تاملی بر اخلاق جهانی در نظام آموزش از دور

مقدمه

در دنیای دیجیتال، پیشرفت های حاصل از فناوری اطلاعات و ارتباطات، تغییرات همه جانبه ای را در جوامع بشری ازجمله نظام های آموزشی جهان به طور عام و نظام آموزش از دور به طور خاص ایجاد کرده است؛ به گونه ای که شیوه های ارتباط، تفکّر، کار، عمل و در یک سخن، زندگی اجتماعی انسان تغییر کرده است (Sampaio , 2008:1) و انسان هزاره سوم پس از دستیابی به فناوری های مدرن ارتباطی و اطلاعاتی و حذف بسیاری از موانع و محدودیت های فیزیکی، به طور فزاینده ای به یکدیگر نزدیک شده اند و نوع خاصی از بودن و شدن را تجربه می کنند. این وضعیت جدید را بیشتر با ذکر برخی از ویژگی ها و آثار برجسته ای همچون کوچک شدن پدیدارشناختی جهان، فشردگی فزاینده زمان و فضا، پیدایش وضعیت شبکه ای، ادغام جوامع در جامعه ای جدید به گستره جهان، جریان یابی سریع و روزافزون تبادل اطلاعات، دانش ها، باورها، ایدئولوژی ها، ارزش ها، الگوها، آیین ها، تجربیات، سرمایه ها، کالاها، خدمات، خطرات و... تعریف کرده اند (هلد و مک گرو، 1382: 106).

این فرایندهای چند لایه به هم پیچیده و درهم تنیده، درنهایت به شکل گیری وضعیتی منجر شده است که از آن به «جهانی شدن» تعبیر می شود. جهانی شدن به ایجاد الگوهای ارتباطات جدید و شبکه های پیچیده ای از روابط کمک می کند و به دنبال راهکارهای مناسبی است تا گروه ها و فرهنگ های خاص را به یکدیگر متصل سازد؛ این درحالی است که اجتماع نوینی که از اتصال فرهنگ های یادشده تشکیل می شود، اغلب شکننده است؛ زیرا این اجتماع تنها براساس روش های مشترک بنا می شود، نه ارزش های خاص (همان)؛ بنابراین، تعهدمندی و مسئولیت پذیری همة مردم را در جهان، طلب می کند.

مسئولیت پذیری اخلاقی و اخلاق جهانی به ویژه در حوزه تعلیم و تربیت به طور عام و در نظام های آموزش عالی به طورخاص اهمیت ویژه ای می یابد؛ چراکه نظام های آموزش عالی در هزاره سوم به سمت الکترونیکی شدن و دسترسی از دور، گام برداشته است و شبکه جهانی اینترنت، سیمای تعلیم و تربیت را متحوّل ساخته است (Djoudi, 2009: 3).

فناوری اطلاعات، سبب دسترسی سریع و آسان همگان به جریان آزاد اطلاعات و بروز زمینه های گوناگون برای رشد و گسترش فزاینده مسائل غیراخلاقی و بروز زمینه های گوناگون برای گسترش سوءاستفاده و اغراض سودجویانه، جرایم رایانه ای و عدم پایبندی به ارزش های اخلاقی شده است (بلکستر و همکاران، 1385: 211؛ کیانپور راد و حجازی، 1383: 3).

برخی از این مسائل اخلاقی شامل ایجاد چالش هایی در مفهوم مالکیت، مفهوم حریم خصوصی، مفهوم توزیع قدرت، مفهوم آزادی های اساسی و مفهوم مسئولیت اخلاقی و... است؛ براین اساس در جهان امروز ضرورت پرداختن به آموزش رفتار اخلاقی بر مبنای تکنولوژی های جدید بیشتر احساس می شود (Moor, 1985: 266 )؛ چراکه هرگونه کم توجهی یا بی اعتنایی به مباحث اخلاقی سبب ازمیان رفتن فرصت های بی بدیل تربیتی است و در عصر جهانی شدن، یک تهدید جهانی به ویژه برای فرهنگ غنی اسلامی کشورمان است.

