار هشدار می دهد و می فرماید: «هرکه در کار کوتاهی ورزد، بر ضعف و سستی او [در کارها] افزوده شود» (واسطی، 1376: 454). رهبر معظم انقلاب درباره اهمیت وجدان کاری می فرماید:

هرکس و در هر کجا که هستیم، وجدان کار را در کاری که به گردن گرفتیم و تعهد کردیم رعایت کنیم؛ چه این کار شخصی یا کاری برای نان درآوردن باشد و چه کاری اجتماعی و مردمی و مربوط به دیگران باشد؛ همانند کارهای مهم اجتماعی و مسئولیت های کشوری. همه این امور را با برخورداری از وجدان انجام دهیم؛ آن را خوب، دقیق و کامل انجام دهیم و به تعبیر معروف؛ «برای کار، سنگ تمام بگذاریم»( تاریخ 6/ 1/ 73.)

همچنین ایشان در پیام نوروزی سال 1374 به این نکته مهم چنین اشاره می کند: «کسانی که وجدان کاری دارند، کار را عملی صالح، وظیفه ای حقیقی، مسئولیتی اجتماعی و سیاسی و یک عبادت می دانند. رحمت خدا، انسان هایی را شامل می شود که وظایف خود را نیکو، محکم، متقن و صحیح انجام دهند و از سرهم بندی و بی اعتنایی به استحکام کار به شدت پرهیز کنند».

 لازم است بدانیم که از دست دادن فرصت ها و کم کاری در امور، نتیجه ای جز پشیمانی و عذاب وجدان ندارد؛ آفتی که حضرت علی علیه السلام توجه آدمی را به آن جلب می کند و می فرماید: «هر کس [به قصد] در کار خود کوتاهی کند، به اندوه و ناراحتی گرفتار می شود» (نهج البلاغه، حکمت 127: 491). بنابراین، شایسته است که مسلمان در تمامی فعالیت های فردی و اجتماعی خویش، دقت و تلاش فراوانی به کار گیرد و با احساس مسئولیت، وظایف خود را به بهترین شکل انجام دهد.

نشانه های انسان با وجدان

برای محک زدن و سنجش فعالیت وجدان، باید دنبال نشانه ها و آثار آن بگردیم از جمله:

1.پشتیبانی از وجدان

انسان های با وجدان همواره تلاش می کنند تا وجدان در همه جا حاکم گردد و بی وجدانی نابود شود؛ این کسان، همواره به دیگران سفارش می کنند که نگاهبان وجدان خویش باشند و از آن اطاعت کنند. مردی به نام «وابِصَه» خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید و قصد داشت درباره «بر و تقوا» - که در آیه 2 سوره مائده آمده است- پرسش کند، اما پیش از طرح پرسش، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ای وابصه! آمده ای که از بر و تقوا و اثم و عدوان پرسش کنی؟» وابصه گفت: آری. پیامبر صلی الله علیه و آله دست بر سینه او زد و فرمود: «وابصه، این پرسش را از قلب خودت بپرس؛ دل تو نیکی و بدی را خوب می شناسد» (مجلسی، 1403: 18، 118). سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله برگرفته از این آیه شریفه قرآن است که می فرماید: «وَ نَفْسٍ وَ ما سَویها فَالْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْویها؛ سوگند به نفس و آنکه او را منظم ساخت و بدی و خوبی را به او الهام کرد» (شمس: 7 – 8).

2.ترجیح حق بر باطل

وجدان های پاک و سالم، همواره حق یاب و حق گویند و هرگز به سوی یاوه نمی گرایند و خود را به خیانت نمی آلایند. به تعبیر امیر مؤمنان علیه السلام: «آنکه یک [وجدان] نهی کننده خودی داشته باشد، از سوی خدا نیز نگاهبانی خواهد داشت» (تمیمی آمدی، 1410: 649) و این نگاهبان الهی همراه آن بازدارنده خودی، او را از هرگونه گرایش و عمل هرزه ای حفظ کرده، راهنمای او به سوی حق و حقیقت خواهد بود.

