جستجوی مفهوم پرستاری در متون اسلامی

مقدمه

پرستاری پیشینه ای دیرین دارد و از آنجا که غیر مسلمانان با بهره گیری از آثار ارزنده اسلام بر ما پیشی گرفته اند، در سال های اخیر استفاده از اعتقادات اسلامی مورد توجه سیاستگزاران و تدوین کنندگان راهبردهای سلامت جامعه نگر در سازمان بهداشت جهانی نیز قرار گرفته است. تکیه بر معرفت دینی در ارتقای حس مسؤولیت پذیری و وجدان کاری تاثیر بسزایی دارد. (وبگاه هدابلاگ، ٢٠١١ م.) از طرف دیگر در زمان کنونی پرستاری به عنوان یک شغل جایگاه ویژه اجتماعی دارد که به موازات رشد جوامع و تحولاتی که در علم و دانش به وجود آمده، بر پیچیدگی و حساسیت این کار افزوده شده است. مشکلات و تنگناهایی که امروز فراروی جامعه پرستاری قرار گرفته و مطالبات به حقی که این قشر پرتلاش دارند نباید مانع اندیشه و گفتگو از فضایل و جنبه های عالی و مثبت این کار شود. (فانی، ١٣٨٥ ش.)

پرستار، اسم فاعل یا صفت فاعلی از پرستیدن در فارسی جدید و ریشه پهلوی آن پرستیتن، پرستیشن به معنای پرستش است در فارسی نو عابد و اطاعت کننده، مطیع و منقاد، خادم و غلام، معانی دیگر این واژه است. واژه پرستار به معنای پرستنده، غمخوار و حافظ میباشد و در فرهنگ لاتین از لغت Nutrition گرفته شده است که به معنی پروردن، تغذیه کردن و پرورش دادن است. انجمن پرستاران کانادا، پرستاری را این گونه تعریف میکند: «حرفه پرستاری در پاسخ به نیاز جامعه به وجود آمده است و در رابطه با سلامت انسان در طول زندگی ایده آل هایی را مد نظر دارد.» (وبگاه پرواز، ٢٠١١ م.)

علم پرستاری یک سیستم ارتباطی بین واکنش های انسان در طیف سلامت بیماری، حیطه های فرهنگی اجتماعی، رفتاری و بیولوژیک را نشان میدهد.

هدف علم پرستاری معرفی ماهیت پرستاری برای درک و توضیح سودمندی آن برای بشر است. علم پرستاری بیشتر بر اساس دیدگاه تجربی علم استوار است و بر استدلال، عینیت، پیشگویی و کنترل تاکید دارد. علم پرستاری توسعه دانش و پرستاری را برای همه حوزه های آن فراهم می آورد. (فارسی و همکاران، ١٣٨٦ ش.)

پرستاری صرف نظر از تعریف مشخصی که امروزه به عنوان یک شغل دارد از دیر زمان به شکلی ساده و ابتدایی در بین انسان ها وجود داشته و نوع بشر با توجه به زندگی اجتماعی خود و نیازمندی به دیگران، به این کار روی می آورده است.

نمونه های آن را میتوان در جنگ ها و حوادث طبیعی مشاهده کرد. (فانی، ١٣٨٥ ش.)

پیشرفت بشری، وسعت روزافزونی را در حیطه پزشکی ایجاد نموده است. لذا لازم است قدم های اساسی جهت تبیین موضوعات صورت گیرد. با توجه به فرهنگ غنی اسلامی و تفاوت های فلسفه و اصول اسلامی با فلسفه و اصول غربی، ضرورت توجه سریع تر مجامع اسلامی به این موضوع به منظور جلوگیری از نفوذ غرب در کشورهای اسلامی احساس میشود. (سفیدی، ١٣٨٩ ش.)

در اسلام، پرستاری از شروع جنگ های اولیه در صدر اسلام شروع گردیده و تاریخ هزارساله دارد. در بعضی از روایات، پرستاری از پیامبرانی نام برده شده که قبل از ظهور اسلام میزیسته اند. (بیوس، ١٣٩٠ ش.) امروزه پرستاری چون دیگر شاخه های علوم، جنبه های تخصصی و روانشناختی پیدا کرده است، اما باید اذعان نمود، همچنان بخشی از چهره پرستاری زیر سایه سنگین بیتوجهی و بار جهل، کدر و ناشناخته مانده است. (مبلغی، ١٣٩٠ ش.)

حرفه پرستاری با همه گستردگی به لحاظ اهمیت وظایف آن نیاز مبرم حیات بشر دنیای متمدن امروزه میباشد و از این حیث حرفه ای است که از نظر فقه اسلامی همچون دیگر حرفه های مورد نیاز جامعه، واجب شرعی است و برای کلیه کسانی که قدرت، علم و استعداد و شرایط آن را دارند تا به اندازه کفایت نرسد، واجب میباشد. از آنجا که اصل این کار مورد علاقه دین است نیازی به قصد قربت برای انجام این واجب نیست و اخذ اجرت برای آن اشکال ندارد، ولو این که قصد قربت ارزش معنوی و اخلاقی به آن میدهد به همین جهت به آن واجب کفایی توصلی گفته میشود. (وبگاه ام نصر، ٢٠١١ م.)

روش

مطالعه حاضر رویکرد کیفی از نوع تحلیل محتوای، قراردادی، ضمنی و آشکار است. مستندات و متون اسلامی از جمله قرآن کریم، نهج البلاغه، احادیث و وبگاه های پارسیداگ، هدابلاگ، ایگنا، نورمگ، پرواز، یاسین و همچنین وبگاه های عربی زبان معتبر غررالحکم، اصول کافی و قرب الاسناد از سال ١٣٧٠ تا سال ١٣٩١ با واژه های کلیدی پرستیدن، پرستار و مراقبت، جامعه پژوهش را تشکیل دادند.

معمولا از روش های گوناگونی نظیر مشاهده، مصاحبه های فردی یا گروهی، یادداشت های روزانه و اسناد از جمله نامه یا حتی روزنامه برای تولید داده ها استفاده میشود و هر چیزی میتواند منبع داده ها باشد. (کوربین و همکاران، ٢٠٠٨ م.) در این پژوهش با استفاده از قرآن و سایر منابع اسلامی، داده ها استخراج و به طور همزمان تحلیل محتوا انجام شد. این امر تا جایی ادامه مییافت که طبقه جدیدی از داده ها حاصل نگردید.

