مقدّمه
یکی از مسلّمات تاریخی که روایات متواتر و قطعی بلکه آیات بر آن گواهی می دهد، ازدواج های متعدد پیامبر(ص) است. با پذیرش این حقیقت مسلّم تاریخی، پرسش اساسی و مهم در باره فلسفه این ازدواج هاست. این که سرّ تعدّد زوجات نبی اعظم چیست، پرسشی است که از سال ها پیش مورد توجه عده ای از مورخان و اندیشوران قرار گرفته است، حتی عده ای از مستشرقان با نشانه گرفتن انگشت اتهام به ساحت مقدس رسول خدا، سرّ ازدواج ها را در علاقه و میل شدید جنسی و غریزه شهوترانی و کامجویی جستجو کرده اند.
مقاله به دنبال آن است که بررسی عالمانه و منصفانه ای در این مسئله مهم تاریخی کند و ابعاد گوناگون آن را در سیره نبی گرامی اسلام تحقیق نماید.
پیش از بررسی این پرسش مهم، توجه به دو نکته مهم لازم است.
نکته اوّل: تحقیق این نوشتار از نگاه ناظر بیرونی و کسی است که بدون هیچ تعلق خاطر درونی و ایمانی، می خواهد راز تعدد ازواج پیامبر(ص) را به شکل منطقی و علمی باز گوید.
البته کسی که از نگاه ناظر درونی به این حقیقت نظر افکند و ایمان به حقیقت معنوی و مقام عصمت داشته باشد، نیز سیره و رفتار و گفتار او را وحی الهی بداند (و ما ینطق عن الهوی ان هو الاّ وحی یوحی، نجم، آیه 4 ـ 3) او را دارای خلق عظیم می یابد (انّک لعلی خُلُق عظیم.) (قلم، آیه 4) نیز بهره مند به موهبت شرح صدر (الم نشرح لک صدرک، انشراح، آیه 1)، و در یک جمله برای فردی که به مقامات الهی و ولایی پیامبر آگاه است، روشن است تعدد همسران ایشان مثل سایر تصمیمات و رفتارها که در سیره حضرت روشن است، ناشی از حقایقی سراسر حکیمانه و همخوان با اخلاق والای الهی و کرامت انسانی است؛ اگر چه به طور موردی و جداگانه به دنبال یافتن پاسخ نرفته باشد و راز آن را از سینه تاریخ جستجو کرده باشد.
در این نوشتار با ایمان به آن حقایق و پذیرش همه آنها، از نگاه ناظر بیرونی می خواهیم با تحلیلی تاریخی و با تکیه بر متون سیره و روایات، راز تعدد ازواج پیامبر(ص) گشوده شود تا هم پاسخی به اتهام باشد و هم درسی برای پیروان آن الگوی راستین؛ آنان که می خواهند با شاگردی در مکتب رسول خدا(ص) و خوشه چینی از سیره نورانی او، درس زندگی والای انسانی و تشکیل خانواده ای اسلامی و پدید آوردن نهادی سراسر فضیلت و کرامت و اخلاقی را بیاموزند.
نکته دوم: اگر چه شاید بتوان با تحلیل فشرده و گذرا، گوشه هایی از فلسفه ازدواج های پیامبر(ص) را به دست آورد ولی به نظر می رسد برای رسیدن به حقیقت، لازم است فهرستی اگر چه فشرده از ازدواج های حضرت، ویژگی های هر یک، شرایط و وضع زمانی و مکانی، ارائه شود، تا راز هر یک از ازدواج ها مشخص شود. در این صورت می توان به جمع بندی صحیح و منطقی از چند همسری پیامبر پرداخت.
1. خدیجه بنت خویلد (68 ـ 3ق.ه··· )
نخستین همسر پیامبر(ص) که پانزده سال پیش از بعثت و در 25 سالگی با او ازدواج کرده، خدیجه بنت خویلد است.
خدیجه زن ثروتمند و سرشناس قریش که خواستگاران فراوانی از مردان ثروتمند و بانفوذ قریش را ردّ کرده بود، وقتی از «میسره» غلام خویش، داستان هایی شگفت در باره محمد امین در سفر تجاری به شام و گفته های راهب در باره او شنید، نیز قضایای دیگری در عظمت شأن آن بزرگوار دریافت، مجموعه ای از علل موجب شد خدیجه به ازدواج با حضرت تمایل پیدا کند و با اینکه مرسوم است و در آن زمان نیز چنین بود که پیشنهاد ازدواج از طرف مرد مطرح می شود، بر خلاف متعارف، خواستگاری از سوی زن عنوان گردید.
از سوی دیگر با توجه به فقر یتیم ابوطالب و ثروت و موقعیت اجتماعی خدیجه، انگیزه مادی در پیشنهاد ازدواج، دیده نمی شود. خدیجه پیش از این ازدواج به گفته مشهور مورخان دو شوهر دیگر که فوت شده بودند، داشته، در زمان ازدواج با رسول خدا حدود 40 سال داشته است. این ازدواج که 15 سال پیش از بعثت اتفاق افتاد، پس از بعثت رنگ و بویی دیگر یافت. خدیجه نخستین زنی بود که به رسالت او ایمان آورد و ثروت خویش را در راه نشر و ترویج پیام آسمانی اسلام در طبق اخلاص قرار داد. این ازدواج تا سال دهم بعثت یعنی یک ربع قرن ادامه یافت و گل سرسبد آفرینش و بزرگ زنان عالم، محصول این ازدواج خجسته و مبارک بود.
پیامبر(ص) تا خدیجه در قید حیات بود یعنی تا پنجاه سالگی، ازدواج دیگری نداشته است. سه سال پیش از هجرت خدیجه وفات یافت. پیامبر سال رحلت خدیجه(س) و ابوطالب(ع) را که هر دو در یک زمان اتفاق افتاده بود، «عام الحزن» (= سال اندوه) نامید! پس از رحلت خدیجه تا آخر عمر همواره به یاد وی بود و از منزلت و شئون او برای دیگر همسران خود سخن می گفت، تا آنجا که برخی از همسران حضرت با آنکه خدیجه وفات یافته بود، نسبت به او حسادت می ورزیدند.
نکات مهم در ازدواج با خدیجه
آنچه از قصه ازدواج پیامبر(ص) با خدیجه کبرا(س) قابل برداشت است، آنکه:
أ) ازدواج با خدیجه به پیشنهاد او و بر اثر باخبر شدن از کمالات معنوی و اخلاقی حضرت بوده است.
ب) تا زمانی که خدیجه در قید حیات بود و مدتی پس از آن پیامبر(ص) ازدواج دیگری نداشت.
پ) خدیجه بانویی فداکار و مؤمن بوده که نخستین زن مسلمان به شمار می رود و در راه اسلام از تمامی سرمایه و آبروی خویش گذشت.
ت) طبق نظر مشهور مورخان حدود 15 سال، خدیجه از پیامبر مسنّ تر، و زن بیوه ای بود که پیش از آن ازدواج کرده بود اگر چه برخی مورخان خدیجه را «عذراء» (دوشیزه و باکره) دانسته، سنّ او را هنگام ازدواج کمتر از نظر مشهور شمرده اند.
