دکتر محمدحسین صالحی سورمقی : متخصص فارماکوگنوزی ؛ استاد دانشکده داروسازی
تحریریه زندگی آنلاین :
نام فارسی: سیبزمینی
نام علمی: Solanum tuberosum
نام عمومی: White potato
نام انگلیسی: Potato
نام عربی: تفاح‌الارض
نام آلمانی: Kartoffel
نام فرانسوی: Pomme de terre
نام خانواده: Solanaceae (سیبزمینی)
گیاه‌شناسی
سیبزمینی گیاهی است علفی، دائمی و بوته‌ای که ارتفاع آن به کمتر از 1 متر می‌رسد. ساقه زیرزمینی این گیاه که به صورت غده‌ای می‌باشد، حاوی مقدار زیادی نشاسته است. این ساقه غده‌ای همان سیبزمینی است که سطح آن فرورفتگی‌هایی دارد و از آنها جوانه‌‌هایی می‌روید که به طور قائم از زمین بیرون آمده و ساقه‌های بوته سیبزمینی را تشکیل می‌دهند. از همین ناحیه ساقه‌هایی افقی نیز در خاک شروع به رشد می‌کنند که پس از متورم شدن به سیبزمینی تبدیل می‌شوند. سیب‌زمینی‌ها اندازه و وزن‌های مختلفی دارند و تعداد آنها در هر بوته متفاوت است. سیبزمینی را پس از رشد کامل از زیر خاک بیرون می‌آورند. ساقه‌های هوایی این گیاه برگ‌هایی متشکل از هفت تا دوازده برگچه دارند و در فواصل این برگچه‌ها، برگچه‌های کوچک‌تری نیز می‌رویند.
این ترکیب شاخص بوته سیبزمینی است. گل‌های سیبزمینی به صورت مجتمع خوشه‌مانند است که به حالت چتری و به رنگ‌های سفید، بنفش یا بنفش روشن می‌باشند. میوه سیبزمینی که دانه‌هایی در خود دارد، گرد و به رنگ سبز یا سبز مایل به زرد است.
سیبزمینی اولین بار در آمریکای جنوبی کشت شد، ولی به علت استفاده بسیار زیاد آن به عنوان خوراک یا برای استخراج نشاسته، هم‌اکنون در اکثر نقاط دنیا و از جمله در ایران کشت می‌شود.
بیشتربخوانید:
سمیت:
میوه و پوست سبز سیبزمینی می‌تواند سمی و خطرناک باشد.
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده:
ضد درد، ضد باکتری، ضد اسپاسم، تقویتکننده قلب، ادرارآور، تهوع‌آور، قارچ‌کش، پایین‌آورنده فشار خون، شیرافزا، خواب‌آور، خلط‌آور، تقویتکننده عضلات و اشتهاآور.
ترکیبات مهم:
سیبزمینی از نظر پروتئین بسیار ضعیف است و حداکثر 5 درصد از این ماده را در خود دارد؛ اما از نظر آهن، ویتامین C و ریبوفلاوین غنی می‌باشد. این مواد بیشتر در پوست سیبزمینی وجود دارند.
تعدادی آلکالوئیدهای استروئیدی مشتق از کولستان، از جمله سولانیدین و سولاسودین در سیبزمینی وجود دارد. سیبزمینی همچنین یکی از منابع غنی نشاسته است. یکی دیگر از ترکیبات مهم سیبزمینی مالتودکسترین است که در فرآورده‌‌های غذایی تجاری به کار می‌رود.
بیشتربخوانید:
داروشناختی و اثرات مهم
بیش از 2000 گونه سولانوم در عالم گیاهی وجود دارد که بعضی از آنها سمیت زیادی دارند. سیبزمینی یکی از شش گونه این خانواده است که ریشه غده‌ای زیرزمینی دارد. دانه سیبزمینی در حیوانات موجب مسمومیت‌های کبدی می‌شود که به خاطر آلکالوئیدهای استروئیدی موجود در آن است.
گلوکزیدهای سیبزمینی، مانند سولانین، می‌توانند مشکلات روده‌ای – معده‌ای مانند استفراغ، تهوع، اسهال، خونریزی و خونریزی‌های روده‌ای – معده‌ای ایجاد کنند. سولانین همچنین می‌تواند باعث راش‌های پوستی (بثورات جلدی)، مشکلات عصبی، مشکلات روده‌ای – معده‌ای و در مواردی حتی مرگ شود. این ماده با پختن از بین نمی‌رود. مسمومیت با سولانین در مصرف خوراکی کمتر از تزریق آن است. نیمه عمر بیولوژیکی سولانین 11 ساعت می‌باشد.
گزارش‌هایی از مرگ در اثر مسمومیت با سیبزمینی سبز وجود دارد که البته نمی‌توان گفت علت همه آنها سولانین است؛ اما سولانین با غلظت 38 تا 45 میلی‌گرم در 100 گرم سیبزمینی سبز می‌تواند باعث مرگ شود. حدود 20 میلی‌گرم سولانین در 100 گرم سیبزمینی به طور معمول حداکثر حد اطمینان بی‌خطری آن است.