تمام متون مرتبط با واژه های کلیدی به صورت کامل توسط یکی از پژوهشگران به روی کاغذ منتقل گردید. ترجمه و جستجوی متون عربی توسط یکی دیگر از پژوهشگران که مسلط به زبان عربی بود، انجام گرفت. سپس متون استخراج شده در چندین نوبت مورد بازبینی تیم پژوهش قرار گرفت و واحدهای معنایی استخراج و کدگذاری اولیه انجام شد.

پژوهشگران پس از هر کدگذاری، کدها را مورد نقد و بررسی قرار داده، نقاط ضعف و قوت کدها را مشخص مینمودند و مواردی را که باید در کدگذاریهای بعدی لحاظ میشد، در ذهن مرور میکردند.

یافته ها

در بررسی متون اسلامی، ٤٥٣ واحد معنایی استخراج شد. در روند تحلیل داده ها و استخراج زیرطبقات، طبقات و درون مایه ها، تعداد ٥٦ زیرطبقه، ١٤ طبقه و ٤ درون مایه استخراج شد. درون مایه های استخراج شده عبارت از «موازین اخلاقی» [(٧ طبقه) با نام های «اخلاق»، «مهربانی و همدلی»، «فروتنی و احترام به بیمار»، «نیکوکاری»، «صبر و پایداری»، «تقوا و بخشش»]، «توانمندی» [(٣ طبقه) با نام های «شایستگی»، «آگاهی و مسؤولیت پذیری» و «تعهد»]، «مراقبت ایمن» [(٣ طبقه) با نام های «مراقبت»، «رفع نیاز ایمنی» و «ایمنی در مراقبت»] و «ارتباط» بود.

١- موازین اخلاقی

یکی از درون مایه های حاصل از تحلیل محتوای داده های حاصل از مروری بر متون اسلامی، موازین اخلاقی بود که شامل ٧ طبقه با نام های «اخلاق»، «مهربانی و همدلی»، «فروتنی و احترام به بیمار»، «نیکوکاری»، «صبر و پایداری»، «تقوا» و «بخشش» بود، هرچند این صفات به صراحت در مورد پرستار ذکر نشده است، اما از ویژگیهای مهم اخلاقی است.

اخلاق: در برخی از متون مورد استفاده به واژه اخلاق به عنوان صفتی از صفات حسنه اشاره شده است. این طبقه شامل زیرطبقات «اخلاق نیکو»،

«ارزش های اخلاقی» و «اخلاق حرفه ای» پرستار میباشد.

در مورد اخلاق نیکو حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) در نهج البلاغه خطبه ١٧٦ میفرمایند: «... ثم ایاکم و تهزیع الاخلاق و تصریفها و اجعلوا اللسان واحدا و لیخزن الرجل لسانه فان هذا اللسان جموحٌ بصاحبه و الله ما اری عبدا یتقی تقوی تنفعه حتی یخزن لسانه و آن لسان المؤمن من وراء قلبه و آن قلب المنافق من وراء لسانه لان المؤمن اذا اراد آن یتکلم بکلام تدبره فی نفسه فان کان خیرا ابداه و آن کان شرا واراه و آن المنافق یتکلم بما اتی علی لسانه لا یدری ما ذا له و ما ذا علیه و لقد قال رسول الله ص لا یستقیم ایمان عبد حتی یستقیم قلبه و لا یستقیم قلبه حتی یستقیم لسانه...؛ مواظب باشید که اخلاق نیکو را در هم نشکنید و به رفتار ناپسند مبدل نسازید، زبان و دل را هماهنگ کنید. انسان باید زبانش را حفظ کند، زیرا همانا این زبان سرکش، صاحب خود را به هلاکت میاندازد. به خدا سوگند، پرهیزگاری را ندیده ام که تقوا برای او سودمند باشد، مگر آنکه زبان خویش را حفظ کرده بود و همانا زبان مؤمن در پس قلب اوست.»

پیامبر اسلام (ص) فرمود: «بندهای ایمان استوار نگردد تا دل او استوار شود، و دل او استوار نشود تا زبان استوار گردد.»

«ارزش های اخلاقی» دومین زیرطبقه از طبقه «اخلاق» است. در این رابطه متون اسلامی به آن اشاره میکنند. به عنوان مثال: «و هم این که وجدان انسان ها حکم میکند که «پاداش دهنده نیکی را به نیکی، باید آفرین گفت و بی اعتنا را باید مورد ملامت و شماتت قرار داد» از وجدان اخلاقی ناشی میشود و این گونه اعمال را خیر اخلاقی میگویند. معیار بسیاری از کارهای انسان «خیر اخلاقی» است. بسیاری از کارها را انسان به جهت «ارزش اخلاقی» انجام میدهد نه به جهت امور مادی. این نیز از مختصات انسان است و مربوط به جنبه معنوی انسان و یک بعد از ابعاد معنویت او است.» (وبگاه غدیر، ١٣٩٠ ش.)

«اخلاق حرفه ای» سومین زیرطبقه از طبقه «اخلاق» است. در این رابطه متون اسلامی به آن اشاره میکنند. به عنوان مثال: «اخلاق پرستاری را میتوان به دو بخش تقسیم نمود: اخلاق حرفه ای، اخلاق انسانی اسلامی. اخلاق حرفه ای مجموعه تظاهرات رفتاری است که یک پرستار از آن حیث که پرستار است، باید انجام دهد، برخی جنبه مثبت و ایجابی و برخی رفتاری منفی و سلبی است که پرستار نباید مرتکب شود. اخلاق انسانی اسلامی مجموعه رفتارها و ویژگیهایی است که یک پرستار به عنوان این که یک انسان و یک مسلمان است، باید انجام دهد یا از آن اجتناب کند.» (وبگاه ام نصر ٢٠١٢ م.)

مهربانی و همدلی: «مهربانی و همدلی» دومین طبقه از درون مایه «موازین اخلاقی» است. خدای مهربان، بندگانش را به مهربانی و مهرورزی تشویق و مهرورزان را جز اصحاب یمین معرفی کرده است: «ثم کان من الذین امنوا و تواصوا بالصبر و تواصوا بالمرحمة، اولئک اصحاب المیمنة؛ سپس از کسانی باشید که ایمان آورده اند و یکدیگر را به صبر، استقامت، مهربانی و عطوفت توصیه میکنند. اینان اصحاب یمین هستند.» (بلد: ١٨-١٧)

فروتنی و احترام به بیمار: سومین طبقه از درون مایه «اخلاق» است، در مورد فروتنی در نهج البلاغه آمده است: «... ان رفعة الذین یعلمون ما عظمته ان یتواضعوا له، وسلامة الذین یعلمون ما قدرته ان یستسلموا له...؛ آن کس که عظمت خدا را میشناسد سزاوار نیست خود را بزرگ جلوه دهد، پس بلندی ارزش کسانی که بزرگی پروردگار را میدانند، در این است که در برابر او فروتنی کنند، و سلامت آنان که میدانند قدرت خدا چه اندازه میباشد، در این است که در برابر فرمانش تسلیم باشند.» (خطبه ١١٤٧)

پرستار فروتن از محبوبیت خاصی بین بیماران و افراد جامعه برخوردار است چنانکه حضرت علی (ع) می فرماید «التواضع یکسوک المهابة.» (پژوهش، ١٣٩٠ ش.)

