دین اسلام مجموعه ادّعا و دعوت است یعنی ادّعای نبوت نبی اکرم صلّی اللّه علیه و آله و دعوت به پذیرش اصول و فروع آن، گر چه برخی از احکام فرعی جنبه تعبدی دارد و از دسترس حس و عقل متعارف بیرون است و مصالح آن بعد از گذشت زمان و آزمون دراز مدت روشن می شد، لذا خداوند فرمود: «وَ یعَلِّمکم ما لمْ تکونُوا تَعْلَمُونَ»[1]یعنی پیامبر گرامی صلّی اللّه علیه و آله چیزی به شما یاد می دهد که نه تنها شما آن را نمی دانید بلکه نمی توانید از نزد خود فرا گیرید. لیکن خطوط کلی آن قابل اقامه برهان است یعنی اصول دین کاملاً برهان پذیر می باشد و عقل در ادراک مبناهای اصلی آن مستقل و تواناست، گر چه شواهد شرعی، کمک مناسب و معاونِ مساعد وی خواهد بود، و همچنین مباحث جامع اخلاق و حقوق و فقه اسلامی که جنبه فطری و انسان شناسی و جامعه شناسی و مانند آن دارد، به نوبه خود نه در حدّ اصول اولی صلاحیت استدلال را دارد. اگر مکتبی زیربنای خود را با دلیل برهان اثبات کرد از تهاجم نقد ناقدان خیال پرداز، محفوظ می ماند ولی اگر همه امور یادشده، بر اساس سنت دیرینه تقلید مقلّدان لاحق، از مقلد سابق پذیرفته و صرف سَبْق زمانی سند حجیت و قطعیت آن شد، و باور درون، به جای برهان عقلی نشست و گوش شنوا از مُبَلغ بیرون جای صلاحیت استدلال را گرفت، و بصر، مسئولیت بصیرت را عهده دار شد و شعار شنیدن و دیدن ما را بس است، مایه جدایی دل و حبس قلب شد، هماره مورد تعرّض ناقدان نکته سنج قرار می گیرد، و چون قدرت دفاع فراهم نشد، یا به خطر برگشت از دین مبتلا شد، یا به تحجّر تکفیر و حربه دور کردن و طعن و لعن، تشبث می شود که نه آن افراط رواست، و نه این تفریط مجاز می باشد، زیرا هر دو از راه مساوی علم و عقل به دورند.
از این رهگذر می توان گفت تفکر خام جدائی دین از علم همانند جدایی دین از سیاست، تالی فاسدهای فراوانی را به همراه دارد و گفتار اینکه علم و دین گرچه مخالف هم نیستند ولی مختلف اند اگر به این معنا باشد که خطوط کلی دین قابل تعلیل عقلی نیست بلکه یک امر وجدانی و درونی غیر صالح برای استدلال است، اشکال های زیادی در پی خواهد داشت که بعدا به برخی از آنها اشاره می شود. لازم است قبلاً هم علم به معنای شناخت و هم علم به معنای مجموع مسائل و احکام بطور جامع بیان شود، علم چیست؟ آن گاه به اقسام آن از قبیل حسّی و عقلی و قلبی توجه نمود، علم چه قدر است؟ تا مرز علوم از هم جدا شده و کیفیت پیوند و مقدار ارتباط آنها با هم و اندازه جدائی آنها از هم واضح گردد، تا توقّع پیوند در جای جدائی و انتظار جدایی در مورد ارتباط، که هم آن توقع نابجا و هم این انتظار بی مورد است، نرود.