3.ستایش و سرزنش

وجدان، داور دلسوزی است که پس از حکم نیز آدمی را رها نمی کند؛ اگر راه درستی را پیموده و به سودش حکم شده باشد، او را به تکرار و تداوم آن عمل نیک، تشویق و ترغیب می کند، اما اگر کسی در محکمه وجدان، محکوم شود، در معرض سرزنش و توبیخ مکرر او قرار می گیرد و پیوسته تهدید می شود. و راز آنکه بسیاری از جنایتکاران پس از ارتکاب جنایت، دچار، اختلال روانی و جنون می گردند، همین است تا آنجا که یا خود را به پلیس معرفی می کنند و یا خودکشی می کنند.

4.رشد و شکوفایی شخصیت

پای بندی به داوری وجدان، پیمودن مسیر تکامل است و افرادی که چنین باشند، در بستر کمال قرار می گیرند و شخصیت آنها در سایه اطاعت از وجدان، رشد و شکوفایی می یابد. مرحوم علامه جعفری، ضمن بحث مستدلی درباره وجدان، می نویسد: «نه ثروت، نه مقام، نه نسب، نه زور بازو و نه کیفیت اجتماعی که فرد در آنجا زندگی می کند و نه علم و نه جمال، نمی توانند عامل شخصیت انسانی بوده باشند. .. عامل رشد، شکفتگی و شخصیت، منحصر به وجدان خواهد بود» (جعفری: 171 – 172).

5.محکم کاری

انسان های با وجدان، در عرصه کار و فعالیت، تمام توش و توان خویش را به کار می گیرند تا بهترین نتیجه مطلوب را به دست آورند و هیچ گاه کار را به حال خود رها نمی کنند، آن را به بهترین شکل انجام می دهند، دلسوزانه انجام وظیفه می کنند و در همه وظایف اجتماعی، دقت و استحکام و جدیت را مد نظر دارند.

وجدان کاری در فعالیت های اجتماعی

داشتن وجدان کاری به فعالیت های اجتماعی ارزش و اعتبار می بخشد و کسانی که همواره در زندگی کاهلی و کم کاری می کنند، آسیب های جبران ناپذیری به خود و اجتماع وارد می کنند. از بُعد فردی لقمه های خود را به حرام می آلایند و از بُعد اجتماعی چرخه کار جمعی را از حرکت می اندازند. در سیره امامان معصوم علیهم السلام توصیه های بسیاری برای اصلاح، به این گونه افراد وارد شده است، آنجا که حضرت علی علیه السلام به خیاطی که کم کاری می کرد، فرمود: «ای خیاط، مادرت به عزایت بنشیند! نخ ها را سفت و محکم کن، درزها را کوچک بگیر، کوک ها را نزدیک به هم بزن، زیرا من از پیامبر خدا شنیدم که فرمود: خداوند در روز واپسین، خیاط خیانت پیشه را در حالی محشور می کند که لباسی که خود آن را دوخته و در آن خیانت روا داشته، بر تن کرده است. اضافه های پارچه را برندارید؛ زیرا حق صاحب لباس است و دست ها به آن آلوده می گردد که باعث مجازات الهی خواهد شد» (أبی فراس، 1410: 1، 42).

امام سجاد علیه السلام در مورد وجدان کاری در تعلیم و تربیت می فرماید: «اگر مردم را به خوبی و درستی آموزش دهی و با آنان به خشونت رفتار نکنی و آنها را به ستوه نیاوری، خداوند از فضل و بخشش خود تو را برکت می دهد» (صدوق، 1413: 2، 621).

عوامل افزایش وجدان کاری

نظارت و بازرسی دقیق فعالیت های افراد، از عوامل کارساز در تقویت وجدان کاری کارگران، کارمندان جامعه و نیز کارگزاران دولت اسلامی است. حضرت علی علیه السلام در اثر نظارت بر افزایش وجدان کاری به مالک اشتر می فرماید: «در کارهای کارگزاران، کاوش و به امور آنان رسیدگی کن و بازرس های درست کار و وفادار بر آنان بگمار؛ زیرا بازرسی مخفی تو از کارهای آنها، موجب می شود که ایشان امانت داری را پیشه خود سازند و با مردم به رفق و نرمی رفتار کنند» (نهج البلاغه، 1414، نامه 53: 435).