نیکوکاری: چهارمین طبقه از درون مایه «اخلاق» دارای زیرطبقات «نیکی به مردم»، «نیکوکاری»، «مقام نیکوکاران»، «خدا دوستدار نیکوکاران»، «آگاهی خدا از کار نیک»، «ارزش نیکوکاری»، «پاداش کار نیک» و «اجر درستکاری» است. در این قسمت به برخی از این موارد استناد میگردد.

«نیکی به مردم» اولین زیرطبقه از طبقه نیکوکاری است. «یؤمنون بالله و الیوم الاخر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و یسارعون فی الخیرات و اولئک من الصالحین؛ ایمان به خدا و روز قیامت میاورند و امر به نیکویی و نهی از بدکاری میکنند و در نیکوکاری میشتابند و آن ها خود مردمی نیکوکارند.» (ال عمران: ١١٤)

خداوند مقام نیکوکاران را در صف بندگان خاص قرار میدهد: «لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون وما تنفقوا من شیء فان الله به علیمٌ؛ شما هرگز به مقام نیکوکاران و خاصان خدا نخواهید رسید، مگر از آنچه دوست میدارید و محبوب شماست، در راه خدا انفاق کنید و آنچه انفاق کنید، خدا بر آن آگاه است.» (ال عمران: ٩٢) خداوند بزرگ در بسیاری از آیات قرآن کریم میفرماید که دوستدار نیکوکاران است: «و هذا صراط ربک مستقیما قد فصلنا الایات لقوم یذکرون. لهم دار السلام عند ربهم و هو ولیهم بما کانوا یعملون؛ و این راه خدای توست که مستقیم است. ما آیات (خود) را برای گروهی که بدان پند میگیرند به خوبی روشن ساختیم. آن ها را نزد خدا دار سلامت و خانه آسایش است و خدا دوستدار و سرپرست آن هاست، برای آنکه نیکوکار بودند.» (انعام: ١٢٧ -١٢٦)

و در آیات دیگر در مورد ثواب نیکوکاری و محبت خدا به نیکوکاران که همانا دوست داشتن آن هاست، میفرماید: «فاتاهم الله ثواب الدنیا و حسن ثواب الاخرة و الله یحب المحسنین؛ پس خدا پاداش (فتح و پیروزی) در دنیا، و ثواب نیکو در آخرت نصیبشان گردانید، که خدا نیکوکاران را دوست میدارد.» (ال عمران: ١٤٨)

صبر و پایداری: این طبقه شامل زیرطبقات «صبر و بردباری» و «بیتوجهی به ناسپاسی مردم» است.

خدای کریم در مورد ارزش صبر میفرماید: «واصبر فان الله لا یضیع اجر المحسنین؛ و صبر کن که خدا هرگز اجر نیکوکاران را ضایع نمیکند.» (هود: ١١٥)

حضرت علی (ع) با استناد به قرآن در مورد بیتوجهی به ناسپاسی مردم میفرمایند: «لا یزهدنک فی المعروف من لا یشکره لک فقد یشکرک علیه من لا یستمتع بشیء منه و قد تدرک من شکر الشاکر اکثر مما اضاع الکافر و الله یحب المحسنین؛ ناسپاسی مردم تو را از کار نیکو باز ندارد، زیرا هستند کسانی، بی آنکه از تو سودی ببرند تو را میستایند، چه بسا ستایش اندک آنان برای تو، سودمندتر از ناسپاسی ناسپاسان باشد و خداوند نیکوکاران را دوست دارد.» (نهج البلاغه: حکمت2204)

تقوا: ششمین طبقه از درون مایه «اخلاق» شامل زیرطبقات «تقوا» و «کم رنگ بودن جنبه مادی و معیشتی در پرستاری» است. اگر هریک از پرستاران با تقویت خصلت ها و منش های نیکو به درجه ای از تقوای کاری و حرفه ای دست یابند که وجدان کاری آنان عامل هدایت گر آن ها در خدمت رسانی به بیماران قرار گیرد، این روحیه و منش در فعالیت های گروهی آن ها نیز نمود پیدا میکند و احتمال ارتقای اخلاق حرفه ای در کارهای گروهی نیز افزایش مییابد و کم تر شاهد تخلفات حرفه ای آن ها خواهیم بود. (وبگاه ایگنا، ٢٠١١ م.)

و در قرآن در مورد تقوا آمده است:»... ولدار الاخرة خیر للذین اتقوا افلا تعقلون؛ محققا سرای آخرت برای اهل تقوا (از حیات دنیا) بسیار نیکوتر است، آیا تعقل نمیکنید.» (یوسف: ١٠٩)

در مورد کم رنگ بودن جنبه مادی و معیشتی در پرستاری از دیدگاه های مختلف صحبت شده است. در روابط مالی پرستار با بیماران و عدم چشم داشت مادی و مالی به بیمار و عدم تبعیض در رسیدگی به بیمار، پرستار نباید به بیمار با دید انتفاعی بنگرد، بیمار نباید احساس کند که پرستار با وی و سلامتی او ارتباط مالی برقرار کرده است. ثروتمندبودن یا فقیربودن بیمار نباید در نحوه عملکرد پرستار تاثیری داشته باشد. در دستورات اخلاق پرستاری از شورای بین المللی پرستاران نیز آمده است: «پرستار در مقابل کار خود فقط حقوقی را که برای وی معین شده است، دریافت میدارد. سفارشات و توصیه ها نباید تاثیری بر زیر پاگذاردن ضوابط داشته باشد. تبعیض در بکارگرفتن امکانات بیمارستان برای بیماران و تحمیل خرج های اضافی برای بیمار، رفتاری مناسب شان پرستار نیست.» (وبگاه ام نصر، ٢٠١٢ م.)

بخشش: هفتمین طبقه از درون مایه «اخلاق» است.

