شأن نزول

قبل از ورود به بیان انواع شأن نزول، کارآیی و فوائد آنها، باید اصطلاحاتی مورد تعریف قرار گیرد که موجب ابهام نگردد.
1- شأن نزول آیات
2- تفاوت شأن نزول و اسباب نزول
3- فرق شأن نزول با فضا و جو نزول ایات
4- تفاوت تنزیل با تأویل و جایگاه شأن نزول
اما تعریف شأن نزول آیات:
خوادثی است که یک آیه یا چند آیه با سوره ای در پی آن حادثه و بخاطر آن نازل شده است، حال این حوادث در عصر نبوت رسول اکرم(ص) روی داده است یا اخباری از امت های گذشته و حوادث قبل از بعثت باشد.

تفاوت شأن نزول و اسباب نزول:
 

اسباب نزول آیات عبارت است از حوادثی که یک یا چند آیه یا سوره ای در پی آن حادثه در عصر پیامبر عظیم الشأن اسلام و به خاطر آن نازل شده است و شامل اخبار امت های گذشته نمی شود اما شأن نزول شامل هر دوی این ها می شود و اعم است از اسباب نزول که در عصر نبوت خاتم (ص) و حوادثی که قبل از بعثت بر امت های گذشته اتفاق افتاده و در قرآن کریم نقل شده است.(1) ما در این مقاله بدون تفکیک بین آن ها، بحث را مطلقاً مورد نظر داریم.

تفاوت شأن نزول با فضا و جو نزول آیات:
 

فضای نزول مربوط به مجموع یک سوره، بررسی اوضاع عمومی و اوصاف مردمی و رخدادها و شرایط ویژه ای است که در مدت نزول آن سوره در حجاز و خارج آن وجود داشته است، البته سوره هایی که تدریجی نازل شده است. اما جو نزول مربوط به سراسر قرآن کریم است و مراد از آن بستر مناسب زمانی و مکانی، نزول سراسر قرآن است که در طی 23 بر قلب نازنین پیامبر اکرم(ص) نازل شده است. حوادثی که در طی این سالها در حوزه اسلامی و یا خارج از قلمرو زندگی مسلمانان و حکومت اسلامی پدید آمد و شرایط و افکاری بر آن حاکم بود و یا تحولاتی که بر اثر نزول قرآن می گویند. اما شأن نزول حوادثی است که در عصر پیامبر اکرم(ص) در محدوده حجاز یا خارج از آن رخ داده که زمینه ساز نزول یک آیه یا چند آیه و سوره ای از قرآن شده و صرف تقارن تاریخی یک پدیده در جهان اسلام یا خارج آن با نزول آیه ای، موجل نمی شود که آن پدید شأن نزول آیه مزبور گردد.(2)

تفاوت تنزیل و تأویل و جایگاه شأن نزول:
 

معنا و مدلول ظاهری الفاظ آیات را تنزیل آن گویند که برای رفع ابهام از مدلول هایی که ظهور مبهم دارند از علوم تفسیری استفاده می کنند. مفسرین قرآن کریم برای بیان ابهامات از شأن نزول آن بهره می برند.
اما تأویل آیات قرآنی یعنی بازگشت دادن لفظ است به آنچه مراد اصلی متکلم بوده، پس از آن که خود لفظ بر آن دلالتی نداشته باشد لذا لفظی که بر حسب ظاهر هیچ گونه دلالتی بر مقصود متکلم ندارد تأویل کننده طبق معیارهای مشخصی از جمله شأن نزول آن آیه، دلالت لفظ بر آن مدلول خاص را بیان می کند.(3)
از امام باقر (ع) در مورد روایت «ما فی القرآن آیه الا ولها ظهرو بطن» پرسیدند، امام فرمودند: «ظهره تنزیله و بطنه تأویله منه ما مضی و منه مالم یکن بعد یجری کما تجری الشمس و القمر ... کلما منه شی وقع»(4)
برای روشن شدن تفاوت میان تنزیل و تأویل مواردی را ذکر می کنیم که در آن ظهور آیه، و تأویل آن کاملاً متفاوت است.
مورد اول: آیه«وَلِلّهِ المَشرِقُ وَ المَغرِبُ فَاَینَمَا تُوَلُّو فَثَمَّ وَجهُ الله أِنَّ اللهَ وَاسِعٌ عَلِیمٌ»(5)
تنزیل آیه (همان معنای ظاهری آیه): مشرق و مغرب از آن خداست و به هر سو رو کنید خدا آنجاست خداوند بی نیاز و دانا است.
ظهور این آیه شریفه که هرجا رو کنید، خدا آنجاست. با آیاتی(6) که وجوب استقبال (رو به قبله بودن) در نماز بسوی مسجدالحرام را مطرح می فرماید، متعارض است.
مفسرین با طرح شأن نزول این آیه که یهودیان شبهه ای در باب تغییر قبله مطرح می کردند و آیه در مقام جواب از آن شبهه نازل شده است، این تعارض را پاسخ می گویند. پس معنای ظاهری آیه اینست که وجه الله تنها مسجد بیت المقدس نیست بلکه هر طرف که رو کنید آنجا وجه الله است. اما استقبال در نماز یک امر اعتباری محض است که شارع مقدس برای ایجاد مصالح مهمی بر امت اسلامی واجب کرده است که امروز کعبه در مسجدالحرام می باشد.(7)
نتیجه: به وسیله علم به شأن نزول آیه، ابهام ظاهری آیه برطرف می شود و تعارض آیات استقبال با این آیه از بین می رود.
و اما تأویل آیه شریفه؛ ائمه(ع) در مورد باطن آیه چنین فرموده اند که اگر قبله را نداند یا روی مرکب بخواهد نمازهای مستحبی بخواند، لازم نیست مراعات قبله را نموده و به هر طرف نماز بخواند کافی است.(8)
استفاده این معنا از آیه، تأویل آن گفته می شود و تنها افراد خاص می توانند تأویل آیه را فهمیده و برای ما بیان کنند:« وَمَا یَعلَمُ تَأویلَهُ إِلاَّ اللهُ وَ الرّاسِخُونَ فِی العِلمِ»(9)

پی نوشت ها :
 

1) التمهید/ص254.
2) التسنیم/ج1/ص232.
3) مجله بینات/ج6/ص38.
4)تفسیر عیاشی/ج1/ص11.
5) بقره/آیه115.
6) بقره/آیات:150 ،149 ،144.
7) التمهید/ص257.
8) وسائل الشیعه/ج8/ص225تا239.
9) آل عمران/آیه7.
 

منبع: ماهنامه راه قرآن، شماره35.