باتوجه به آنچه گفته شد، مهم ترین پرسش هایی که در حوزه اخلاق در نظام آموزش از دور مطرح می شوند عبارتند از:

1. عمده ترین چالش های اخلاقی نظام آموزش از دور در هزاره سوم جهان کدام اند؟

2. آیا ایجاد یک اخلاق جهانی معنادار در نظام آموزش از دور ممکن است؟

3. ویژگی های اخلاق جهان شمول در نظام

آموزش از دور چیست؟

بنابراین مقاله حاضر به دنبال شناسایی مهم ترین چالش های اخلاقی نظام آموزش از دور، بررسی امکان ایجاد اخلاق جهانی در این نظام آموزشی و ویژگی های این اخلاق در نظام آموزشی است.

روش پژوهش

پژوهش حاضر از نوع تحقیق نظری و روش آن، توصیفی - تحلیلی است. رویکرد پژوهشی نیز کیفی؛ و روش گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای است و شامل شناسایی و مطالعه منابع علمی موجود، ازجمله مقالات و کتاب هایی است که در زمینة اخلاق جهانی، نظام آموزش از دور و اخلاق جهانی در آموزش از دور نوشته شده اند و فیش برداری، طبقه بندی اطلاعات، تجزیه و تحلیل و تفسیر داده های گردآوری شده و پاسخ به سؤالات تحقیق است؛ ازاین رو، برای پاسخگویی به سؤالات یادشده، نخست لازم است مفهوم اخلاق، اخلاق جهانی، آموزش از دور، اخلاق در آموزش از دور تعریف شود.

تعریف اخلاق

کلمه اخلاق، جمع کلمه خلق به معنای خوی هاست (فرهود، 1386: 1). اخلاق بخشی از فلسفه است که شامل مطالعات طبیعت، اصل و زمینه خوبی و بدی، درستی و نادرستی، عدالت و دیگر مفاهیمی می شود که با این مباحث مرتبط هستند macquariedictionary , 1891: 614))[1].

اخلاق جهانی

در سال 1997م. یونسکو «طرح اخلاق جهانی» را مطرح کرد که براساس آن فیلسوفان و متألهان (نمایندگان سنّت‎های اخلاقی متفاوت ) را گردهم می آورد. چنین اخلاق جهانی ای درواقع بارزترین مصداق اخلاق اجتماعی در گستره و قلمرویی به پهنای جهان و در تعاملات میان فرهنگی و زمینه طرح یافته است؛ ازاین رو، مجموعه ای از اصول و روش های مشترک مورد اتفاق ادیان، فرهنگ ها، شهود عام، عقلانیت جمعی و انتظارات همگانی است (Kung, 1998: 92 ).

«به بیانی اثباتی، یک اخلاق جهانی و یک اخلاق جهان شمول، چیزی بیش از حداقلی ضروری از ارزش ها، معیارها و نگرش های پایه مشترک انسانی نیست و به بیانی دقیق تر، اخلاق جهانی، اجماع اساسی بر ارزش های الزامی، معیارهای قطعی و نگرش های پایه است که توسط همه ادیان به رغم تمایزات جزمی شان تأیید شده و درحقیقت، اخلاقی است که غیرمؤمنان نیز می توانند در آن سهیم باشند» (همان).

آموزش از دور

نظام آموزش از دور، کلیة عوامل و عناصر تربیتی را به نحوی سازماندهی می کند که یادگیرنده در زمان و مکان دلخواه، با سرعت مناسب خود، به طور مستقل، ولی با حفظ ارتباط با سازمان آموزشی به همکاری با یک معلم یا یک گروه به یادگیری می پردازد. بری ویلیس (2007م) معتقد است؛ آموزش از دور وقتی صورت می گیرد که یاددهنده و یادگیرنده با فاصلة فیزیکی مواجه اند و از یکدیگر دورند و ارتباط آنها با استفاده از فنّاوری های مختلف صورت می گیرد(Willis, 2007: 1).