به بخشش در راه خدا در متون اسلامی اشارات متعددی شده است. در قرآن کریم در مورد بخشش آمده است: «خذ العفو و امر بالعرف و اعرض عن الجاهلین؛ طریقه عفو و بخشش پیش گیر و امت را به نیکوکاری امر کن و از مردم نادان روی بگردان.» (الاعراف: ١٩٩)

٢- توانمندی

این درون مایه شامل ٣ طبقه با نام های «شایستگی»، «آگاهی» و «مسؤولیت پذیری و تعهد» استخراج شد.

شایستگی: این طبقه شامل زیرطبقات «عمل شایسته»، «دیدن جزای عمل» و «پاکیزگی کار» میباشد.

خدای بزرگ در قرآن کریم در سوره والعصر در مورد عمل شایسته میفرماید:

«والعصر، آن الانسان لفی خسر، الا الذین امنوا وعملوا الصالحات وتواصوا بالحق وتواصوا بالصبر؛ سوگند به عصر، همانا انسان در زیان است، مگر آنان که ایمان آورده و شایسته عمل کرده و یکدیگر رابه حق و صبر سفارش کرده اند.»

در تفسیر سوره والعصر آمده است که این سوره کوچک با اشاره به دو موضوع مهم تمام علوم و مقاصد قرآن را در خود جای داده است: ١- عمر انسان به عنوان یک سرمایه، لحظه به لحظه از دست میرود. از این رو آدمی در زیان و ضرر است، مگر آنکه لحظات عمرش را با ایمان و صالحات پر کند؛ ٢- مؤمنان باید در میان خود یکدیگر را به ایمان و صبر توصیه کنند و معرفت خود را قوت بخشند. سفارش به حق و صبر یکی از عوامل مؤثری است که در تداوم و تقویت ایمان و عمل در جامعه نقش حیاتی دارد و باید در جامعه به صورت فرهنگ درآید. (بهرام پور، ١٣٩٠ ش.)

آگاهی: این طبقه از درون مایه «توانمندی» شامل زیرطبقه نقش علم است.

در مورد آگاهی (در وبگاه ام نصر، ٢٠١٢ م.) آمده است: «تلاش و کوشش در کسب دانش و مهارت های پرستاری که پرستار خود چیزی کم نداشته باشد، خداوند کسانی را که ایمان و علم دارند را رفعت و درجه میبخشد.»

در قرآن کریم خداوند نیز میفرماید: «قل هل یستوی الذین یعلمون والذین لا یعلمون انما یتذکر اولو الالباب؛ بگو: آیا آنان که اهل علم و دانشند با مردم جاهل نادان یکسانند؟ منحصرًا خردمندان متذکر این مطلبند.» (الزمر: ٩)

مسؤولیت پذیری و تعهد: این طبقه، سومین طبقه از درون مایه «توانمندی» است که شامل زیرطبقه تعهدپذیری است.

در قرآن در مورد مسؤولیت پذیری و وفای به عهد آمده است: «واوفوا بعهد الله اذا عاهدتم ولا تنقضوا الایمان بعد توکیدها وقد جعلتم الله علیکم کفیلا آن الله یعلم ما تفعلون؛ و چون با خدا (و رسول و بندگانش) عهدی بستید بدان عهد وفا کنید و هرگز سوگند و پیمان را که مؤکد و استوار کردید مشکنید، چراکه خدا را بر خود ناظر و گواه گرفته اید؛ هماناخدا به هرچه میکنید آگاه است.» (نحل: ٩١)

٣- مراقبت ایمن

تحلیل داده های پژوهش درون مایه «مراقبت ایمن» را متشکل از ٣ طبقه با نام های «مراقبت»، «رفع نیاز ایمنی» و «ایمنی در مراقبت» ارائه نمود.

مراقبت: این طبقه شامل زیرطبقات «مراقبت»، «مراقبت جسمی»، «مراقبت پرستاری از بیمار»، «کاربرد پارادایم غربی مراقبت»، «تساوی در مراقبت در ادیان مختلف» و«مراقبت روح و روان» است.

اولین مراقب خداست، چون پرورش دهنده تکوین و تشریع است و مراقبت پرستار از بیمار کاری الهی و مورد احترام میباشد، انبیا از این لحاظ که مراقبان روح و روان و ایمان مردمند، نزد خدا عزیزند و والدین به ویژه مادر از آن لحاظ که مراقب جسم فرزند خود است، ذکر آنان در قرآن بعد از خداست و احسان به آن ها مورد تاکید فراوان قرار گرفته است. با این مقدمات باید گفت که خدا پرستار است و پرستاران را دوست دارد. (وبگاه ام نصر، ٢٠١٢ م.)

مراقبت جسمی: دومین زیرطبقه «مراقبت جسمی» است. در مورد مراقبت جسمی از بیمار و حتی افراد سالم در متون اسلامی بسیار سفارش شده است.

اثار ارزنده پرستاری از بیمار به طور شفاف در این گفتار رسول گرامی اسلام مشخص شده است: «من اعان ضعیفا فی بدنه علی امره، اعانه الله علی امره و نصب له فی القیامة ملائکة یعینونه علی قطع تلک الاهوال و عبور تلک الخنادق من النار، حتی لا یصیبه من دخانها و علی سمومها و علی عبور الصراط الی الجنة سالما امنا؛ هر کس انسانی را که ناتوانی جسمی دارد، یاری کند، خداوند، او را در کارها یاری می دهد و در قیامت، فرشتگانی را میگمارد تا او را در پیمودن مسیر هولناک قیامت و عبور از گودال هایی که از سموم آن آسیب نبیند و بر عبور از صراط به سوی بهشت با سلامت و امنیت کامل یاری دهند.» (وبگاه پژوهش، ١٣٩٠ ش.)

سومین زیرطبقه «مراقبت پرستاری» است. در مورد مراقبت پرستاری در وبگاه ایگنا (١٣٩١ ش.) آمده است:

باید مدل های ایرانی، اسلامی در مراقبت از بیماران کشورمان تعریف شود و به همین منظور باید پارادایم های غربی اصلاح شوند و دستورالعمل های پرستاری برگرفته از فرهنگ بومی، مبانی دینی و اعتقادی کشورمان به آن ها اضافه شود.

راهکار ایجاد کارگروه های بین رشته ای مراقبت پرستاری از جمله مراقبت معنوی در پرستاری از جمله اقداماتی است که باید به منظور تکمیل پارادایم های غربی مراقبت و ایجاد مدل های ایرانی، اسلامی مراقبت در پرستاری ایجاد شود تا موجبات ارتقای خدمات رسانی به بیماران و نظام سلامت در کشور فراهم شود.