به هر حال با عنایت به چهار نکته بالا، چه تابلویی می توان از سیمای پیامبر در باب ازدواج و همسرداری ترسیم کرد؟ آیا کسی می تواند با این ویژگی ها، حضرت را متهم به شهوترانی و هوسبازی کند؟ در حالی که اوج جوانی خویش و زمانی را که از مسئولیت های رسالت و وظایف ناشی از آن، آسوده بوده، با همسری مسن تر از خود و بیوه سپری کرده است؟! همچنین تا فراتر از پنجاه سالگی (که پایان جوانی و غرایز ناشی از آن است) تنها همین یک ازدواج (که سراسر آن را انگیزه های الهی و معنوی و ارزش های والای انسانی و اخلاقی پُر کرده است و کرامت در آن موج می زند) در کارنامه او ثبت شده است؟!
قریب به اتفاق دیگر ازدواج های حضرت، مربوط به دهه آخر عمر ایشان و عصر گسترش اسلام و تأسیس حکومت اسلامی و چند برابر شدن مسئولیت های اجتماعی و دوران جنگ و جهاد و مبارزه همه جانبه است.
2. سَوْدة بنت زمعة (م54ه··· )
پس از درگذشت ابوطالب و خدیجه و تحمل مصیبت هاو مشکلاتی که پیامبر از ناحیه مشرکان دید، همچنین تنهایی از سوی دیگر و جهت اداره و سرپرستی خانواده و فرزندانی که خدیجه(س) کفالت و سرپرستی آنها را بر عهده داشت، از سوی سوم، با آنها مواجه بودند، مسلمانان در اندیشه کاهش دردها و آلام ایشان برآمدند. خوله بنت حکیم در این باره با حضرت به گفتگو نشست و برای ازدواج، سوده دختر زمعه را پیشنهاد کرد.
سوده زنی مسنّ، لاغراندام، بلندقامت، بیوه، و دارای اولاد فراوان از شوهر پیشین خود بود، افزون بر این بهره ای از جمال در او نبود، از این رو کسی حاضر به ازدواج با وی نبود. شوهر پیشین وی «سکران بن عمرو» بود.
این زن و شوهر در آغاز دعوت رسول خدا، اسلام آوردند اما به سبب شدت آزار و اذیت مشرکان مکه، به دستور پیامبر(ص) به حبشه مهاجرت کردند. پس از مدتی، این زن و مرد مهاجر مؤمن به مکه بازگشتند و شوهر بر اثر بیماری به بستر مرگ افتاد و درگذشت، در حالی که همسر فداکار او «سوده» تنها میان انبوهی از دشمنان قرار داشت که مسلمانان را با قتل و شکنجه و اجبار بر کفر، آزار و اذیت می کردند. وی پنج یا شش فرزند یتیم داشت.
مورخان سوده را «مهاجرة أرملة؛ بیوه مهاجر» لقب داده اند. بنابراین ازدواج پیامبر(ص) با سوده به قصد آرامش خاطر و دلجویی وی، نیز حمایت از او در برابر مشکلات و مصیبات فراوانی بود که چون سیل بر او فرو آمده بود، به علاوه تنهایی حضرت و بی سرپرستی خانواده و فرزندانی که در نبود خدیجه نیازمند سرپرست بودند.
نکات مهم در ازدواج با سوده
أ) سوده زنی مسنّ، لاغر، بلندقامت، بیوه، دارای فرزندان متعدد و بی بهره از جمال و زیبایی بود.
ب) زنی از مؤمنان اولیه و مهاجر فی سبیل اللّه به حبشه بود. شوهر او نیز مؤمن و مهاجر بود که بر اثر بیماری درگذشت.
پ) میان انبوهی از دشمنان مشرک مکه قرار داشت که مسلمانان را به مرگ و شکنجه تهدید می کردند.
ت) وقتی ازدواج پیامبر با سوده رخ داد که خدیجه از دنیا رفته بود و پیامبر میان انبوهی از مشکلات از ناحیه دشمنان به سر می بردند و از سوی دیگر تنها بودند و کسی نبود که سرپرستی فرزندان حضرت را بر عهده گیرد.
حال با توجه به این نکات، می توان سرّ ازدواج حضرت را با سوده دریافت و اینکه آیا این ازدواج از سرِ حکمت بوده است یا از سرِ شهوت! نیز اینکه آیا ازدواج برای کمک به یک زن بیوه عیالوار و تنها میان دشمنان بوده است یا خیر!
3. عایشه بنت ابی بکر (9ق ه··· ـ 58ه··· )
سومین ازدواج پیامبر(ص) به نظر مشهور مورخان، پس از هجرت به مدینه منوره، با عایشه دختر ابی بکر بود. ازدواج حضرت با دوشیزگان، فقط همین ازدواج بوده است، اگر چه از این ازدواج نیز مانند اکثر ازدواج های پیامبر(ص) خداوند فرزندی نصیب حضرت نکرد.
ازدواج پیامبر با عایشه در اوایل جوانی و بلوغ او بوده است. در حالی که سن حضرت در آن زمان پنجاه و سه سال یا بیش از آن بوده اما این مسئله، پدیده ای متداول و متعارف میان اعراب بوده است و امری منکر یا قبیح و زشت شمرده نمی شد. از این رو در هیچ جای تاریخ نقل نشده است که در آن زمان یا زمان های دیگر، میان مسلمانان کسی این ازدواج را زشت و دون شأن انسان بزرگی چون رسول خدا(ص) برشمرد.
عایشه از زنان مهم و تأثیرگذار در حوادث و تاریخ اسلام در زمان رسول خدا(ص) و همچنین پس از حضرت بوده است، به گونه ای که نقش او با نقش هیچ یک از همسران پیامبر قابل مقایسه نیست، بخصوص تأثیر او در حوادث مربوط به خلافت، دخالت او در حوادث سیاسی و رخدادهای مربوط به خلیفه سوم، نقش او در زمان خلافت حضرت امیر(ع) به ویژه در جنگ جمل و حوادث پس از آن در زمان معاویه و امامت امام مجتبی(ع)؛ در این زمینه کتب فراوان نوشته شده است.
از سوی دیگر از نقش او در فقه اهل سنت و روایات فراوانی که از وی نقل گردیده است، نمی توان گذشت. در متون حدیثی، از عایشه بیش از دو هزار و صد و ده حدیث نقل گردیده است!
وی در سال پنجاه و هفت هجری در زمان خلافت معاویه از دنیا رفت و در بقیع به خاک سپرده شد. از زمانی که عایشه به بیت رسالت وارد گردید، حوادث و امور مهمی در آن رخ داد که تأثیری فراوان در اندوه و غمّ رسول خدا(ص) بر جا گذاشت و نقش آفرینی اصلی این حوادث، عایشه بوده، ریشه اصلی آن حسادت های وی نسبت به سایر همسران پیامبر خدا بوده است.