اخلاق در آموزش از دور

بررسی ها نشان داده است که نظام تعلیم و تربیت در جوامع مختلف، نقشی اساسی در رشد اخلاقی انسان به عهده دارد؛ هرچند نباید نقش خانواده، دوستان و سایر الگوهای اجتماعی را در این زمینه کم رنگ شمرد (Temli, Sen & Akar, 2011: 63). ازآنجاکه جریان باز اطلاعات در این نظام آموزشی، می تواند زمینه جرایم مختلف را ایجاد نماید، مطالعة ارزش های اخلاقی و اخلاق در آموزش عالی موضوعیت می یابد (Johnson & Brett, 2005: 19; Vandermoere, et all, 2010: 374 )؛ براین اساس، در قرن حاضر نظام های تعلیم و تربیت و مؤسسات آموزش مجازی به تدوین ضوابط و معیارهای اخلاقی (همچون اخلاق استادان، اخلاق دانشجویان، اخلاق والدین، اخلاق مدیران و مشاوران آموزشی، اخلاق فناوری و...) همت گمارده اند (کاتوزیان، 1386: 86؛

Brockett & ; Hiemstra , 2004: 72; Demiray, U. & Sharma, 2007: 3; Forster, 2012: 13).

ازاین رو، کلیه دست اندرکاران و مراجعان نظام های آموزش از دور به منظور کاهش تهدیدها و ایجاد فرصت های مناسب برای فعالیت، باید همواره دربارة اخلاقی بودن فعالیت های خود تأمّل کنند تا بتوانند الگوی اخلاقی مناسبی را به نمایش بگذارند و از این راه چالش های اخلاقی پیش روی نظام های آموزش از دور را به حداقل برسانند. در ادامه به بررسی پرسش های پژوهش می پردازیم.

1. عمده ترین چالش های اخلاقی نظام آموزش از دور در هزاره سوم جهان

دانشجویان، استادان و همه مشارکت کنندگان در نظام های آموزش از دور و به ویژه آموزش های مجازی، به دلیل اینکه در فضای مجازی فعالیت می کنند، ممکن است با برخی از چالش های غیراخلاقی روبه رو شوند؛ برخی از مهم ترین چالش های اخلاقی نظام آموزش از دور عبارتند از:

الف) تجاوز به حریم خصوصی

حریم خصوصی به معنای محدوده خاص هر شخص است که دیگران نمی توانند در آن محدوده وارد شوند یا متعرض آن گردند. در آموزه های ارزشمند دین اسلام نیز بر حفظ حریم خصوصی افراد تأکید شده است. مهم ترین عنصر در مسئله حریم خصوصی، حفظ آبروی اشخاص است؛ چراکه در دین اسلام افشاکردن هر آنچه متعلّق به دیگری است و در حریم خصوصی او قرار می گیرد، ممنوع است؛ چنان که، آیات و روایات فراوانی با تأکید بر حفظ حریم خصوصی انسان بیان شده است؛ برای مثال، خداوند در آیات 27 و 28 سوره مبارکه نور و آیه 12 سوره مبارکه حجرات، تجسس در امور دیگران را نهی کرده است؛ روایات متعددی نیز به این مسئله اشاره دارند؛ ازجمله می توان به حدیث امام صادق(ع) اشاره کرد که فرمودند: «هرکس سخنی راجع به شخص دیگری نقل کند و با این نقل قصد داشته باشد او را ازبین ببرد و وی را از چشم مردمان بیندازد، خداوند او را از والیت خود خارج نموده و داخل در والیت شیطان می کند؛ اما شیطان نیز او را قبول نمی کند» (کلینی، 1408ق: 358). در روایت دیگری می فرمایند: «هرکس از مؤمنی گناهی سراغ داشته باشد و آن را افشا نماید و مستور نکند. ..، گناهی هم اندازه گناه افشا نموده بر عهده وی است» (نوری، 1408ق: 411).

باتوجه به آنچه ذکر شد، تجاوز به حریم خصوصی افراد نوعی بداخلاقی شمرده می شود؛ زیرا فرد از اینکه اطلاعات خصوصی اش در دسترس دیگران قرار گیرد ناراضی خواهد بود؛ اعم از اینکه این اطلاعات در زمینه خانه و امکانات زندگی باشد یا در فضای مجازی. تجاوز به حریم خصوصی در نظام آموزش از دور وقتی روی می دهد که اطلاعات مربوط به مشارکت کنندگان این نظام آموزشی در فضاهای مجازی، بدون اطلاع و اختیار آنان در میان مخاطبان منتشر می شود (ثقه الاسلامی، 1390: 8 - 9).