چهارمین زیرطبقه «کاربرد پارادایم غربی مراقبت» است. همچنین در مورد کاربرد پارادایم های غربی مراقبت در کشورهای اسلامی در وبگاه ایکنا به نقل از فارسی و همکاران (١٣٩١ ش.) مینویسند: «پارادایم های غربی مراقبت هم قابلیت کاربرد در کشورهای اسلامی را دارا است، اگرچه آن ها میتوانند مؤلفه های مناسبی در مراقبت از بیماران مسلمان به دست ما بدهند، اما نباید این پارادایم ها و الگوهای غربی به صورت پکیج های قالبی و کپیبرداریشده از متون غربی مورد استفاده قرار گیرند، بلکه باید ابتدا اصلاحات لازم بر این مدل ها اعمال شود.

رفع نیاز ایمنی: این طبقه شامل زیرطبقات «خدمت به مردم»، «برطرف کردن نیاز مردم»، «خدمت بیمنت»، «حفظ حقوق مردم»، «رسیدگی به امور مردم» و «ایجاد رفاه مردم» است. (وبگاه ام نصر، ٢٠١١ م.)

«خدمت به مردم» اولین زیرطبقه از طبقه «رفع نیاز» است. در متون اسلامی ذکر کرده اند که پرستار ارائه دهنده خدمت به مردم است.

انان که توفیق خدمت به دیگران دارند، حس حیات انسانیت آنان زنده، بیدار و فعال است و در این خدمت، «لذت روحی» میبرند و «نشاط معنوی» مییابند و به خدا نزدیک میشوند، البته با چاشنی خلوص و انگیزه پاک. پرستاری حرفه ای است که هدفش خدمت به انسان ها است، چنان که به فرموده پیامبر (ص) دو خصلت است که چیزی بالاتر از آن نیست، یکی ایمان به خدا، دومی سودرساندن به بندگان خدا. (وبگاه نور مگ، ٢٠١٢ م.)

«برطرف کردن نیاز مردم» دومین زیرطبقه از طبقه «رفع نیاز» است. در متون اسلامی به رفع نیاز مردم و باخبرشدن از حال یکدیگر بسیار سفارش شده است، چنانکه امام علی (ع) نیز میفرمایند: «من کفارات الذنوب العظام اغاثة الملهوف، والتنفیس عن المکروب؛ از جمله کفاره های گناهان بزرگ به داد، دادخواه رسیدن، اندوه، اندوهگین را برطرف کردن است. (نهج البلاغه: حکمت ٣٢٤)

بسیاری از بیماران، دل هایی آکنده از غم و مشکلاتی دارند که آنان را زیر فشارهای روحی قرار میدهد. آن ها در پی یافتن دو گوش شنوا هستند که با بیان ان، غم ها و دردها سبک شود. آنکه به شکوه ها و غم نامه های یک دردمند گوش میدهد و خود را به شنیدن سخنان آنان علاقمند نشان می دهد، با او هم دردی کرده است. این روحیه خوب پرستاران ستودنی است. (وبگاه پژوهش، ١٣٩٠ ش.)

«خدمت بیمنت» سومین زیرطبقه از طبقه «رفع نیاز» است:

حضرت علی (ع) در نامه ٥٣ خطاب به مالک اشتر نسبت به منت گذاری به او هشدار میدهد: «و ایاک و المن علی رعیتک باحسانک، او التزید فیما کان من فعلک او آن تعده مفتتبع موعدک بخلفک، فان المنیبطل الاحسان، و التزید یذهب بنور الحق؛ مبادا با خدمت هایی که انجام دادی بر مردم منت گذاری، یا آنچه را که انجام داده ای بزرگ برشماری، یا مردم را وعده ای داده، سپس خلف وعده نمایی، منت نهادن، پاداش نیکوکاری را از بین میبرد، و کاری را بزرگ شمردن، نور حق را خاموش گرداند.

«حفظ حقوق» چهارمین زیرطبقه از طبقه «رفع نیاز» است.

حضرت علی (ع) در مورد حقوق برادر مسلمان میفرماید: «لا یکون الصدیق صدیقا حتی یحفظ اخاه فی ثلاث فی نکبته و غیبته و وفاته؛ دوست، دوست نیست مگر آنکه حقوق برادرش را در سه جایگاه نگهبان باشد: در روز گرفتاری، آن هنگام که حضور ندارد، و پس از مرگ.» (نهج البلاغه: حکمت ٤١٣٤)

«رسیدگی به مردم» پنجمین زیرطبقه از طبقه «رفع نیاز ایمنی» است. در اسلام در مورد «رسیدگی به امور مردم» بسیار سفارش شده است. به طوری که امام علی (ع) میفرمایند: «من کفارات الذنوب العظام اغاثة الملهوف و التنفیس عن المکروب؛ از کفاره گناهان بزرگ است، به فریاد مردم رسیدن و آرام کردن مصیبت دیدگان.» (نهج البلاغه: حکمت ٥٢٤)

پرستاران در حقیقت با کارگشایی و رسیدگی به بیماران میتوانند پذیرای این رحمت باشند و از بالاترین پاداش و نعمت برخوردار شوند.

«رفاه مردم» ششمین زیرطبقه از طبقه «رفع نیاز» است.

از مسؤولیت های مهم پرستار، نگه داشتن بیمار در حالت راحتی و آسایش است. به گونه ای که با سخن نسنجیده نرنجد و با رفتاری ناشایست دلگیر نشود.

این گونه رفتار، نه تنها موجب خشنودی مریض میگردد که موجبات خشنودی پروردگار را نیز فراهم می آورد. ممکن است بیمار به جهت مشکلات خاص به بهانه های متفاوت سریع تر از انسان های سالم خشمگین و ناراحت شود و این هنر پرستار باتجربه است که با بکارگیری تجارب و اصول علمی و البته دینی موجبات آرامش و رعایت حال مریض را فراهم آورد و هیچ گاه زمینه آزار و اذیت بیمار را به بهانه پرسش های طولانی و غیر ضروری، اعتنانکردن به نیازها و حاجات بیمار و رهاکردن او به حال خویش فراهم نکند.» (وبگاه هدابلاگ، ٢٠١١ م.)