وقتی مجموعه این امور و قضایا را بررسی کنیم و در کنار یکدیگر آنها را مشاهده کنیم، شاید بتوان به سرّ و فلسفه این ازدواج پُر محنت و زحمت پی برد.
4. هند بنت ابی امیه (ام سلمه، 28 ق.ه··· ـ62ه··· )
ازدواج با ام سلمه به گفته بسیاری از مورخان، در سال دوم و به گفته عده ای سال چهارم هجری بوده است. پدر ام سلمه بزرگ قومِ بنی مخزوم و ثروتمندترین آنان بود.
«ام سلمه» پیش از اسلام با عبداللّه بن عبدالاسد ازدواج کرد. سپس هر دو مسلمان شدند و به دستور رسول خدا به حبشه هجرت کردند. وقتی به مکه بازگشتند، در پناه ابوطالب از آزار قریش، در امان بودند. سپس به دنبال آمادگی اهالی مدینه برای پذیرش مسلمانان، رهسپار آن دیار شدند، اگر چه بر اثر جلوگیری قریش و مشرکان مکه، به طور جداگانه به مدینه هجرت کردند.
ابوسلمه، شوهر ام سلمه (که امیر و فرمانده سریه بنی اسد بود) در جنگ مجروح شد و در مدینه به شهادت رسید. پس از انقضای عدّه ام سلمه، ابوبکر و عمر پیشنهاد ازدواج با او را مطرح کردند ولی وی نپذیرفت اما به خواستگاری رسول خدا(ص) پاسخ مثبت داد و به بیت ایشان وارد شد.
زیبایی و جمال ام سلمه، موجب حسادت عایشه و حفصه می شد. وی که سالمندترین همسر پیامبر بود، مورد احترام خاص حضرت قرار داشت.
ام سلمه پس از وفات رسول خدا به حوادث جاری جامعه بی توجه نبود و تا آنجا که توان داشت، برای جلوگیری از انحرافات نقش ایفا می کرد. وی خلفا را به خیر و همدلی و نیکی سفارش می کرد و به همین منظور به نصیحت عثمان اقدام کرد. در جریان جنگ جمل نیز نامه ای به عایشه نوشت و او را از حرکت و بیرون رفتن از خانه نهی نمود. در ایام خلافت معاویه نیز به شدت مانع لعن بر امیرالمؤمنین شد و می گفت: شما خدا و رسول را بر منبرهایتان لعن می کنید، اگر علی بن ابی طالب، یا کسی که وی را دوست دارد، لعن کنید، گواهم که خدا و رسولش او را دوست دارند!
در تاریخ وفات ام سلمه اختلاف است و به نظر عده ای از محققان تاریخ نگار، وفات او در زمان خلافت یزید و پس از حادثه کربلا رخ داده است.
نکات اساسی پیرامون ازدواج با امّ سلمه
1. از زنان مهاجر به حبشه و مدینه و جزء مسلمانان اولیه که شوهرش در جنگ به شهادت رسید.
2. زنی دارای جمال که پیشنهاد ازدواج افرادی سرشناس همچون عمر و ابوبکر را رد کرد.
3. زنی فهیم و با درایت که در حوادث، نقشی مؤثر ایفا کرد و در طرفداری از اهل بیت(ع) شهره است.
4. مسن ترین همسر رسول خدا که تا حادثه کربلا در قید حیات بود.
5. حفصه دختر عمر بن الخطّاب (18ق.ه··· ـ 45ه··· )
از دیگر ازدواج های پیامبر که در مدینه و در سال دوم یا سوم هجرت به وقوع پیوست، ازدواج با حفصه دختر خلیفه دوم، عمر بن الخطاب است. حفصه پیش از آن، با خُنَیس بن حذافة السهمی در مکه ازدواج کرده بود و با او از مکه به مدینه مهاجرت نمود.
خنیس در جنگ بدر شرکت جست و به گفته مورخان در آن جنگ یا احد مجروح جنگی شد و بر اثر جراحات وارده در مدینه به شهادت رسید. پس از پایان رسیدن عدّه حفصه، براساس آنچه میان اعراب متعارف بود، عمر بن الخطاب پدر حفصه، برای کاستن از اندوه دختر خویش، به سراغ ابوبکر و عثمان رفت و با آنها پیشنهاد ازدواج با دختر بیوه خود را مطرح کرد، در حالی که پاسخ هر دو نفر منفی بود. به دنبال این حادثه پیامبر اکرم(ص) آمادگی خویش را برای ازدواج با حفصه اعلام کرد.
حفصه و عایشه از زنانی هستند که بر اثر غیرت زنانگی و حسادت های خاص، موجب برخی از مشکلات در بیت رسول اللّه (ص) شده، بر اندوه و غمّ های حضرت افزوده اند! با این وجود پیامبر بر نگه داری و طلاق ندادن آنها تأکید کرد، اگر چه به طور کلی طبق آیات قرآن کریم آنان را میان جدایی یا زندگی با حضرت مخیر کرده بود.
حفصه افشای سرّ کرد، با این حال پیامبر با خُلق کریم خویش او را رها نکرد. با اینکه او را یک بار طلاق داد ولی دوباره به او رجوع کرد. عمر، خطاب به دختر خویش در زمانی که برای بار دوم پیامبر خواست او را طلاق دهد، گفت: پیامبر یک بار تو را طلاق داد، اما به خاطر من به تو رجوع کرد.
حفصه در سال 45 هجری بدرود حیات گفت و در بقیع به خاک سپرده شد.
نکات مهم پیرامون ازدواج با حفصه
1. بیوه ای بود که شوهر خود را بر اثر جراحت جنگی در جنگ بدر یا احد از دست داده و از قبیله قریش است.
2. پدر او، خلیفه دوم، پس از مرگ شوهر اوّل، ازدواج ابوبکر یا عثمان را با دختر خویش در میان می گذارد ولی نمی پذیرند.
3. پیامبر(ص) پس از این حادثه، با حفصه ازدواج می کند، اگر چه از او صاحب فرزند نمی شود. نیز به رغم مشکلات فراوان اجتماعی و امور مربوط به اسلام و اداره مسلمانان که پیامبر در آغاز هجرت داشتند و با وجود دردسرهایی که حفصه با اتفاق عایشه در بیت نبوی ایجاد کرد، پیامبر اخلاق نیکو و عظیم خویش را بر همگان آشکار کرد و اگر چه او را یک بار طلاق داد، ولی دوباره او را پذیرفت.
با توجه به ویژگی هایی که برای عایشه و حفصه برشمرده اند، می توان سرّ ازدواج رسول خدا(ص) با آنها و درس هایی را که خانواده های مسلمان از این قبیل ازدواج ها می توانند بگیرند، دریافت، همچنین به عظمت مکارم اخلاقی، رسول اکرم(ص) پی بُرد. به رغم تمامی مشکلات بیرونی و جنگ ها و مسائل سیاسی خارجی و با وجود مشکلاتی که این دو زن میان همسران فراهم می آورند، پیامبر لغزش های آنها را نادیده می گیرد و آنها را از خود نمی راند.
