براساس آیات و روایات، فطرت اولیه انسان برتوحید آفریده شده است و او میل و گرایش درونی به توحید و خداپرستی دارد و به تکالیف شرعی علاقه مند است، دراین زمینه پروردگاردر قرآن می فرماید :
«فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا » (روم،30)؛ پس روى خود را با گرایش تمام به حقّ، به سوى این دین کن، با همان سرشتى که خدا مردم را بر آن سرشته است. چنانکه رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: هرمولودی بر اساس فطرت پاک آفریده شده است،لکن پدر و مادرشان آنها را به سوق ناپاکی ها می دهند. یعنی در فطرت هر کسی این معرفت هست که خداوند، آفریننده اوست.
امام علی علیه السلام در نهج‌البلاغه هم فرموده : کار پیامبران شکوفا ساختن فطرت‌ها، و به یادآوردن نعمت‌هاى فراموش شده الهى، از جمله سرشت توحیدى، و استخراج گنج‌هاى معرفت است که در درون جان و اندیشه انسان‌ها نهفته و مستور است.
اما انسان بر اثر معاشرتها و رفاقت انحرافی و عوامل ارادی و غیر ارادی و خواسته و ناخواسته روبه تیرگی می رود و ازنور او کاسته می شود و به همین دلیل نسبت به انجام فرائض دینی و شعائر الهی کم رنگ می گردد، اما براثر یک موعظه یا یک حادثه بیدار کننده وهشدار دهنده دوباره به خود می آید و راه و مسیر اشتباه خود را عوض می کند و یا توبه می کند و این همان رجوع دوباره به فطرت پاک خویشتن است.
عید فطر، جشن تولد فطرت است؛ فطرتی که از غبارها و زنگارها پاک شده و اکنون در زیباترین شکل خود خودنمایی می‌کند.
مارا به میهمانی خودش دعوت می‌کند و قلب را جلا می‌دهد. اکنون که میهمانی تمام شده و عید فطر فرا رسیده، انگار از نو متولد می‌شویم و به روشنی می‌بینم که بازگشت به فطرت را جشن گرفته‌ایم. امیرمؤمنان علی(ع) نیز جشن فطرت را این‌گونه به عید فطر نسبت می‌دهد ومیفرماید:
این عید کسی است که خدا روزه‌اش را پذیرفته، نماز او را ستوده و هر روز که خدا نافرمانی نشود، آن روز عید است.
عید فطر، روز شکرگزاری از حق تعالی است که در ظلمت جسم، چراغ روشن فطرت را نهاد تا همیشه پرتوافشان و حیات‌بخش باشد.
شکر توفیق عبادت و ذکر و خشوع و توسل ومغفرت به بارگاه کبریایی حضرت حق. حقیقتاً هم برای این شکر، انسان مؤمن باید عید بگیرد.
یکی از یاران امیرمومنان (ع)می‌گوید روز عید فطر در خانه امیرمؤمنان بر او وارد شدم. در مقابل او، سفره‌ای گسترده و غذای بسیار متواضعانه‌ای در مقابل حضرت گذاشته شده بود.عرض کردم: یا امیرالمؤمنین! شما روز عید چنین غذای کم‌ارزشی می‌خورید؟ معمول این است که در روزهای عید، مردم بهترین غذاهای خود را می‌خورند؛ شما به این غذا اکتفا کردید؟ فرمود: امروز، روز عید است، اما برای کسانی که مورد مغفرت الهی قرار گرفته باشند؛ یعنی عید بودنِ امروز، به خوردن غذاهای رنگین و دل‌خوش کردن به شادی‌های کودکانه نیست. این عید واقعی است برای کسانی که بتوانند و توانسته باشند مغفرت الهی را برای خودشان تحصیل کنند.