«واعتصموا بحبل الله جمیعا ولا تفرقوا واذکروا نعمت الله علیکم اذ کنتم اعداء فالف بین قلوبکم فاصبحتم بنعمته اخوانا وکنتم علی شفا حفرة من النار فانقذکم منها کذلک یبین الله لکم ایاته لعلکم تهتدون؛ و همگی به رشته (دین) خدا چنگ زده و به راه های متفرق نروید، و به یاد آرید این نعمت بزرگ خدا را که شما با هم دشمن بودید، خدا در دل های شما الفت و مهربانی انداخت و به لطف و نعمت خدا همه برادر دینی یکدیگر شدید، و در پرتگاه آتش بودید، خدا شما را نجات داد. بدین گونه خدا آیاتش را برای (راهنمایی) شما بیان میکند، باشد که هدایت شوید.» (آل عمران: ١٠٣)

اگر در غرب پرستار به کار خود فقط به عنوان یک شغل نگاه میکند، اما الگوی پرستاری مسلمانان مراقبت از مددجو و بیمار جایگاه ویژه ای دارد و آن را عبادت و کسب رضایت خداوند میداند که نشات گرفته از پیام وحی الهی (قرآن کریم) است که نجات جان یک انسان را به منزله نجات کل یک جامعه میداند.

«ایمنی و امنیت» دومین زیرطبقه از طبقه «مراقبت ایمن» است. ایمنی و امنیت به عنوان دومین نیازهای بسیار مهم در سلسله مراتب نیازهای انسانی مازلو برای تمام افراد مهم بوده و برای بیماران از اهمیت بیشتری برخوردار است. بقایی (١٣٨٠ ش.) در این رابطه مینویسد: «در این میان نقش محافظتی پرستار، مهم ترین نقش وی بوده و ایمنی بیمار را در برنامه مراقبتی نسبت به سایر نیازهای وی در الویت قرار میدهد و تامین امنیت روانی بیمار نسبت به سایر جنبه ها حائز اهمیت خاصی است، چراکه امنیت روانی و آرامش همواره یکی از گمشده های مهم بشر بوده است.»

٤- ارتباط

در این درون مایه فقط یک طبقه «ارتباط» متشکل از زیرطبقات «ارتباط کلامی با بیمار»، «برقراری ارتباط رفتاری»، «ارتباط مناسب با بستگان بیمار»، «ارتباط با همکاران» و «ارتباط رفتاری پرستار» است.

در رابطه با ارتباط کلامی در قرآن آمده است: نیکو سخن گفتن، از ارزش های پسندیده و زیبای انسانی است. قرآن کریم، انسان را دعوت میکند که در هر گفت و شنودی، نیکوسخنی و عفت کلام را رعایت کند: «قول معروف و مغفرةٌ خیرٌ من صدقة یتبعها اذی و الله غنی حلیم؛ گفتاری پسندیده بهتر از بخششی است که دنبالش آزاری باشد و خدا بینیاز و بردبار است.» (بقره: ٢٦٣)

«برقراری ارتباط رفتاری» دومین زیرطبقه از طبقه «ارتباط» است. در رابطه با روابط رفتاری بین پرستار و بیمار در متون و وبگاه های معتبر تاکید فراوان شده است. به عنوان مثال «شناخت موقعیت بیمار و ناراحتیهای روحی و جسمی و درک نیازهای عاطفی او، اولین گام در برقراری روابط دوستانه بین بیمار و پرستار است. روح اخلاق، عاطفه و حمایت، باید در همه رابطه ها و برخوردهای پرستار با بیمار حاکم باشد. گاه پرستار با همدردی با بیمار و یا لبخندی آرام بخش، بهترین هم نوایی و هدیه انسانی را به او میدهد. تجربه نشان داده است که اگر بیماران به افرادی که از آن ها مراقبت میکنند، اعتماد داشته باشند، برای رهایی از درد به کمک ها و راه های درمانی کم تری احتیاج دارند. نمیتوان به هیچ وجه روابط درمانی را جدا از روابط اخلاقی و عاطفی دانست و تنها به برخوردی خشک و بیروح بسنده کرد. پرستار باید با شناخت موقعیت ویژه درمانی بیمار و تحمل زود رنجی و حساسیت بالای وی، خود را به زیور مدارا آراسته سازد.» (وبگاه هدابلاگ، ٢٠١١ م.)

«ارتباط مناسب با بستگان بیمار» سومین زیرطبقه از طبقه ارتباط است. در همین رابطه در وبگاه نصر (٢٠١٢ م.) آمده است: «از هنگامی که بیمار وارد بیمارستان میشود در صورتی که همراهی داشته باشد اوست که با پرستار تماس گرفته و انتظار زیادی از پرستار دارد، پرستار باید برخورد مناسبی با آن ها داشته باشد. همراه همواره میتواند یار و کمک پرستار نیز در بهبودی بیمار باشد. در صورت خطرناکبودن بیماری اطلاع اطرافیان بسیار مفید خواهد بود.

بارها به این مشکل برخورده ایم که مساله ای که از نظر قانون و کار صحیح بوده از نظر اخلاقی قابل اجرا نبوده و بالعکس. در اینجاست که پرستار با درایت و تشخیص آن موقعیت خاص باید طوری کار کند که مشکل حل شود و مورد قانونی نیز پیش نیاید و چون پرستار با بیمار کار میکند، بیمار و همراهان بیمار از نظر عاطفی و خلقی ممکن است حالت طبیعی نداشته باشند. پرستار باید با صبوری در درک موقعیت بیماران و همراهان و خانواده شان طوری کار کنند که از نظر اخلاقی نیز پذیرفته باشد. پرستار استاد ارتباط است، زیرا برقراری ارتباط مناسب و مؤثر با کسی که درد دارد و بیمار است و مراجعه کننده به مراکز بهداشتی و درمانی است، مشکل میباشد.» (حاجیهادی، ١٣٩١ ش.)

«ارتباط با همکاران» چهارمین زیرطبقه از طبقه ارتباط است. به عنوان مثال در وبگاه نصر در همین رابطه نوشته شده است: «مسؤولیت دشوار و سنگین پرستاری یک فعالیت جمعی است و فقط در صورت همکاری و هم فکری صحیح و مناسب سامان میپذیرد. از این رو همکاری و احساس مسؤولیت همگانی در این بخش لازم است. گذشت، حلم، بردباری و عطوفت لازمه کار دسته جمعی است پزشک فقط به کمک پرستار قادر خواهد بود که به مداوای بیمار بپردازد، لذا پرستاران باید به طور دقیق به دستورات پزشک در چارچوب قانون و شرع توجه کرده و به آن عمل نمایند. در دستورات اخلاقی شورای بین المللی پرستاران آمده است «پرستار به پزشک و همکاران بهداشتی خود اعتماد داشته، ناشایستگی و خلاف های همکاران خود را فقط به مقامات صلاحیت دار گزارش میدهد.» (وبگاه ام نصر، ٢٠١٢ م.)