6. زینب بنت خزیمه (م4ه··· )
به گفته مورخان در سال سوم هجری پیامبر(ص) با زینب دختر خزیمه هلالی قرشی ازدواج کرد. زینب پیش از اسلام در مکه به دنیا آمد و در زمان جاهلیت به امّ المساکین شهرت یافت. وی پیش از ازدواج با رسول خدا(ص)، ازدواج کرده بود. اکثر مورخان شوهر اوّل او را طفیل بن عبدالمطلب دانسته و معتقدند:
پس از مرگ طفیل، عبیدة بن الحارث بن عبدالمطلب او را به همسری برگزید و پس از غزوه بدر و بر اثر جراحات جنگی به شهادت رسید.
برخی هم شوهر او را عبداللّه بن جحش، پسر عمه پیامبر دانسته اند که در جنگ احد به شهادت رسید. به هر حال او زن بیوه و مهاجری بود که همسرش به شهادت رسید به همین جهت پیامبر با این زن مؤمن مهاجر و همسر شهید، ازدواج کرد. این ازدواج دیری نپایید و مورخان از دو تا هشت ماه را ذکر کرده اند که زینب با پیامبر اکرم(ص) زندگی کرد و در 30 سالگی به دیار ابدیت شتافت. بنابراین زینب بنت خزیمه دومین همسر رسول خدا است که در زمان حیات حضرت رحلت کرد.
نکات اساسی ازدواج با زینب بنت خزیمه
1. زینب ام المساکین در عصر جاهلیت و زن مؤمن مهاجر و بیوه ای است که شوهرش در راه اسلام به شهادت رسیده، از زنان قریش است.
2. مدت زندگی زینب با پیامبر(ص) بسیار اندک بود و از این ازدواج فرزندی نصیب پیامبر(ص) نشد.
با توجه به نکات بالا و همدلی و همدردی پیامبر با همسر شهید، سرّ ازدواج با زینب آشکار می شود.
7. زینب بنت جحش (33ق.ه··· ـ 20ه··· )
وی دخترعمه رسول خدا(ص)، امیمه بنت عبدالمطلب می باشد، که در عصر جاهلیت متولد شده و ایمان آورده و به مدینه مهاجرت داشته است. زنی مطلقه است. همسر پیشین او، زید بن حارثه بود. زید، غلامی بود که در بازار مکه توسط خدیجه خریداری شد و پیامبر(ص) او را آزاد کرد و فرزندخوانده خود قرار داد.
پس از هجرت مسلمانان به مدینه، پیامبر برای اثبات کفو (برابر) بودن مسلمانان با یکدیگر، از دخترعمه خویش خواست با زید ازدواج کند، اگر چه این پیشنهاد برای زینب (که از زنان هاشمی و با نسب شریف از قریش بود) و برای بستگان او دشوار بود، ولی به فرمان رسول اعظم(ص) تن داد و ازدواج با زید را که غلامی آزاد شده بود، پذیرفت.
این ازدواج چندان موفق نبود و اختلافات میان آنها اوج گرفت و اگر چه پیامبر به زید فرمان داد که با زینب سازگاری کند ولی در نهایت، حضرت رضایت به جدایی آن دو و طلاق دادند. بدین صورت زینب از زید جدا گشت. پس از انقضای عدّه طلاق، به رغم اندیشه عموم مردم و پندار دوران جاهلیت (که پسرخوانده همچون فرزند است، از این رو پیامبر نمی تواند با همسر مطلقه پسرخوانده خویش ازدواج کند) حضرت برای شکستن این حرمت عرفی و جاهلی، زینب را به ازدواج خویش در آورد.
پس از انتقال زینب به بیت نبوی، بر اثر حسادت های عایشه و حفصه، مشکلاتی برای پیامبر فراهم گردید که سخت دشوار بود اما خلق کریم و عظیم نبوی(ص) بود که برای پدید آوردن جامعه ای نمونه و بنیانگذاری تمدن اسلامی، همه مشکلات را به جان می خرید.
از ازدواج با زینب نیز مانند قریب به اتفاق ازدواج های پیامبر، فرزندی متولد نگشت. زینب را نخستین همسر پیامبر شمرده اند که به حضرت پس از ارتحال ملحق گشته، در سال بیست هجری وفات یافته و در بقیع به خاک سپرده شده است.
نکات اساسی در ازدواج با زینب بنت جحش
1. زینب بنت جحش دخترعمه پیامبر از زنان مؤمن، مهاجر و مطلقه بود.
2. همسر وی زید بن حارثه فرزندخوانده پیامبر بود و میان مردم جاهلی ازدواج با همسر فرزندخوانده ممنوع و ناروا شمرده می شد.
3. حسادت برخی از زنان پیامبر نسبت به این ازدواج و همسر به اوج خود رسید! این مسئله که بر مشکلات داخلی پیامبر(ص) باری چند برابر بود، سرچشمه برکات و درس های فراوان برای امت اسلامی بود.
8. جویریه دختر حارث خزاعیه (... ـ م 56ه··· )
جویریه دختر رئیس قبیله بنی المصطلق می باشد. پیش از پیامبر با پسرعموی خویش مسافع بن صفوان ازدواج کرده، شوهرش به دست مسلمانان کشته شده بود. پدر جویریه، حارث بن ابی ضرار، که شوکت مسلمانان را دیده بود، لشکری از قوم خود، بنی المصطلق برای نبرد با مسلمانان راهی مدینه کرد. در سال پنجم هجری لشکر مسلمانان با گروه بنی المصطلق در منطقه مُرَیسیع مواجه شده، در اندک زمانی آنها را شکست داده و اسیران زیادی از آنها به دست آورد. میان اسیران جویریه دختر رئیس قوم بنی المصطلق هم بود.
جویریه در تقسیم غنایم، سهم «ثابت بن قیس بن شمّاس انصاری» شد. او برای آزادی خویش با بستن عقد مکاتبه خدمت رسول خدا(ص) رسید و پیامبر علاوه بر اینکه زمینه آزادی او را فراهم کرد، به وی پیشنهاد ازدواج داد و او پذیرفت.
وقتی مسلمانان خبر این ازدواج را شنیدند، و از خویشاوندی پیامبر با بنی المصطلق آگاه گشتند، تمام اسیران را آزاد کردند و آنها هم مسلمان شدند، حتی پدر جویریه که جنگ بر ضد مسلمانان را تدارک دیده بود.
پس از ازدواج جویریه و ورود او به خانه پیامبر(ص) گویا عایشه و حفصه نسبت به وی نیز حسادت هایی را بروز می دادند که پیامبر رحمت با خُلق عظیم خویش این مشکلات را بر خود هموار می کرد.
پس از پیامبر(ص) جویریه از زنانی است که ملازم خانه اش بود و در فتنه قتل عثمان تلاش فراوانی برای جلوگیری از خونریزی مسلمانان به همراه ام سلمه به کار برد؛ نیز به نصیحت عایشه پرداخت.