ب) امنیت

امروزه از مفهوم امنیت، برداشت واحدی نمی شود و موضوع آن در موقعیت های مختلف بحث می شود. ازآنجاکه حوزه آموزش از دور با حوزه فناوری اطلاعات ارتباط نزدیکی دارد، این امر در حوزه فناوری اطلاعات، به معنای حفاظت اطلاعات از دسترسی و استفاده غیرمجاز، تغییر نابجا، دزدی و تخریب، محرمانه بودن اطلاعات، دسترسی به داده ها در زمان مورد نیاز، احراز هویت و... است (بشیر و هراتی نیک، 1390: 30). از نگاه اسلام نیز، امنیت یکی از اصول فردی و جمعی، زمینه ساز بهره وری از مزایا و مواهب حیات و تکامل بشر و یکی از مقدس ترین آرمان هاست؛ ازاین رو، آیات و روایات بسیاری به موضوع امنیت پرداخته اند. آیه 55 سوره مبارکه نور، یکی از اهداف استقرار حاکمیت خدا و استخلاف صالحان و طرح کلی امامت را تحقق امنیت معرفی کرده است. آیه 81 سوره مبارکه انعام نیز، امنیت را بزرگ ترین پاداش در تمیز اهل حق از باطل دانسته که به اهل حق اعطا می شود.

اهمیت امنیت در روایات نیز آمده است؛ برای نمونه: امام علی(ع) در بحث عالیه حکومت یکی از دلایل پذیرش حکومت ازسوی خویش را در خطبه 131، تأمین امنیت را برای بندگان مظلوم محروم و حمایت از آنها مهم می شمارد. امام صادق(ع) نیز زندگی بدون امنیت را ناقص و ناگوار شمرده است: «پنج چیز است که حتی اگر یکی از آنها برقرار نباشد، زندگی ناقص و ناگوار است؛ عقل نابود می شود و مایه دل مشغولی می گردد: اوّلین این پنج چیز سلامتی و دومین آن امنیت است...» (مجلسی، بحارالانوار، 1360: 78/171، حدیث 1).

ج) حقوق مالکیت فکری و دارایی های معنوی

تاکنون از مالکیت فکری و معنوی تعریف های بسیاری شده که از تنوع مصادیق و تفاوت مبانی حقوقی آن ناشی شده است؛ اما در یک تصویر کلی می توان گفت: «مالکیت فکری و معنوی عبارت است از داشتن و برخوردار بودن از اشیای غیرقابل لمس و حسی که نتیجه تلاش فکری، اعتبار ناشی از عملکرد صادقانه و... انسان است» (حلیمی، 1384: 63).

در دین اسلام نیز روایات فراوانی در زمینه حفظ حقوق مالکیت آمده است؛ برای مثال مرحوم کلینی در کتاب کافی (1408ق)، روایتی از امام محمدباقر(ع) نقل می کند. روایت مربوط به سمره بن جندب است که در جوار خانه مردی از انصار پیامبر(ص)، درخت خرمایی داشت که راه رسیدن به آن از داخل ملک آن مرد انصاری می گذشت و برای او و خانواده اش، مزاحمت های گاه و بی گاهی ایجاد می کرد؛ پس از صحبت پیامبراکرم(ص) با جندب و پیشنهاد درخت دیگر در بیرون از آن ملک یا درختی در بهشت و نپذیرفتن جندب و ادامه مزاحمت برای مرد انصاری، دستور به قطع درخت او را صادر فرمودند. در روایتی دیگر، امام زمان (ع) فرمودند:

«فلا یحلّ لاحد ان یتصرف فی مال غیره بغیر اذنه»؛ «هیچ کس حق ندارد در مال غیر تصرّف کند » ( الحر عاملی، 1372: 541).

در دنیای هزاره سوم، حقوق مالکیت فکری را می توان حقوق قانونی ناشی از فعالیت های فکری در زمینه های صنعتی، علمی، ادبی و هنری دانست. ازآنجاکه در سال های اخیر، دسترسی به اطلاعات از کلیدهای ثروت، قدرت و موفقیت است، سرقت از این دارایی معنوی در این هزاره به مسئلة اجتماعی مهمی تبدیل شده است (سلیمی فر، 1388: 112).