عید فطر، روز دریافت جوایز و پاداش است؛ جوایزی آسمانی و پاداش‌هایی از جنس رستگاری.مولای متقین در یکی از خطبه‌های عید فطر چنین فرمود:ای بندگان خدا! بدانید نزدیک‌ترین و کمترین چیز که برای مردان و زنان روزه‌گیر فراهم است، این است که فرشته‌ای در آخرین روز ماه رمضان به آنان ندا می‌دهد که ای بندگان خدا! بر شما مژده باد که گناهان گذشته شما آمرزیده شد و بنگرید که در آینده چگونه خواهید بود. امروز روز عید فطر است؛ عیدی که زمین و زمان را غرق شادی و سرور کرده است.
عید فطر، عید زیبایی‌های معنوی، عید بشارت و عید سعادت است.امیرمؤمنان علی(ع) در روز عید فطر خطبه‌ای ایراد کردند و چنین فرمودند:ای مردم! امروزِ شما، روزی است که در آن به نیکوکاران پاداش داده می‌شود و بدکاران در آن زیان می‌کنند. امروز، شبیه‌ترین روزها به قیامت شماست. با بیرون آمدن از خانه‌هایتان به مصلا، از بیرون آمدن از گورها و رفتن به پیشگاه خداوند یاد کنید، و از توقف و ایستادن در محل نماز، وقوف خود در برابر خدا را به یاد آورید، و از بازگشت به خانه‌هایتان، بازگشت خود را به جهنم و بهشت فرا یاد آرید.
توفیق در اختیار داشتن وسیله رحمت الهی تا ماه رمضان آینده و عمل به درس‌ها و حسنات این ماه مبارک در تمامی طول سال، از بزرگ‌ترین پاداش‌هایی است که می‌تواند در این عید سعید نصیب بندگان مؤمن و مخلص خداوند شود.انسان مسلمان باید از راه‌های گوناگون، ندای حیات‌بخش توحید را به گوش جهانیان برساند. یکی از آن راه‌ها، بیان شعارهای مذهبی است. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید:وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللّهِ فَإِنّها مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ. (حج، 33) هر کس شعائر الهی را بزرگ دارد، این کار نشانه تقوای دل‌هاست.
تعظیم شعائر الهی، یکی از ویژگی‌های عید سعید فطر است. شعار تکبیر و تهلیل و تحمید و تقدیس، از جمله اعمالی است که به روز عید جلوه خاصی می‌بخشد. پیامبر اعظم(ص) در روز عید فطر، از منزل بیرون می‌آمد و تا رسیدن به مصلا با صدای بلند، شعار «لا اله الا الله» و «الله اکبر» سر می‌داد و حتی در میان خطبه‌ها و قبل و بعد از آن با صدای رسا این کلمات را تکرار می‌کرد.کسی که بتواند جان و روح خود را تزکیه و پاک‌سازی کند، به فلاح و رستگاری دست خواهد یافت و با ادای زکات فطر نیز موجب طهارت انسان از خواری و حرص و بخل می‌شود.
عید فطر، یادآور رستاخیز بزرگ است. حضرت علی (ع) این روز عید را به قیامت تشبیه فرموده است: «ای مردم! این روز شما، روزی است که نیکوکاران در آن پاداش می‌گیرند و زیانکاران و تبهکاران در آن مأیوس و نا‌امید می‌گردند.دنیا محل مسابقه است و آخرت زمان اجر گرفتن، بهشت جایزه برندگان این مسابقه و جهنم جزای بازماندگان است.
عید فطر شبیه‌ترین روز به روز قیامت است. چون در قیامت عده‌ای که زیان کارند، تأسف می‌خوردند و غضبناک می‌گردند و عده‌ای که نیکوکارند رستگار و متنعم به نعمت‌های الهی می‌شوند.وقتی از منازلتان برای خواندن نماز عید خارج می‌شوید، به یاد آورید زمانی را که از منزل بدن خود خارج شده و به سوی خدای خود خواهید رفت.وقتی در جایگاه نماز خود می‌ایستید به یاد آورید زمانی را که در محضر عدل الهی می‌ایستید و از شما حسابرسی می‌کنند. وقتی از نماز به منازلتان بر می‌گردید به یاد آورید زمانی را که به منازل خود در بهشت خواهید رفت.ای بندگان خدا! کمترین چیزی که به زنان و مردان روزه دار داده می‌شود این است که فرشته‌ای در آخرین روز ماه رمضان به آنان ندا می‌دهد: هان! بشارتتان باد،ای بندگان خدا که گناهان گذشته‌تان آمرزیده شد، پس به فکر آینده خویش باشید که چگونه باقی ایام را بگذرانید.»