جویریة نخستین همسر پیامبر از غیر قبیله قریش است. وی در سال 56 هجری به دیار ابدی شتافت و در بقیع به خاک سپرده شد.
نکات اساسی در ازدواج با جویریه
1. نخستین زنی است که غیر مکی می باشد و از قبیله بنی المصطلق مقیم اطراف مدینه محسوب می شود که شوهر خود را در جنگ از دست داده است و بیوه می باشد.
2. ازدواج او در سال پنجم هجری اتفاق افتاد که از عمر پیامبر حدود 58 سال گذشته، حضرت به شدت مشغول بنیانگذاری تمدن دیرپای اسلامی است.
3. با ازدواج جویریه اسیران بنی المصطلق از قید رقیّت رها شده و همگی مسلمان شدند، بدین وسیله آثار فراوان سیاسی، اقتصادی، امنیتی و اجتماعی برای نظام اسلامی به ارمغان آمد. این ازدواج به خوبی از درک و درایت عمیق و بینش سیاسی حضرت حکایت می کند.
9. ریحانه دختر زید (م ـ 9ه··· )
ریحانة از زنان یهودی بنی نضیر بود که پیشتر با مردی به نام «حَکَم» از بزرگان و اشراف قوم بنی قریظه ازدواج کرده بود. در جریان جنگ بنی قریظه، پس از غزوه خندق اسیر شد و پیامبر او را به عنوان سهم خویش از غنایم جنگی برگزید. آنگاه با وی ازدواج کرد. به گفته مورخان، بر اثر شدت غیرت زنانگی که از خود نشان می داد، پیامبر یک بار او را همچون حفصه طلاق داده، سپس با پشیمانی وی، رجوع کرد.
ریحانه در سال ششم هجری با پیامبر ازدواج کرد و چهار سال در عقد زناشویی حضرت بود، ولی پس از حجة الوداع وقتی پیامبر به مدینه برگشت، او را در بستر بیماری یافت و پس از چند روز به دیار باقی شتافت و در بقیع، به خاک سپرده شد.
نکات اساسی ازدواج با ریحانه
1. زنی بیوه از اشراف یهودی بنی نضیر.
2. اسیر جنگی که به دست پیامبر آزاد شد و با او ازدواج کرد.
3. همچون حفصه یک بار توسط پیامبر طلاق داده شد، ولی به او رجوع کرد.
4. مانند زینب بنت خزیمه در حیات پیامبر از دنیا رفت.
10. رَمَله بنت ابی سفیان (امّ حبیبه، 25ق.ه··· ـ 44ه··· )
رَمَله دختر ابوسفیان، سردار مشرکان مکه و سردمدار دشمنان پیامبر بود. وی که پیش از بعثت و در عصر جاهلیت متولد شده بود، با عبیداللّه بن جحش ازدواج کرد. این زن و شوهر با دعوت پیامبر(ص) اسلام آوردند و با یکدیگر به حبشه مهاجرت کردند ولی شوهر در دیار غربت مرتدّ شد و به آیین مسیحیت گروید. رَمَله در دیار غربت با انبوهی از مشکلات رو در رو گردید. از یک سو دشمن (پدر و قبیله او) و هجرت، به سبب ترس از آزار دشمن، از سوی دیگر دوری از وطن و از همه اندوهناک تر، ارتداد شوهر در دیار غربت.
در این حال پیامبر نامه ای برای نجاشی حاکم حبشه فرستاد و از او خواست که رمله را برای ایشان خواستگاری کند؛ بدین وسیله باری گران از اندوه های فراوان ام حبیبه با این بشارت برداشته شد. وقتی ابوسفیان خبر این وصلت را شنید، گفت: این بزرگ مرد (پیامبر) را نمی توان به خاک سایید!
پس از فتح خیبر، رَمَله به اتفاق جعفر بن ابی طالب و سایر مهاجران حبشه، به مدینه آمد و بر بیت پیامبر وارد شد. علاقه رمله به رسول اعظم(ص) تا آن حد بود که فرش پیامبر را از زیر پای پدر خویش، رئیس مشرکان مکه، ابوسفیان کشید.
به دستور الهی پس از پیامبر ملازم بیت خویش بود و در هیچ یک از فتنه های پس از ارتحال حضرت دخالت نکرد تا اینکه در سال 44 هجری درگذشت و در بقیع به خاک سپرده شد.
نکات اساسی ازدواج با ام حبیبه
1. از قبیله قریش، دشمن نامی پیامبر(ص) و دختر سردمدار مشرکان مکه بود که به اسلام گروید و برای حفظ ایمان خود، به حبشه مهاجرت کرد.
2. در حبشه شوهر مسلمان او مرتدّ شد و میان انبوهی از مشکلات و مصایب قرار گرفت.
3. پیامبر با ازدواج غیابی وی در حبشه، در سال هفتم هجری، تمامی اندوه های او را زدودند و وی به عنوان ام المؤمنین مهاجرت دوم خود را به مدینه آغاز کرد.
4. آثار سیاسی این ازدواج را می توان از عکس العمل ابوسفیان دریافت.
5. ام حبیبه زنی وفادار و بسیار علاقه مند به پیامبر بود و هرگز روی خوش به ابوسفیان، پدر مشرک خویش نشان نداد. پس از پیامبر نیز در برافروختن آتش فتنه مشارکت نداشت.
6. از پیامبر فرزندی نداشته است.
11. صفیّة بنت حُییّ بن اخطب (م54ه··· )
صفیة دختر حیی بن اخطب یکی از رهبران یهودیان قبیله بنی نضیر در مدینه بود. پدر وی از دشمنان سرسخت و پر کینه نسبت به اسلام و پیامبر شمرده می شود. صفیه نخست با سلام بن مشکم ازدواج کرد و از او جدا شد، سپس با یکی دیگر از یهودیان از قبیله بنی نضیر به نام کنانة بن الربیع ازدواج کرد. صفیة به دنبال دشمنی یهود بنی نضیر و بنی قریظه مجبور به ترک مدینه و سکونت در خیبر شد.
در جریان غزوه خیبر، پدر و شوهر صفیه به قتل رسیدند و اکثر یهودیان از جمله صفیه به اسارت مسلمانان در آمدند. پیامبر(ص) صفیه را که میان اسیران بود، میان پذیرش اسلام و یهودیت و پیوستن به قوم خویش مخیر کرد. چون او اسلام را پذیرفت، حضرت وی را آزاد کرد و طبق میل وی، او را به نکاح خود در آورد.
وی از جمله همسرانی بود که مورد رشک و حسادت عایشه قرار می گرفت. صفیه پس از پیامبر در فتنه ها مشارکت نداشت، اگر چه به گفته مورخان در حادثه محاصره خانه عثمان، در دفاع از خلیفه به تلاش هایی دست زد. صفیه در سال 50 یا 52 هجری در ایام خلافت معاویه به دیار ابدیت شتافت و در بقیع به خاک سپرده شد.