د) پالایش محتوا

این امر شامل حذف اطلاعاتی است که با ارزش های اخلاقی مخالف است. البته این نکته حائز اهمیت است که نحوه تعیین گستره این موارد و اعمال آن در کشورهای مختلف متفاوت است (شهریاری، 1389: 37). ضمن اینکه باتوجه به سطح تجربه افراد نیز محتوا را می توان کم یا زیاد پالایش کرد؛ همچنین فلسفه مسلط اجتماعی نیز در پالایش محتوا مؤثر است (بشیر و هراتی نیک، 1390: 30). در متون اسلامی نیز انسان می بایست معلوماتی را به دست آورد که موجب کمال قرب و رشد وی شود. امام صادق (ع) نیز در این باره فرموده اند: «همه علم مردم را در چهار قسم یافتم:

1. اینکه پروردگار خود را بشناسی؛

2. اینکه بدانی با تو چه کرده است؛

3. اینکه بدانی از تو چه خواسته است؛

4. اینکه بدانی چه چیز تو را از دینت خارج می کند» (کلینی، 1408ق).

بنابراین کسانی که می خواهد به کمال برسند و بر پایه فطرت، به خُلق و صفات کمالی الهی متخلّق شوند، می بایست همواره دریچه های شناختی خود را سالم نگه دارند؛ ازاین رو، در آیات و روایات بر تقوا و پرهیز از هرگونه پلیدی و خباثت و رجس تأکید شده و از بندگان خواسته شده راه طهارت در پیش گیرند تا دریچه قلب و فطرت به سوی نور کمال باز شود؛ زیرا علم راستین که علم شهودی است از راهِ تقوا به دست می آید و افراد متّقی دارای بصیرت و قدرت تشخیص حق از باطل هستند و به راه های برون رفت از مشکلات و وسوسه های شیطانی آگاهند (بقره: 282؛ انفال: 29؛ طلاق: 2 - 3).

ه) جرائم رایانه ای و اینترنتی

جرم رایانه ای ازنظر مفهومی، هر استفاده غیرمجاز از یک سیستم رایانه ای را شامل می شود (فرهمند، 1387: 137). از رفتارهای جدیدی که با گسترش فضای مجازی رواج یافته می توان به ایجاد روابط در اتاق های گفت وگوی اینترنت، اعتیاد به اینترنت، پرسه زنی سایبری، مزاحمت های اینترنتی، هک کردن، انتشار انواع ویروس ها، کلاهبرداری، جاسوسی و تخریب رایانه ها، سرقت علمی و... اشاره کرد. نکته مهم دربارة جرایم اینترنتی[2] ویژگی های انحصاری آنها در مقایسه با جرایم سنّتی است. سرعت، کثرت، سهولت ارتکاب، ارزان بودن، بی مرز بودن، ناشناختگی، اتوماتیک بودن و... در جرایم دیجیتال، موجب ظهور گونه ای متمایز از جرایم شده است. ویژگی های یادشده، سهولت سازماندهی و تهاجم از راه دور مجرمین سایبری ازیک سو و وابستگی روزافزون ساختارهای اقتصادی، اجتماعی ازسوی دیگر، جامعه بشری و نظام آموزش از دور را با تهدیدهای جدی جدیدی مواجه ساخته است؛ به گونه ای که گزارش های رسمی سازمان ملل، هیچ حوزه ای از زندگی بشری را فارغ از تهدیدهای فضای سایبر نمی بیند (Kamal, 2005: 21).

2. آیا ایجاد یک اخلاق جهانی معنادار در نظام آموزش از دور ممکن است؟

با مطالعه تفاوت های میان ملت ها، فرهنگ ها، ادیان و نظام های اقتصادی، اجتماعی می توان دریافت که تفاوت میان افراد آن چنان برجسته و جدّی است که دستیابی به توافق اخلاقی کامل و بی عیب ونقص غیرممکن است. ازاین رو، یک اجماع اخلاقی کامل، امکان تحقق نخواهد داشت؛ اما نکتة مهم این است که نداشتنِ توافق کامل اخلاقی به معنای آن نیست که نمی توان در جهان به اجماع اخلاقی حداقلی نیز دست یافت (کونگ، 1389: 122)؛ چراکه به هرحال، افراد برخلاف تفاوت های متنوع و پیچیده ملی، فرهنگی و دینی، در «انسان بودن» اشتراک دارند و ازآنجاکه اخلاق به معنای خُلق وخوی انسان است، می توان در اشتراکات انسانی به توافقی حداقلی دست یافت و آن را مبنای عمل اخلاقی انسان در نظام های تربیتی - اجتماعی، ازجمله نظام آموزش از دور قرار داد. نظام آموزش از دور، ویژگی های منحصربه فردی دارد و یادگیرندگان می توانند بر مبنای اشتراکات انسانی، رفتارهای اخلاقی شایسته ای داشته باشند و از فعالیت های غیراخلاقی پرهیز کنند. در ادامه به بررسی برخی از ویژگی های مشترک نظام آموزش از دور و اخلاق جهانی می پردازیم.