سولانین به طور حیرت‌آوری موجب مرگ چهارپایان می‌شود. سولاسودین دارای خاصیت تراتوژنی هامستر است که با مصرف خوراکی آن بروز می‌کند. بعضی تحقیق‌ها نشان داده که مصرف خوراکی سولاسودین در یک چهارم از هامسترهای باردار اثرات تراتوژنی (ناقص‌الخلقه شدن جنین) داشته است.
سیبزمینی دارای ترکیبات متنوعی است که ممکن است سیستم بیولوژیکی بدن را تحت تأثیر قرار دهد؛ از جمله مهار کلی نستراز، مهار انورتاز و مهار پروتئاز که همگی جزء سیستم دفاعی بدن در برابر تهاجم میکروب‌ها هستند.
بوته سیبزمینی معمولاً حاوی باکتری و قارچ‌هایی است؛ بنابراین افرادی که مستقیماً و از نزدیک با آن سر و کار دارند و در تولید و تکثیر سیبزمینی فعالیت می‌کنند، ممکن است با مشکلاتی از قبیل مشکلات تنفسی روبه‌رو شوند. 46 درصد از کسانی که در معرض آلودگی‌های سیبزمینی قرار دارند، دارای مشکلات تنفسی هستند. سیبزمینی می‌تواند در کنترل قند خون و میزان انسولین مؤثر باشد؛ زیرا افراد دیابتی باید مقادیر معینی نشاسته و سبزیجات مصرف کنند. خوردن سیبزمینی سبز و یا فاسد عوارض جانبی، به‌خصوص مشکلات روده‌ای – معده‌ای و عصبی، ایجاد می‌کند.
بیشتر بخوانید:
تاریخچه:
سیبزمینی از سال 500 قبل از مسیح کشت شده است. سرخپوستان آمریکای جنوبی و مرکزی احتمالا نخستین کسانی بودند که گیاه مقاوم سیبزمینی را بعنوان غذای اصلی انتخاب کردند. گرچه اسپانیایی‌ها گیاه سیبزمینی را در اواخر دهه اول قرن شانزدهم به اروپا عرضه کردند ولی به دلیل نگرانی‌های کلیسا و یا باورهای افسانه‌ای در مورد سمیت گیاه، تا قرن هفدهم منبع رایج غذایی به حساب نمی‌‌آمد. بعد از آنکه گیاه سیبزمینی پذیرفته شد، مصرف آن به طور گسترده در آلمان و قسمت‌های دیگر اروپا و روسیه نیز رواج یافت.
در قرن هفدهم و هجدهم میلادی، سیبزمینی نقش بسیار مهمی در برنامه غذایی ایرلندی‌ها داشت بطوریکه مصرف روزانه برای بزرگسالان از حدود 5/3 کیلوگرم فزونی یافت. با این حال، آفت سیبزمینی بیش از 80 درصد محصول را از بین برد و در نتیجه بالغ بر سه میلیون ایرلندی بی‌غذا ماندند.
مصارف سنتی سیبزمینی
ضماد سیبزمینی خام برای درد مفاصل، عفونت، تاول، سوختگی و زخم چشم؛ چای حاصل از دم کرده پوست سیبزمینی جهت بهبود ورم یا تورم بدنی؛ نوشیدن آب سیبزمینی خام به منظور درمان ورم معده یا بیماری‌های معدی. (هیچ‌گونه اطلاعات کلینیکی مبنی بر تایید موارد فوق موجود نمی‌باشد). امروزه سیبزمینی، با بیش از 200 هزار تن کشت سالانه در سراسر دنیا، همچنان غذای اصلی باقی‌مانده، البته فقط مصرف گندم از آن پیشی گرفته است. سیبزمینی همچنین به عنوان منبع نشاسته و الکل به حساب می‌آید.
نکات قابل توجه:
1– قسمت‌های سبزرنگ سیبزمینی (به‌خصوص زیر پوست) نباید مصرف شوند، چون حاوی ترکیبات سمی هستند. البته آلکالوئیدهای سمی که در قسمت سبز سیبزمینی وجود دارند تا حدی با پخته شدن از بین می‌روند، ولی توصیه می‌شود این قسمت‌ها حتی‌الامکان مورد استفاده قرار نگیرد.
2– گونه‌های مختلفی از سیبزمینی وجود دارند که گاه از نظر شکل ظاهر و حتی مزه متفاوت می‌باشند؛ اما مواد و ارزش غذایی آنها تقریباً یکسان است.
3 – بعضی از مواد باارزش سیبزمینی در پوست آن بیشتر از خود سیبزمینی وجود دارد، به همین دلیل توصیه می‌شود سیبزمینی پخته با پوست آن مصرف شود.
4– سیبزمینی پخته برای افرادی که التهاب یا زخم معده دارند، مناسب است.