نکات اساسی ازدواج
1. صفیه دختر رئیس یهود بنی نضیر، از دشمنان سرسخت پیامبر بود که پس از کشته شدن پدر و شوهر در جنگ خیبر به اسارت مسلمانان در آمد.
2. پیش از ازدواج با رسول خدا(ص) دو ازدواج داشت و شوهر خود را در جنگ خیبر از دست داد.
3. ازدواج پیامبر در سال هفتم هجری با دختر یکی از سران قبایل یهود، پس از کشته شدن رئیس و عده ای از آنها، و مسلمان شدن وی دارای آثار مهم اجتماعی و سیاسی برای مسلمانان بود و از بینش سیاسی و فطانت عمیق آن حضرت حکایت می کند.
4. اگر چه صفیه از پیامبر فرزندی نداشت ولی ازدواج پیامبر با وی (که زنی مصیبت زده و تنها و بیوه و تازه مسلمان بود) برای او بسیار ارزشمند بود که می توانست دردهای او را آرامش دهد.
از همین نکات راز ازدواج با او روشن می شود.
12. میمونه دختر حارث (م51ه··· )
ازدواج پیامبر با وی در عمرة القضاء، سال هفتم هجری رخ داد. پدر میمونه از اشراف قریش بود. وی در عصر جاهلیت شش سال پیش از بعثت متولد شد.
وی با مسعود بن عمرو ازدواج کرد و رابطه ای نزدیک با خواهر خویش ام الفضل همسر عباس بن عبدالمطلب داشت. بر اثر اختلاف با شوهر خویش (که مشرک بود و از پیروزی مسلمانان در جنگ خیبر ناراحت شده بود) جدا شد و طلاق گرفت و با مردی دیگر با نام ابی رهم بن عبدالعزی ازدواج کرد. میمونه که نام اصلی او مرّة بود، در مکه اسلام آورده بود ولی ایمان خود را کتمان می کرد اما در جریان عمرة القضاء ایمان خود را آشکار کرد و به وسیله عباس بن عبدالمطلب برای پیامبر پیغام فرستاد که تمایل به ازدواج با ایشان دارد. حضرت پیشنهاد او را پذیرفت. پیامبر(ص) که طبق مفاد صلح حدیبیه بیش از سه روز نمی توانست در مکه اقامت کند، از مکه بیرون رفته، در منطقه «سرف» (در ده مایلی مکه) خانه ای برای میمونه درست، و با او ازدواج کرد.
با ازدواج میمونه و اعلان اسلام وی در آن موقعیت، عده ای از مشرکان قریش نیز به اسلام گرویدند و حتی بدون هجرت به مدینه در مکه آشکارا در برابر سران مشرک مکه، اظهار اسلام کردند.
میمونه به مدینه هجرت کرد و وارد بیت نبوی شد. وی نیز از پیامبر فرزندی نداشت و پس از رحلت رسول اکرم(ص) در سال 51 هجری به دیار باقی شتافت و در همان منطقه ای که حضرت ازدواج کرده بود، در «سَرَف»، مدفون شد.
نکات اساسی ازدواج
1. میمونه زنی مهم از اشراف قریش بود که پیش از آن دو بار ازدواج کرده بود.
2. مدت ها ایمان خود را در مکه کتمان می کرد و در سال هفتم هجری میان انبوه دشمنان مشرک مکه، ضمن اعلان ایمان خویش، با عشقی که به پیامبر داشت، پیشنهاد ازدواج با حضرت را داد و خود را به حضرت بخشید.
3. ازدواج میمونه آثار اجتماعی مثبتی برای ایمان آوردن عده ای از مشرکان مکه داشت.
4. از پیامبر فرزندی نداشت ولی علاقه او به حضرت موجب شد پس از وفات در سال 51 هجری در همان جایی دفن شود که با رسول خدا(ص) وصلت کرده بود.
با دقت در ویژگی های شخصی و خانوادگی میمونه و زمانی که برای ازدواج با پیامبر انتخاب کرد، اسرار این ازدواج آشکار می گردد.
13. ماریة بنت شمعون القبطیه (م 16ه··· )
ماریه دختر شمعون قبطی مسیحی، و از سرزمین مصر است. در سال ششم هجری پیامبر(ص) نامه هایی را برای سران و پادشاهان کشورهای مختلف از جمله شاه مصر «مَقْوقِس» ارسال کرد. در پاسخ نامه حضرت، ملک مصر ضمن احترام به فرستاده رسول اعظم(ص) هدایایی را برای ایشان فرستاد، از جمله دو کنیز با نام های ماریه و سیرین. این دو به گفته برخی مورخان میان راه مسلمان شدند. وقتی به مدینه وارد شدند، سیرین را به ازدواج حسّان بن ثابت شاعر در آوردند و پیامبر اکرم(ص) با ماریه ازدواج کرد. در حدود سال هفتم هجری «ماریه» غیر از خدیجه، تنها همسر رسول خدا است که از حضرت، حامله شد و ابراهیم را به دنیا آورد. همین امر، حسادت حفصه و عایشه را شعله ور کرد و مشکلات فراوانی را برای رسول خدا پدید آورد تا جایی که به گفته اهل سیره، ماریه را بر خود حرام کرد. ابراهیم در شیرخوارگی و شش ماهه بود که بیمار شد و از دنیا رفت. از پیامبر در فراق او نقل شده است:
«العین تدمع و القلب یحزن و لا نقول الاّ ما یرضی الربّ و انّا یا ابراهیم علیک لمحزونون؛ چشم می گرید و دل غمناک است اما جز آنچه پروردگار را خشنود کند، نمی گوییم! ای ابراهیم! ما به سبب نبودِ تو، غمگین هستیم». پس از مرگ ابراهیم، پیامبر همواره به خانه ماریه (که بیرون از شهر مدینه به نام مشربه ام ابراهیم بنا شده بود) می رفت. ماریه قبطیه پس از پیامبر تا سال 16 هجری در قید حیات بود. در آن سال در ایام خلافت عمر، درگذشت و در بقیع به خاک سپرده شد.
نکات اساسی ازدواج با ماریه
1. ماریه کنیزی مسیحی از مصر بود که پادشاه آن دیار به پیامبر هدیه کرد. وی پس از مسلمان شدن با پیامبر ازدواج کرد.
2. به غیر از خدیجه تنها همسر رسول اکرم است که از ایشان صاحب فرزند شده، گرچه در شیرخوارگی فرزند او از دنیا رفت.
3. از ویژگی های منحصر به فرد دیگر ماریه، علاوه بر مورد بالا، آن است که تنها همسری است که اهل غیر جزیرة العرب و بیرون از منطقه حجاز است؛ به علاوه مذهب پیشین او مسیحیت بود.
4. با توجه به نکات بالا و عادات و اخلاق عربی که به پیوندهای قبیلگی اهمیت می دادند، این ازدواج از بُعد سیاسی و اجتماعی، برای پیوند مسلمانان با اقوام مسیحی و مردم مصر، قابل توجه و دارای اهمیت بسزایی است.