معارف دینی گرچه شامل مسائل حِسّی و تجربی شد، و بخشی از آن قابل احساس و تداول در علم حسّی می باشد لیکن قسمت مهمّ آن از دسترس علم حسّی فراتر قرار گرفته و در قلمرو علم عقلی واقع است گرچه ریشه همه آنها که وحی و الهام است گذشته از آنکه از قدرت علم حِسّی می گذرد از منطقه علم عقلی نیز فراتر بوده و فقط در محدوده علم قلبی که همان مشاهده حقائق است واقع می باشد. چه اینکه پشتوانه علم حسّی همانا مقدّمات کلی و غیر تجربی است که با برهان عقلی محض، قابل علّت آوردن است و اگر توفیق رسیدن به علم قلبی و مشاهده معارف، بهره عارفی شد، در صورتی که نه تواند یافته های دل را در قالب برهان عقلی در آورده و در معرض افکار دیگران قرار دهد یا با استفاده از اعجاز، آن را مورد قبول دل های سائرین واقع سازد، تنها گلیم خویش را بدر می برد ز آب، و هیچ تمیزی ازاینجهت بین عارف صاحبدل و بین عابد صاحب گوش شنوا و زاهد صاحب نظر نه بصر، نیست البته آرامش درونی صاحبدل، بیش از دیگرانست لیکن هرگز توان آن را ندارد که جهد کند تا غرق شده ای را نجات دهد.
از این جهت نه تنها قرآن کریم خطوط اصلی دین را معلّل می کند بلکه پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله را مأمور بیان آن نموده و آن حضرت نیز در پرتو استدلال های گوناگون، معارف اصلی اسلام را مستدل می نمودند، چه این که گاهی از معجزه مدد گرفته، سبب ایمان دیگران را فراهم می کردند و امامان معصوم علیهم السلام نیز از این دو سبک استفاده می نمودند تا وسیله علم یا ایمان سؤال کننده گان و مُتَحیرین را فراهم نمایند، و اگر کسی نه اهل کرامت بود که مستقیماً دیگران را مؤمن کند، و نه اهل برهان بود که اغیار را آگاه نماید، و از راه علم، سبب ایمان آنان گردد، و در اثر عجز از علم عقلی، و فهم مشاهده قلبی خویش، قائل به جدایی دین از علم بوده و آنرا غیر قابل استدلال دانست، زمام کار را به دست پست خویش به دست قهّار علم حسّی می سپرد، آن گاه شاهد ویرانگری های علم حِسّی متجاوز بوده، و هیچ راهی برای دفع طغیان یا رفع تجاوز آن ندارد، لذا به حربه زنگار گرفته طعن و لعن، به منظور عقده گشایی روانی خویش نه حلّ مُعْضل دین، و به مقصود رفع نگرانی خود نه برطرف نمودن خار راه اسلام دست می زند، و آن را فقط به دور سر خویش می گرداند و چنین می سراید: می ترسم مرا هم ببرند. اکنون بنگریم به حال کسی که قائل به جدایی دین از علم به معنای اعم شد و آن را غیر قابل تعلیل دانست، چگونه اسلام بی سلاح را به چنگ و جنگ علم حِسّی مهاجم قرار داد، و چطور اول، رسمش را زدود، سپس اسمش را محو کرد و او را به طور مطلق فراموش شده نمود.
علم حسّی بر این پندار است چیزی که قابل احساس نیست و با حسّ مسلّح یا غیر مسلّح محسوس نمی شود سهمی از هستی عینی نداشته و در خارج وجود ندارد و جزء پندارهای ذهنی که هر کسی بنوبه خود از آن سهمی دارد و به طرز خاص آن را می سازد و در درون خود می پرورد این فتوی شوم را به استناد مقدّمات مخصوص خویش و به اتکاء پیشرفت های چشمگیر مادیش تثبیت می کند و با این حَمْله نابجا درباره دین چنین می گوید: که چون مسائل آن قابل احساس نیست، و صلاحیت اِبطال یا اثبات حِسّی را ندارد، علمی نبوده و در نتیجه عینی نخواهد بود پس ذهنی است، که تابع اذهان گوناگون در شرائط مختلف و بدون ضابطه علمی می باشد. یعنی جریان امّ الکتاب، کتاب مبین، لوح محفوظ، نفس الامر و مانند آنها چون قابل اثبات حسی یا ابطال تجربی نیستند، راهی برای باور و اعتقاد به تحقق آنها در خارج از مرز ذهن وجود ندارد بلکه فقط پدیده های ذهنی اند. آنگاه که اسلام از عین به ذِهْن و از خارج به صرف لفظ و دَهَن محصور شد و بیرون از فضای دَهَن و ذِهْن جائی برای او نبود، دستور دیگر صادر می شود که اسلامِ بی سِلاح باید آن را تحمل نماید، و آن اینکه پدیده های ذهنی پیرو پدیده های عینی اند و خود هیچگونه استقلالی ندارند، لذا در شرائط زمانی و مکانی اقلیمی گوناگون، مختلف می شوند و چون مبدأ پیدایش پدیده های ذهنی حوادث تغییر کننده عینی اند پس پدیده های ذهنی هرگز ثابت نخواهند بود و دین هم از آن جهت که یک خاطره ذهنی محض است، ثبات نداشته همواره دگرگون می گردد.