ایشان فراهم سازی نیازهای معیشتی کارگزاران را، از راه های اساسی رسیدگی به مردم و خدمت شایسته به آنان می داند، آنجا که فرموده است: «ارزاق و حقوق کارگزاران را فراوان ده که این کار، آنان را به اصلاح خودشان توانا می کند و همچنین آنها را از [طمع] و دست درازی به اموالی که در اختیارشان است، بی نیاز می گرداند و نیز این کار بر آنان حجت و دلیل است [که] اگر فرمانت را به کار نبستند و یا در امانت تو خیانت ورزیدند [و تو آنها را مواخذه کردی] بهانه ای نداشته باشند» (همان).

پیش از سپردن کارها به کارگزاران باید از دیانت، راستی و درستی آنان اطمینان داشت و آنها را آزمایش کرد، بر اساس این امام علی علیه السلام می فرماید: «در کارهای کارگزارانت با دقت نگاه کن، پس از آنکه آنان را آزمایش و تجربه کردی، به کار وادار» (همان). همچنین برای اینکه ریشه ناراستی خشکانده شود و از دیگر سوی به کارگزاران صالح ارج نهاده شود، طرح تشویق نیکوکاران و تنبیه بدکاران را بیان می کند و می فرماید: «نباید نیکوکار و بدکار نزد تو جایگاهی [یکسان] داشته باشند؛ زیرا این کار، نیکوکاران را در نیکی و درست کاری بی رغبت می کند و بدکاران را به بدکاری وا می دارد. بنابراین، هرکدام از آنها را نسبت به کاری که انجام داده است، جزا بده» (همان: 430 – 431). بنابراین، فراهم کردن نیازهای معیشتی کارگزاران و واگذاری کارها به صالحان و درست کاران و به کارگیری نظام تشویق و تنبیه، از عوامل اثرگذار بر افزایش وجدان کاری است.

عوامل بی وجدانی

بیشتر انسان ها، با وجدان خویش سر ناسازگاری دارند، گویی موظف شده اند که از داوری وجدان سرپیچی کنند و یا گمان می برند که مخالفت با وجدان سعادت آنها را تأمین می کند! برای نمونه، در حیطه مدیریت کم کاری، چاپلوسی، حسادت، حق کشی، بی قانونی، تقدیم رابطه بر ضابطه، ستم به فرودستان، جفای به فرادستان، افشای اسرار سازمان، تسامح و سهل انگاری و هرگونه خلاف دیگر، مخالف با هر وجدان آگاهی است و نباید به وقوع بپیوندد، اما چرا برخی انسان ها پا روی وجدان خویش می گذارند؟ چرا در برخی دیگر، وجدان در حد نابودی قرار می گیرد و یا دستورات وجدان وارونه انجام می پذیرد؟

عوامل گوناگونی، در شرایط متفاوت و افراد مختلف سبب تضعیف، انزوا و وارونه شدن وجدان کاری می گردند که برخی از آنها را به اختصار توضیح می دهیم:

الف. ضعف ایمان

ایمان به خدا و معاد، پشتوانه محکمی برای حقایق عالم، ازجمله وجدان کاری به حساب می آید و آنان که چنین پشتوانه ای را از دست بدهند، به قطع وجدان خود را بی یاور و آن را آسیب پذیر می کنند. تاریخ گواه است که انسان های متدین، بیشتر پای بند وجدان هستند تا بی دینان و سست ایمان ها. ستم و جنایتی که از جبهه کفر و الحاد اعمال شده، روی تاریخ را سیاه کرده است و هرگز با تخلفات و گناهان دینداران قابل مقایسه نیست. قرآن مجید این حقیقت را چنین بازگو می کند: «وَ لاتَکونُوا کالذینَ نَسُوا اللهَ فَانْساهُمْ انْفُسَهُمْ اولئِک هُمُ الْفاسِقُونَ؛ مانند کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند و خدا نیز خودشان را از یادشان برد؛ آنها فاسقانند» (حشر: 19). روشن است که این خودفراموشی، بی شخصیتی و بی وجدانی در انجام کارها بر اثر بی ایمانی پدید می آید.