جدول مقایسه همسران
طبق آنچه مورخان و سیره نگاران ثبت کرده اند، سیزده مورد ازدواج پیامبر گزارش شد. برای آسان سازی امر و اینکه بتوان این ازدواج ها را بهتر مقایسه کرد و به راز و رمز هر یک بهتر پی برد، ازدواج ها را در یک جدول می بینیم و آنگاه به جمع بندی و نتیجه گیری خواهیم پرداخت:
ازدواج های پیامبرنامنام پدرتاریخ ازدواج با پیامبر(ص)تاریخ وفاتنام قبیلهمدت زندگی با پیامبر(ص)وضع تأهلویژگی شوهر قبلیفرزنددار شدن از پیغمبر(ص)ویژگی همسر
1خدیجهخُوَیْلدسال 28 پیش از هجرت سه سال پیش از هجرتقریش25 سال (مرگ در زمان حیات پیامبر)به گفته مشهور بیوهفاطمه زهرا(س) و...ثروتمند و سرشناس، متمایل به ازدواج با پیامبر، اولین زن مسلمان
2سودهزمعهدو سال پیش از هجرت54 هجریقریشبیش از ده سالبیوهمسلمان و مهاجر به حبشهمهاجر به حبشه، مسنّ، بی سرپرست و یتیم دار، بی بهره از جمال
3عایشهابوبکرسال اوّل هجری57 هجری قریش ده سالباکرهخاستگاه بسیاری از حوادث در زمان پیامبر و پس از او
4هند(ام سلمه)امیّهسال دوم هجری62 هجریقریشنُه سالبیوهمهاجر به حبشه و مدینه و شهیدفهیم، با درایت و صاحب جمال و مؤثر در حوادث
5حفصهعمر بن خطابسال دوم هجری 45 هجریقریشنُه سالبیوهمهاجر به مدینه و مجروح و شهیدمشکل ساز در خانه پیامبر، ازدواج بر اثر پیشنهاد پدر، یک بار طلاق توسط پیامبر
6زینبخزیمهسال سوم هجری3 هجری قریشچند ماه (مرگ در زمان پیامبر)بیوه شهیدام المساکین در عصر جاهلیت، بی سرپرست
7زینبجَحشسال چهارم هجری20 هجریقریششش سالمطلّقهپسرخوانده پیامبر مهاجر، دخترعمه رسول خدا، همسر پسرخوانده پیامبر
8جویریّهحارثسال پنجم هجری54 هجریبنی المصطلقپنج سالبیوهکشته به دست مسلمانانیهودی سابق، فرزند رئیس بنی المصطلق اسیر جنگی
9ریحانهزیدسال ششم هجری9 هجری بنی نضیرچهار سال (مرگ در زمان پیامبر) بیوهاز اشراف بنی قریظهاسیر جنگی، یهودی، یهودی سابق، بی سرپرست، مطلقه توسط پیامبر، از اشراف بنی نضیر
10رَمَله (امّ حبیبه)ابوسفیانسال هفتم هجری44 هجریقریشسه سالبیوهمهاجر به حبشه و مرتدّمهاجر به حبشه و مدینه، ازدواج غیابی با پیامبر در حبشه، بی سرپرست و اسیر جنگی
11صفیةحُیَّی بن اخطبسال هفتم هجری54 هجریبنی نضیرسه سالبیوهکشته به دست مسلمانانیهودی سابق، بی سرپرست و اسیر جنگی
12میمونةحارثسال هفتم هجری51 هجریقریشسه سالمطلقهاز مشرکان مکه بی سرپرست و شیفته پیامبر، از اشراف قریش
13ماریةشمعونسال هفتم هجری16 هجریقبطیّون مصرسه سالعذراءابراهیم کنیز، مسیحی، غریب
جمع بندی و نتیجه گیری
در مقام تجزیه و تحلیل ازدواج های متعدد پیامبر خاتم(ص) از زاویه نگاه ناظر و معرفت درجه دوم بیش از هر چیز، توجه به تفاوت های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، آداب و رسوم عصر جاهلیت و صدر اسلام با جوامع کنونی و فرهنگ و آداب اجتماعی جامعه ای که در آن زیست می کنیم، یک ضرورت برای داوری و قضاوت عالمانه است. اگر در اکثر جوامع حاضر ـ به رغم تأیید و تجویز اسلام ـ چند همسری مرسوم نیست، بلکه در برخی جوامع امری زشت و ناپسند شمرده می شود (هر چند در برخی ملت ها، تعدد ازواج امری ناپسند نیست) ولی در هر صورت در صدر اسلام، تعدد ازواج امری رایج و متعارف بوده است.
در صدر اسلام بسیاری از تصمیمات پیامبر مورد اعتراض نه فقط دشمنان و منافقان، بلکه حتی برخی از مسلمانان قرار می گرفت، نظیر آنچه در صلح حدیبیه، یا جنگ احد یا غنایم جنگ صفین رخ داد اما همواره ازدواج های پیامبر(ص) مورد تأیید مسلمانان و دشمنان بود، به گونه ای که حتی دشمنان سرسخت اسلام، همچون ابوسفیان لب به تأیید و تمجید از آن می گشودند.
در جامعه ای که رسول خدا می زیست، زنان از حقوق بسیار اندکی برخوردار بودند. میان جاهلیت زنده به گور کردن دختران یک عادت معروف و مورد تأیید بود و زنان در معرض هر گونه استثمار و سوء استفاده و بی حرمتی قرار داشتند.
حال با توجه به تفاوت های عصر حاضر، با آن عصر، نکات اساسی و سرفصل های مهم در چند همسری خاتم الانبیاء را با توجه به مباحث گذشته و جدولی که ارائه گردید، می توان به شرح ذیل برشمرد:
1. محمد امین در جوانی و پیش از بعثت، تا ده سال پس از آن تنها یک ازدواج داشته، ربع قرن را با همان همسر زیسته است.
2. تعدد ازواج مربوط به پس از هجرت و تشکیل حکومت اسلامی، و هنگامی که اسلام بیش از هر زمان نیازمند پیوندهای عمیق سیاسی و اجتماعی است.
3. میان اعراب به ویژه جزیرة العرب پیوندهای قبیلگی، از مهم ترین عوامل ثبات و تأمین امنیت، در عرصه مبارزه و هماوردهای اجتماعی است، به ویژه آنجا که بتوان با قبیله ای (که سابقه درگیری و جنگ و اختلاف حاکم بوده است) پیوند برقرار کرد و بدین وسیله دشمن دیرینه را تبدیل به بازو و عضوی در مسیر اهداف و تحقق آرمان های خود قرار داد. در ازدواج های رسول خدا این حقیقت به خوبی مشهود است. حدود نُه ازدواج پیامبر با قریش از خانواده های سرشناس و تأثیرگذار و اشراف بوده است. قریشی که سال ها با پیامبر در مکه و در مدینه جنگید و در نهایت دشمنی، تصمیم جدی بر ترور پیامبر و نابودی اسلام داشت، اما حضرت با استفاده از یک رسم متعارف و پسندیده میان اعراب، یعنی تعدد ازواج توانست به تألیف قلوب آنها امیدوار باشد و نه تنها از دشمنی آنها بکاهد، بلکه آنها را به دوستانی مورد اعتماد تبدیل کند.