«ارتباط رفتاری پرستار» پنجمین زیرطبقه از طبقه ارتباط است. بسیاری از صاحب نظران معتقدند که چگونگی رفتار پرستار در روند بهبودی بیمار نقش دارد:

«روح حساس و رنجیده بیمار به دلیل افق نامطلوبی که بیماری به روی او میگشاید نیازمند دقیق ترین و لطیف ترین برخوردها و روابط و اقدامات درمانی است که آزرده جسمی و روحی و نیازمند یاری میباشد و تنها کسانی که میتوانند سلامتی و امید به زندگی را دوباره به لطف خداوند به ایشان بازگردانند، پرستار و پزشک میباشند. بیشک پرستاری از اعمال ارزشمند جوامع انسانی است که در مکتب اسلام نیز دارای جایگاه والایی است و اگر از ویژگیهایی برخوردار باشد، ارزش آن دوچندان خواهد شد. همراه بودن با اخلاص، باعث محبوب ترشدن عمل پرستاری نزد خدا میشود و تحمل سختیهای راه که اقتضای شغل پرستاری است به قدر و منزلت پرستاری میافزاید. همراه بودن با شناخت، و شناختن قدر و منزلت بیمار در نزد خداوند به جهت موقعیتی خاص که دارد به عمل پرستار ارزش بیشتری میبخشد. پرستاری از بستگان یکی دیگر از عواملی است که بر ارزش پرستاری میافزاید.» (پلیده، ١٣٩١ ش.)

امام علی (ع) نیز میفرمایند: «خالطوا الناس مخالطة آن متم معها بکوا علیکم و آن عشتم حنوا الیکم؛ با مردم آنگونه معاشرت کنید، که اگر مردید بر شما اشک ریزند، و اگر زنده ماندید، با اشتیاق سوی شما آیند.» (نهج البلاغه: حکمت ٦١٠) بحث در مطالعه حاضر که با رویکرد تحلیل محتوا در خصوص تبیین مفهوم پرستاری در متون اسلامی صورت گرفت، یافته ها نشان داد که نه تنها پرستاری یک حرفه اخلاقی است، بلکه مبتنی بر موازین اخلاقی، توانمندی، مراقبت ایمن و ارتباط است.

در این پژوهش، اولین درون مایه حاصله «موازین اخلاقی» بود که با پژوهش جوام و همکاران (١٣٨٩ ش.) همسو میباشد. آنان در پژوهش خود مینویسند که بهترین رهنمودها برای ارائه خدمت پیروی از اصول اخلاقی ا ست و اگر درمانگر خود را مصداق آیه شریفه «انی جاعل فی الارض خلیفه» و از جانب خدا، مسؤول و نماینده او بداند، بهترین و شایسته ترین خدمت را ارائه خواهد کرد. همچنین مهدوی و بارچیپور (١٣٨٩ ش.) در مطالعه خود می نویسند: «عملکرد اخلاقی یکی از مؤلفه های اصلی ارائه مراقبت با کیفیت و شایسته به بیماران است. لازم است، کادر پرستاری در جایگاه های مختلف ارائه خدمت فعالیت های خود را بر اساس ارزش های مشترکی بنا نهد که بیانگر تعهد و التزام آنان به جامعه و حرفه پرستار باشد. این اهداف و ارزش های مشترک میتوانند در قالب کدهای اخلاق حرفه ای به عنوان منبع و ابزاری مناسب جهت تصمیم گیری تعامل و عملکرد اخلاقی پرستاران با محوریت رضایتمندی و ارتقای کیفی سطح مراقبت ها قرار گیرند.

پژوهشی توسط آتش زاده شوریده و همکاران (١٣٩١ ش.) که با هدف کاوش مفهوم کیفیت مراقبت پرستاری انجام گرفت، نشان داد مفهوم کیفیت مراقبت پرستاری از دیدگاه ذینفعان «رفع نیازهای بیماران از طریق مراقبتی هدفمند همراه با ارتباطات مناسب، حمایت، احترام متقابل، مسؤولیت پذیری و پاسخگویی» میباشد. گرچه بیماران و همراهان آن ها بر ارتباط مناسب و احترام متقابل بیشتر تاکید داشتند، اما پزشکان بر مسؤولیت پذیری و پاسخگویی بیش از سایر موارد تاکید نمودند. در پژوهشی که توسط پآزارگادی و همکاران (١٣٨٦ ش.) انجام گرفت، مفهوم کیفیت خدمات پرستاری تحت عنوان «ارائه خدمات ایمن و مطابق با استانداردهای پرستاری به مددجو به گونه ای که منجر به رضایت بیمار گردد»، تعریف شده است. در پژوهشی دیگر، ابعاد ارزشمندی، احترام، مراقبت توسط پرستاران حامی که با بیماران خود ارتباط خوبی برقرار میکنند، مراقبت مبتنی بر مذهب و معنویت، و تعلق خاطر در تعریف مفهوم کیفیت مراقبت های پرستاری جای گرفتند. (چارالامبوس و همکاران، ٢٠٠٨ م.)

توانمندی دومین درون مایه حاصل در این پژوهش بود. این درون مایه با یافته پآزارگادی و همکاران (١٣٨٦ ش.) همسو است. در پژوهش کنونی، بعد توانمندی شامل زیردرون مایه های شایستگی، آگاهی، مسؤولیت پذیری و تعهد است. آتش زاده شوریده و همکاران (١٣٩١ ش.) در مطالعه خود مینویسند: «مسؤولیت پذیری پایه کار اخلاقی پرستاران و در صورت نقصان ان، بیاعتمادی، نگرانی، تشویش و در نهایت آسیب به انسان ها را سبب خواهد شد. مسؤولیت پذیری در سبک زندگی حرفه ای پرستار، جوهره ی بنیادین است. گریز از آن آشفتگی، بینظمی و آسیب ایجاد میکند، لذا همسو با یافته های این پژوهش است.