ب. هواپرستی

هواوهوس نیز در مقابل وجدان قرار دارد و هرکس از خواسته های نفسانی پیروی کند، ناچار باید وجدانش را در انجام وظایف و کارها زیر پا بگذارد. امام علی علیه السلام می فرماید: «پیروی از خواهش نفسانی، عقل را تباه می کند» (تمیمی آمدی، 1410: 434). وجدان انسان هواپرست از کار افتاده و او به چیزی جز شهوت، شکم و منافع مادی و زودگذر در مسئولیت ها و فعالیت های کوچک و بزرگ اجتماعی نمی اندیشد.

ج. ریاست طلبی

خصلت نکوهیده ریاست طلبی نیز از عوامل مهم بی وجدانی در فعالیت های اجتماعی است و کسی که به این بیماری مبتلا گردد، برای نیل به جاه و مقام، به آسانی وجدانش را زیر پا می گذارد. بسیاری از زد و بندهای سیاسی، جنگ و غارت ها، کشتار بی گناهان، انهدام شهرها و کشورها و. .. که بدترین نوع بی وجدانی است، پیامد شوم ریاست طلبی است. همچنین، خوی ریاست طلبی سبب خانه نشینی، اخراج، تبعید، زندانی و کشتار مدیران لایق و رهبران شایسته در طول تاریخ شده است. برای نمونه؛ هارون الرشید- خلیفه عباسی- در سخنان خصوصی خود به فرزندش – مأمون - می گوید: حق حکومت و خلافت از آنِ حضرت موسی بن جعفر علیهم السلام است؛ اما من هرگز از آن، کناره گیری نمی کنم و تو را نیز می کشم که فرزندم هستی، اگر سر ناسازگاری داشته باشی!» (مجلسی، 1403: 48، 131).

د. ثروت اندوزی

این خوی شیطانی نیز با وجدان آدمی سر ستیز دارد و او را وادار می کند تا در راه جمع ثروت، بسیاری از فرامین وجدان را زیر پا بگذارد؛ حرام خواری، احتکار، سرقت، رشوه، گران فروشی، ایجاد بازار سیاه، زدوبندهای اقتصادی، دروغ و تزویر در دادوستد، بی توجهی به مستمندان و گرسنگان و. .. که هر روز و هر ساعت به دلیل کسب سود بیشتر، در جامعه تکرار می شوند، از آثار زیر پا گذاشتن وجدان است.

نتیجه گیری

1.موفقیت در کار و فعالیت های اجتماعی و شغلی در گرو داشتن نیروی انسانی کارآمد و خوب است. اگر نیروی انسانی در این مسیر به طور شایسته کار کند، خدمات موردنظر به شکل مناسب به جامعه عرضه می گردد و از این رهگذر، مردم و کارگزاران و کارکنان هم به اهداف خود دست خواهند یافت و هم در ارتباط خود با محیط و مشتریان و مراجعانشان موفق می شوند. از راهبردهای اساسی دستیابی به این اهداف، نهادینه شدن وجدان کاری است.

2.بهترین و ضروری ترین عامل افزایش وجدان کاری، حاکم ساختن اصول و ارزش های اساسی اسلامی؛ مانند ایمان به خدا، نیکوکاری و. .. درباره انسان است. وجود و حضور مستمر این چرخه، زمینه ساز نهادینه و ملکه شدن وجدان کاری و تبدیل آن به یک عنصر تغییرناپذیر شخصیت افراد کارگزاران و کارکنان است.

فهرست منابع

1.قرآن کریم

2.نهج البلاغه

3.تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد (1410ق) غرر الحکم و درر الکلم، قم، دار الکتاب الإسلامی، چاپ دوم.

4.جعفری، محمدتقی (بی تا) وجدان، انتشارات اسلامی.

5.شجاعی، محمدصادق (1388ش) درآمدی بر روان شناسی تنظیم رفتار با رویکرد اسلامی، قم، دار الحدیث، چاپ اول.

6.صدوق، محمد بن علی (1413ق) من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم.

7.کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق) الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم.

8.مجلسی، محمدباقر (1403ق) بحار الانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم.

9.مجلسی، محمدتقی (1406ق) روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، قم، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانپور، چاپ دوم.

10.معین، محمد (1360ش) فرهنگ معین، تهران، انتشارات: امیر کبیر، چاپ چهارم.

11.ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسی (1410ق) تنبیه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورام، قم، مکتبة الفقیه، چاپ اول.