و از آن جهت که پدیده های خارجی محدود و مقیدند نه مطلق، و هیچ محدودی سبب پیدایش مطلق نمی شود، پس دین که مسبّب، از پدیده های محدود و مقید است، هرگز مطلق نخواهد بود. و چون پدیده های عینی بر اساس جبر علّتی و عِلْمی یکی پس از دیگری بنحو ضرورت حاصل می شوند و هیچگونه اختیاری برای هیچ پدیده خارجی نیست، پس دین که ناشی از پدیده های جبری است با جبر محیط و شرائط اقلیمی و مانند آن پدید می آید و در ثبوت و سقوط خود پیرو قهری طبیعتِ مجبور است، نه پیرو انسان آزاد، بلکه بدون اراده وی در ذهنش نقش می بندد، و بدون خواست او از ذهنش رخت بر می بندد. بنابراین؛ اوّلاً دین امری است ذهنی نه عینی، ثانیاً متغیر است نه ثابت، ثالثاً مقید است نه مطلق، رابعاً جبری است نه اختیاری، و پیامدهای دیگری که در اثر خلع سلاح اسلام و تهاجم بی حساب علم حسّی پیش می آید.
هرگز خاتمیت و ثبات شریعت و دوری وی از زوال و دوام حلال الهی به حال خود و بقای حرام دینی به حال خویش معنا نخواهد داشت، رسالت قرآن در بخش فرهنگی آن است که علوم را از هم جدا می کند و معارف اصلی خویش را در محور علم عقلی و شهود قلبی بیان می کند یا نشان می دهد، و دست علم حسّی را از رسیدن بر آن، کوتاه می کند و اسلام ناب را به سلاح عقل و شهود، مسلح می سازد و بر علم حِسّی مهربانانه سایه می افکند، و همگان را به فراگیری و بهره وری از آن در مدار طبیعت تشویق می کند و نظام فاعلی و نظام غائی را همراه شناخت نظام داخلی اشیاء ضروری می داند، و اسرار طبیعی را آیات جهانی حق می شمارد و رموز نفسانی را نشانه های ذاتی خداوند می داند، و شهود ذات حق را با مشاهده خود ذات حق، قبل از بررسی آیات جهانی و نفسی کافی معرّفی می نماید، و فرزانگان موحّد را همتای فرشتگان، شاهد وحدانیت خدا می داند، و حضراتش را در احساس، نارسا می خواند.
سعی قرآن که عصاره رسالت پیامبران است تنها در این نیست که معارف عقل نظری را، با نشان دادن حدود وسطی، برهانی کند، و صاحب نظران را به مقام درک معانی عقلی برساند و آنان را از استدلال به اجتهاد برساند. . . «و یثیروا لهم دفائن العقول»[2]بلکه گذشته از تعلیم مقدّمات برهان و نشان دادن نتائج قطعی آن می کوشد که پرده پندار را از جلوی چشم دل بردارد، و انسان صالح سالک را به مقام منیع شهود غیب برساند، و درون اشیاء مخصوصاً باطن دنیا را که علاقه به آن رأس هر خطا به شمار آمده است، نشان دهد، و خصوصیت نفس امّاره را که، دشمن ترین دشمن انسان است به وی نشان دهد، و خصومت شیطان را که، دشمن آشکار اوست، به او نمایاند تا هم آنچه در نهان خود با الهام الهی دریافت نمود « وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا»[3]شکوفا گردد و هم به آنچه آگاه نبود عالم بلکه شاهد شود.