در بعد «آگاهی» این پژوهش با پژوهش، فارسی و همکاران (١٣٨٦ ش.) همسو است. دانش پرستاری شامل دانش نظری و دانش عملی است. پرستاری به عنوان یک دانش عملی نیاز به دانش نظری دارد تا بتواند با استفاده از اقدامات عملی در حیطه های بالینی به اجرا درآید. در دانش تئوری، هدف دستیابی به حقیقت به عنوان وسیله ای جهت عملکرد میباشد. اسلام به ارزش کسب دانش تاکید میکند و انتظار دارد که همگی دانش موجود را به چالش بکشند و به دنبال پژوهش باشند. کسب دانش دو فایده دارد: علاوه بر این که منجر به پیشرفت حرفه ای شاغلین مراقبت بهداشتی میشود، طبق آیات قرآن کسب دانش یک نوع عبادت است. حضرت علی (ع) نیز میفرماید: «علم و عمل پیوندی نزدیک دارند و کسی که دانست باید به آن عمل کند، چراکه علم، عمل را فرا خواند، اگر پاسخش داد میماند وگرنه کوچ میکند.» (نهج البلاغه: حکمت ٧٣٦٦)

مراقبت ایمن، سومین درون مایه این پژوهش است که با درون مایه پژوهش آتش زاده و همکاران (١٣٩١ ش.) همسو است. آن ها مینویسند: «مراقبت های پرستاری در مطالعه های مختلف دلالت بر هدفمندبودن مراقبت ها دارند. هدفمندی دارای ویژگیهایی از قبیل مطلوب ترین نحوه مراقبت و مبتنی بر پایه نیازهای بیمار، مراقبت بر اساس هدف، مراقبت جهت حصول رضایتمندی بیمار و مراقبت بر پایه علم و آگاهی است. از آنجا که یکی از طبقات این درون مایه «رفع نیاز بیمار» است. یافته های این پژوهش با مطالعه حاجیهادی (١٣٩١ ش.) نیز همسو میباشد. کارکنان پرستاری به عنوان ارائه دهنده مراقبت به مددجو بیشترین تماس و ارتباط را با وی دارند و در زنجیره عوامل مؤثر بر رضایتمندی بیماران از جایگاه ویژه ای برخوردارند. پرستاری حرفه ای است که در آن تجربه، احساسات، عواطف و رابطه ها مجموعه کار روزانه آن ها را تشکیل میدهد.» (حاجیهادی، ١٣٩١ ش.)

زیردرون مایه «مراقبت ایمن» با یافته پژوهش بقایی (١٣٨٠ ش.) همسو است. او در مطالعه خود مینویسد: «ایمنی و امنیت به عنوان دومین نیازهای بسیار مهم در سلسله مراتب نیازهای انسانی مازلو برای تمام افراد مهم بوده و برای بیماران از اهمیت بیشتری برخوردار است. در این میان نقش محافظتی پرستار، مهم ترین نقش وی بوده و ایمنی بیمار را در برنامه مراقبتی نسبت به سایر نیازهای وی در اولویت قرار میدهد و تامین امنیت روانی بیمار نسبت به سایر جنبه ها حائز اهمیت خاصی است، چراکه امنیت روانی و آرامش همواره یکی از گم شده های مهم بشر بوده است.»

چهارمین درون مایه پژوهش کنونی «ارتباط» بود. در این درون مایه مشخص گردید که ارتباط در پرستاری بسیار حائز اهمیت است. این یافته با یافته آتش زاده شوریده و همکاران (١٣٩١ ش.) و چارالامبوس و همکاران (٢٠٠٨ م.) همسو بود.

همچنین یافته های مطالعه ای در سایت هدابلاگ (٢٠١١ م.) با یافته های این پژوهش هم خوانی دارد. یکی از کارهایی که ممکن است آرامش خاطر را از بیماران بگیرد و آنان را نگران کند، به زبان آوردن ذکر «انالله و انا الیه راجعون» است. گفتن این ذکر نزد بیمار، به او القا میکند که بیماری او خطرناک و امید به سلامتی در او ضعیف است. گفته میشود امام باقر (ع) همواره این ذکر را از مبتلایان به رنج و محنت، پنهان نگه میداشت. بیمار برای این که از شدت بیماری خود آگاه شود، آن را در آینه نگاه دیگران جستجو میکند. گاهی نگاه اطرافیان و پرستاران، از روی خشنودی و خرسندی است و گاه آمیخته با تاسف و نگرانی است. این دو نوع نگاه، تاثیری متفاوت بر روحیه بیمار دارد. نگاه آمیخته با رضا، او را امیدوار و نگاه تاثربرانگیز، او را مضطرب و ناامید میسازد. از این رو امام صادق (ع) میفرمایند: «لاتنظر الی اهل البلا فان ذلک یحزنهم؛ به اهل بلا و کسانی که مبتلایند، نگاه (غیر عادی) نکنید که موجب حزن و اندوه آنان میشود.»

اسماعیلی و همکاران (١٣٨٩ ش.) مینویسند: «امروزه با پیشرفت تکنولوژی توجه و ارتباط متخصصین بالینی به تجهیزات و امکانات پزشکی بیش از توجه آن ها به روابط انسانی است. چگونگی برقراری ارتباط صحیح و تعامل گونه با منیت و هستی فرد، مناسب ترین روش ارتباطی بین پزشک و پرستار با مددجویان میباشد و ارتباط سطحی بین این دو در طولانیمدت منجر به فرسودگی شغلی کارکنان و نارضایتی مددجویان میگردد.»

نتیجه گیری

بر اساس یافته های به دست آمده از تجزیه و تحلیل داده ها، نتایج حاصل از پژوهش در پاسخ به سؤال «مفهوم پرستاری در متون اسلامی چیست؟» حاکی از آن است که پرستاری، حرفه ای مبتنی بر موازین اخلاقی، توانمندی، ارائه مراقبت ایمن و ارتباط است.

یافته های حاصل از این پژوهش نشان داد که پرستاری حرفه ای مقدس است که باید در بستر فرهنگی و اسلامی، بر اساس رعایت موازین اخلاقی، توانمندی بالا، با ارائه مراقبت های ایمن و داشتن ارتباط مؤثر با همکاران و بیماران انجام شود، لذا توصیه میشود این مفهوم در دانشکده های پرستاری از دیدگاه اسلام نیز به دانشجویان آموزش داده شود و بر اساس آن مراقبت های پرستاری تدریس و اجرا گردند. آموزش ضمن خدمت در ارائه این مفهوم به پرستاران بالین کمک شایانی در بسترسازی مفهوم پرستاری از دیدگاه اسلام خواهد داشت.

سـپاسگزاری‌

این مـطالعه حاصل طرح پژوهشی‌ است‌ که در‌ دانشگاه‌ علوم‌ پزشکی شهید بهشتی تصویب شده اسـت . پژوهـشگران‌ از حـمایت مالی، معاونت محترم پژوهشی، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و تمامی‌ صاحب‌ نظران و متخصصینی که در این پژوهـش‌ مـشارکت نمودند، سپاسگزاری مینمایند‌.

پژوهشگران‌ بر خود لازم میدانند از‌ همه‌ افرادی که در امر بـازنگری و اصـلاح کـدها، پژوهشگران را یاری نمودند، صمیمانه سپاسگزاری‌ نمایند‌.

جستجوی مفهوم پرستاری در متون اسلامی.PNG