جدول 1. مقایسه اشتراکات نظام آموزش از دور با اخلاق جهانی (از دیدگاه نگارندگان)

باتوجه به جدول شماره یک، اشتراکات نظام آموزش از دور با اخلاق جهانی به شکل زیر درخور ترسیم است.

همان گونه که در جدول 1 دیده می شود، ویژگی هایی همچون محدودنبودن زمان و مکان، عام گرایی، انعطاف پذیری، تخصص محوربودن و پوشش دهی در سطح خرد و کلان از ویژگی های مشترک هر دو مفهوم اخلاق جهانی و نظام آموزش از دور است. باتوجه به این اشتراکات می توان به مطالعه اخلاق جهانی در نظام آموزش از دور پرداخت.

باعنایت به آنچه گفته شد، گستردگی فعالیت نظام آموزش از دور در سطح جهان و وجود ارزش های متعدد در این نظام آموزشی، سبب ایجاد ارزش های مناسبِ مورد توافق می شود. وجود فضای اخلاقی مشترک به این دلیل مناسب است که افراد در پرتو آن، هنگام بررسی و بازسازی ارزش های خود، ارزش های برتر را در نظام ارزشی خود، به صورت دمکراتیک بازسازی می کنند؛ بنابراین، ترویج اصول اخلاق جهانی که بر پایه ارزش های مشترک بنا می شود،

می تواند در این زمینه راهگشا باشد و دین مبین اسلام نیز که مروج ارزش های والای انسانی است، از آن حمایت می کند.

3. ویژگی های اخلاق جهان شمول در نظام آموزش از دور چیست؟

هانس کونگ، پس از دوسال رایزنی با بیش از دویست دانشمند و متأله به عنوان نمایندگان ادیان جهان، برخی از دستورالعمل های اخلاقی مشترک، برای رفتار انسان در سنّت های دینی و اخلاقی بزرگ را بررسی کرد و دستورالعمل اخلاقی مشترکی را براساس «قاعده طلایی انسانیت» (1993م) در گردهمایی رهبران دینی و روحانی شیکاگو مطرح کرد. دربارة این پروژه باید گفت اخلاق جهانی ابتدا پروژه ای سیاسی و سپس اخلاقی است (کونگ، 1388: 329).

این قاعدة اخلاقی که رهبران مشهور ادیان بزرگ جهان آن را امضا کرده اند، نشانگر آغازی برای جهانی تلقی کردن وفاق اخلاقی است؛ چراکه مطالعه جهان بینی ها، ادیان و نظریات فلاسفه در جهان، گویای آن است که مجموعه ای از ارزش های بنیادین در جهان وجود دارد. در ادامه به چند مورد از این دستورالعمل های اخلاقی می پردازیم که در کتاب اخلاق جهانی هانس کونگ آمده است:

 کنفوسیوس: «آنچه برای خود نمی پسندی، برای دیگران مپسند».

 بودیسم: «وضعیتی که برای من خوشایند و لذت بخش نیست، برای دیگری نیز نخواهد بود. من چگونه می توانم وضعیتی که برای خودم خوشایند و لذت بخش نیست، بر دیگری تحمیل کنم؟»

 هندوئیسم: «هیچ کس نباید با دیگران به شیوه ای که خود ناپسند می شمرد، رفتار کند: این اساس اخلاق است ».

 حضرت عیسی(ع): «آنچه را که دوست داری مردم برایت انجام دهند، برای آنها انجام بده ».

 حضرت محمد(ص): «هیچ یک از شما مؤمن نیست، مگر آنکه برای برادرش همان بخواهد که برای خویش می خواهد» (کونگ، 1389: 284).