از آنچه گذشت سرّ تطبیق کوثر، بر قرآن کریم روشن می گردد زیرا هر گونه عطش فرهنگی را با شکستن حصر علم در خصوص تجربی و حسّی فرو می نشاند، یعنی اولا زمینه پژمرده افکار را سیراب می کند. ثانیاً شجره طوبی را در زمین مساعد و پرآب غرس می نماید ثالثاً ثمره شاداب آن شجره را به سالکان عرضه می کند چنانکه حضرت علی بن ابیطالب علیه السّلام فرموده است: جَعَلَه الله ریاً لِعَطش العلماء و رَبیعاً لقلوب الفقهاء و محاجّ لطرق الصلحاء و دواء لیس بعده داءٌ و نوراً لیس مَعَه ظلمة. . . و برهاناً لمن تکلّم به. . . و عِلماً لمن وَعَی...[4] تأمّل در این بیان امام معصوم علیهم السلام نشان می دهد که رسالت قرآن تنها در بعد علم عقلی یا فقهی نیست که فقط عطش علمی دانشمندان را فرو نشاند و یا گذشته از سیراب کردن سرزمین دل های دانش پژوهان فقط به آرایش فرهنگی قلوب آنان بسنده نماید بلکه می کوشد از مزرعه خرّم دل، میوه های عمل صالح به بار بیاورد و به سیر و سلوک پرداخته شود تا راه و رسم پیوند علم و عمل روشن گردد. همانطوری که در اوصاف کوثر آمده است که با نوشیدن آن هرگونه گرسنگی برطرف می شود، درباره قرآن مجید نیز چنین ذکر شده است که با استفاده از آن هر گونه بیماری و تاریکی و. . . برطرف می گردد.
در پایان تذکر این نکته حسّاس ضروری است که تمام رسالت های قرآن که بعضی از آنها در طی فصول گذشته بیان شد فقط در پرتو هماهنگی با عترت طاهره صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین قابل اجراء است و گرنه با پندار باطل کتاب خدا ما را بس است، کتابُ الله، هیچکدام از آن اهداف والا، تحقق پیدا نمی کند چنانکه در حدیث معروف ثقلین از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله چنین رسیده است که این دو وزنه وزین در هیچ مرحله ای از هم جدا نخواهند شد و خیال جدایی هر کدام از دیگری همان گمان تجزیه شیء بسیط است که معادل با نفی اصل آن بسیط می باشد.
گفتار قرآن ناطق حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام در لزوم رجوع به اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام چنین است: و اعلموا انّکم لن تعرفوا الرُشد حتی تعرفوا الذی ترکه و لن تأخذوا بمیثاق الکتاب حتی تعرفوا الذی نقضه و لن تمسّکوا به حتی تعرفوا الذی نبذه فالتمسوا ذلک من عند اهله.[5] امید است قلوب همگان مرغزار قرآن و عترت علیهم السّلام شود.
پی نوشت ها
[2] نهج البلاغه، خطبه اول.
[4] نهج البلاغه، خطبه 198- ؛ خداوند قرآن را سیرابی تشنگی دانایان قرار داد و بهار دلهای مجتهدان و مقصد راه های نیکان قرار داده، و دوائی که بعد از آن دردی نمی ماند، و روشنائی که تاریکی با آن نیست. . . و دلیل کسی که با آن سخن گوید. . . و دانائی کسی که گوش دارد
[5] نهج البلاغه فیض الاسلام، خطبه 147؛ بدانید هرگز به راه راست پی نخواهید برد تا کسی را که آن را واگذاشته بشناسید، و هرگز به عهد و پیمان قرآن وفا نمی کنید تا کسی را که نقض عهد کرده و پیمان شکسته بشناسید، و هرگز به کتاب خدا چنگ نمی زنید تا کسی که آن را دور انداخته بشناسید، پس راه راست و وفای به عهد و پیمان و کیفیت وابسته شدن به قرآن را از اهل آن درخواست نمائید.