و همه به مصلی می رویم ...
اکنون زمان آن رسیده که همه اجتماعی بزرگ و نیرومند بسازیم؛ آن‌طور که تمام فرشتگاه به وجد آیند و شیاطین و دشمنان را مرعوب گرداند.
زمزمه «اللهم اهل الکبریاء و العظمة و اهل الجود و الجبروت» اوج می‌گیرد. احساس می‌کنیم جسم ما از زمین خاکی جدا شده است و در فضای دیگری سیر می‌کنیم؛ فضای خلوص، تسلیم و تقوا. این حس، پاداش یک ماه روزه‌داری خالصانه پرهیزکاران است که نصیب مؤمنان حقیقی می‌شود.
شیرینی در روز عید، نشانه این است که در بقیه ایام سال نیز باید به شیرینی‌ها، خوبی‌ها و خلوص رمضان وفادار بمانیم. اجازه ندهیم تلخی گناهان ریز و درشت، دامن زندگی را بگیرد. خوب بودن فقط مخصوص یک ماه نیست. خوب بودن را در سراسر سال پیاده کنیم .
پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم دراین زمینه فرموده است: و چون شب عید فطر-که شب جوائز نام دارد- فرا رسد، خداوند پاداش عمل کنندگان را بدون حساب و شمارش ببخشد. و چون صبح روز عید فرا رسد خداوند فرشتگان را به همه شهرها بفرستد. پس در زمین فرود آیند و سر کوچه ها و گذرها بایستند و [ با صدایى که آن را همه ی آفریده هاى خدا جز جن و آدمیان می شنوند] گویند: اى امّت محمّد! به سوى پروردگار کریم [براى نماز عید] بیرون شوید که او پاداش فراوان دهد و گناهان بزرگ را بیامرزد.و چون سوى محلّ برگزارى نماز عید روند خدا عزّ و جلّ به فرشتگان فرماید: اى فرشتگان من! مزد کارگر- چون کار خود را انجام دهد- چیست؟ عرضه دارند: معبودا و سیدا! این که مزدش را کامل پرداخت کنی.
خداوند عزّ و جلّ فرماید: شما را گواه مى گیرم که من پاداش روزه ی رمضان و نمازشان را خشنودى و آمرزش خود از ایشان قرار دادم.
و چون سوى محلّ برگزارى نماز عید روند خدا عزّ و جلّ به فرشتگان فرماید: اى فرشتگان من! مزد کارگر- چون کار خود را انجام دهد- چیست؟ عرضه دارند: معبودا و سیدا! این که مزدش را کامل پرداخت کنی و خداوند [خطاب به بندگان خویش] مى فرماید: اى بندگان من! [هر چه مى خواهید] از من بخواهید که به عزت و جلال خودم سوگند که امروز در این اجتماع خویش، هر چه براى دنیا وآخرت خود بخواهید عطا مى کنم. و به عزت و جلال خودم سوگند تا وقتی که مرا مراقب خود بدانید[ و از من بترسید] شما را در پناه مى گیرم و نزد کسانى که در دوزخ جاودانند رسوایتان نسازم.اکنون باز گردید که آمرزیده شدید همانا مرا خشنود کردید و من از شما خشنود شدم. پس فرشتگان به خاطرآنچه-که خداوند در روز عید فطر به این امت ارزانى فرموده است- شاد مى شوند و به یکدیگر بشارت داده و تبریک گویند.