4. براساس آنچه در نکته پیشین گذشت، تعدادی از ازدواج های پیامبر با یهودیان مدینه و اطراف آن قابل ارزیابی است.
زنان یهودی که از وابستگان سران قبایل و اشراف یهود بودند و نزدیکان و همسران و عزیزان خود را در جنگ با مسلمانان از دست داده بودند، به عنوان غنیمت جنگی و کنیز به دست آنان افتاده بودند. اکنون به افتخار بزرگ همسری با مرد اوّل اسلام نایل می گشتند. بدین وسیله خونی که عامل فوران کینه های قبیله ای می توانست باشد، با ازدواج پیامبر، نه تنها آتش آن فرو می رفت بلکه جوانه های دوستی از درون آن سر بر می کشید.
5. بیشتر همسران پیامبر، زنان شهدا و بی سرپرست و مصیبت زده و شوهر از دست داده در نبرد با مسلمانان بودند که رها کردن آنها به حال خود، امری غیر انسانی و چه بسا ناجوانمردانه بود امّا ازدواج با برترین انسان و خاتم پیامبران می توانست گذشته از تسکین درد و آلام، بهترین نقطه ارزشمند و افتخارآمیز برای آنان باشد، به گونه ای که از شادی، تمامی رنج های گذشته را فراموش کنند.
6. زندگی پیامبر با این تعداد از زنانی که هر کدام متعلق به یک خانواده و یک آداب و رسوم بوده، هر کدام در سنی خاص و از جهت جمال متفاوت بودند، با توجه به حسادت و رشکی که به طور طبیعی در میان زنان وجود دارد، از عظمت روحی و خُلق عظیم آن دردانه خلقت خبر می دهد که چگونه با همه آنها، به رغم تفاوت و تنوع شخصیتی، به عدالت رفتار می کند و حقوق هر یک را به نحو احسن ادا می کند به گونه ای که در تاریخ نشانه ای از اعتراض از این جهت دیده نمی شود، علی رغم بی وفایی ها و نامهربانی هایی که از ناحیه برخی از همسران، در تاریخ به اثبات رسیده است. مرحوم کاشف الغطا می گوید: «پیامبر نمونه برتر و دلیل کامل و بارزی از نَفْس ملکوتی، وقار، پایداری، عدل و عدالت است. همگان می دانند چگونه برخی زنان، دل و جان مردان را به بازی گرفته، هر گونه بخواهند، آنها را به اختیار خود در می آورند. نیز برای همه معلوم است چه رقابت و آتش و دسیسه و حیله هایی میان «هوو»ها وجود دارد! که رشته نظم خانواده را تهدید کرده، موجب ناآرامی داخل خانه است اما وجود مقدّس رسول خدا، در تمامی برخوردهایش، ناشناخته رفتار می کند، که نمونه والای خویشتن داری و رعایت عدالت میان همسران می گردد، حتی سر سوزنی، از راه عدل و انصاف منحرف نمی شود.»
7. به رغم تعدد زوجات، وقتی زندگی بیرونی پیامبر و شئون و مناصب و مسئولیت های فراوان ایشان دیده شود، گویا این مرد بزرگ و سیاستمدار اجتماعی و این انسان عابد و شب زنده دار، اصلاً همسری ندارد.
عبادت و تهجد پیامبر که مأمور به انجام آن در هر شب بود، از یک سو، وظیفه تشریع احکام و تفسیر و ابلاغ قرآن به مردم از سوی دیگر، نیز قضاوت میان مردم، مدیریت و اداره جامعه، جنگ و تدوین سیاست های داخلی و خارجی جامعه، تا ترسیم آینده اسلام و برنامه ریزی برای تحقق تمدن اسلامی، از شمار مسئولیت های گسترده خاتم الانبیا بود که در کنار همه آنها تعدد ازواج حضرت نیز وجود دارد. آیا بر این همه بزرگی و عظمت چه نامی می توان نهاد؟
8. این حقیقت و نکته تاریخی را نیز نباید فراموش کرد که در مکه، مشرکان قریش در آغاز بعثت و دعوت، به پیامبر پیشنهاد تزویج و به همسری در آوردن دختران خود را داده بودند، مشروط به اینکه پیامبر رحمت از دعوت خود دست بشوید و اما رسول خدا تمامی پیشنهادها را، به چیزی نگرفت و در مسیر رشد کلمة اللّه و ابلاغ رسالت، تمامی ناملایمات و سختی ها را بر خود هموار کرد.
9. با این همه پیامبر به امر الهی خطاب به زنان خویش فرمود:
«یا ایها النبی قلْ لأزواجک إنْ کنتنّ تردْنَ الحیاةَ الدنیا و زینتها فتعالَین اُمتّعکنّ و اُسرّحکنّ سراحا جمیلاً و إنْ کنتنّ تردن اللّه و رسولَه و الدار الآخرة فانّ اللّه اعدّ للمحسنات منکنّ اجرا عظیما؛
ای پیامبر! به همسرانت بگو: اگر خواهان زندگی دنیا و زینت آنید، بیایید تا مَهرتان را بدهم و خوش و خرّم شما را رها کنم اما اگر خواستار خدا و فرستاده وی و سرای آخرتید، پس خدا برای نیکوکاران شما پاداش بزرگی آماده گردانیده است.» (احزاب/ 29 ـ 28)
این آیه به خوبی نشان می دهد که پیامبر همسران خویش را میان طلاق و رهایی (با انتخاب زندگی دنیا و زینت های آن) از یک سو و انتخاب خدا و رسول و زندگی آخرت از سوی دیگر مخیر کرده بود. آنها به انتخاب خویش به زندگی با حضرت ادامه دادند.
به علاوه از این آیه می توان فهمید که زندگی در بیت النبی، آسان و سرشار از مواهب دنیوی و لذت های آن نبوده است. اگر کسی بپندارد چند همسری (تعداد ازواج) حضرت خاستگاه و ریشه لذت جویی و شهوت پرستی و دنیاخواهی دارد، خطایی بزرگ و داوری ناهمخوان با حقایق تاریخی است.
حقایق تاریخی و مستندات برگرفته از سیره، شاهد است که تعدد ازواج پیامبر، ریشه در ایثار، خُلق عظیم و فرمانبرداری آن وجود بزرگ از دستورهای الهی، همراه با خردگرایی، آگاهی و سیاستمداری حضرت از یک سو و عدالت مَثَل زدنی ایشان از سوی دیگر دارد. هرگز انسان های عافیت طلب که در اندیشه زندگی راحت و آسوده می باشند و به آرمان ها و اهداف والای انسانی و الهی نمی اندیشند، آمادگی این قبیل تکالیف سخت و طاقت فرسا و جانکاه را نخواهند داشت.