براین اساس، امروزه بسیاری از صاحبان اندیشه، اصل اساسی را «با هر انسانی باید به صورت انسانی رفتار کرد»، به عنوان پایه یک اخلاق جهانی آشکارا پذیرفته اند. بر پایه این اصل، هانس کونگ، چهار دستور اخلاقی را ارائه نموده است، آن چهار دستورالعمل عبارتند از:

1. «تعهدمندی به فرهنگ فاقد خشونت و حرمت نهادن به حیات همه انسان ها».

براین اساس، درصورتی که مخاطبان نظام آموزش از دور به این اصل پایبند باشند، بسیاری از نگرانی هایی که دربارة انواع خشونت ها و رعایت حریم خصوصی در دنیای مجازی نظام آموزش از دور وجود دارد، تبدیل به تفاهمات تعهدمند همة مردم در جهان خواهد شد؛ که درنتیجه به دنیای مجازی امن تر می انجامد.

2. «تعهدمندی به فرهنگ همبستگی: یک رهنمود کهن: شما نباید مرتکب سرقت شوی! و به بیانی مثبت، امانت داری و انصاف را پاس دار!».

پایبندی به این اصل در نظام آموزش از دور سبب خواهد شد تا چالش هایی که دربارة حقوق مالکیت فکری و معنوی، حریم شخصی و... است مرتفع شود.

3. «تعهدمندی به فرهنگ تسامح و زندگی صادقانه: یک رهنمود کهن: نباید دروغ بگویی! و به بیانی مثبت، صادقانه بگو و عمل کن!».

براساس این اصل در نظام آموزش از دور چالش هایی مانند هویت، تقلّب، کپی برداری، فریب و اغوا و... مرتفع می گردد.

4. «تعهدمندی به فرهنگ حقوق و مشارکت برابر زنان و مردان: یک رهنمود کهن: شما نباید به روابط جنسی غیراخلاق روی آوری! و به بیانی مثبت، یکدیگر را احترام کنید و به هم عشق بورزید!» (کونگ، 1388: 24).

برهمین اساس، در نظام آموزش از دور، چالش های ناشی از کج روی های اخلاقی - جنسیتی و مسائل مربوط به آن مرتفع خواهد شد.

بحث و نتیجه گیری

در هزاره سوم به کمک رشد فناوری اطلاعات و ارتباطات در جهان و فراگیرشدن آن، نظام های تعلیم و تربیت نیز تغییراتی بینادین داشته اند؛ به نحوی که در عصر حاضر نظام های آموزش از دور توانسته اند مخاطبانی به گستردگی مردم دنیا داشته باشند؛ و ازآنجاکه مراجعان این نظام آموزشی تفاوت های اساسی به لحاظ فرهنگی، مذهبی، نژادی، زبان، ارزش های اخلاقی و... دارند؛ همچنین به این دلیل که نظام آموزش از دور از فناوری اطلاعات و ارتباطات و جریان آزاد اطلاعات بهره می گیرد و با مسائل و چالش های اخلاقی فراوانی مانند حقوق مالکیت فکری و معنوی، حریم خصوصی، مسئولیت های اخلاقی و... مواجه است، دست اندرکاران این نظام آموزشی باید به موضوع دستیابی به اخلاق جهانی که حداقل توافق اخلاقی در جهان است، توجه ویژه ای داشته باشند.

براین اساس، برای دستیابی به اخلاقی جهانی و اینکه دین سرمنشأ اخلاق است، توجه به اخلاق در ادیان ابراهیمی، می تواند در زمینه ویژگی های اخلاق جهان شمول راهگشا باشد. در زیر به برخی از ویژگی های مشترک ادیان ابراهیمی می پردازیم؛ چراکه همه ادیان ابراهیمی:

الف) بر ایمان مبتنی هستند و پیروان آنها به خدای واحد باور دارند.

ب) در پرتو خلقت خدا به کمال جهان و حیات انسانی باور دارند.

ج) با پیامبران بزرگ شکل گرفته اند، آنان ادیانی عرفانی نیستند؛ بلکه ادیان مبتنی بر پیامبر با روایت تاریخی آن هستند.

د) صاحب کتاب هستند.

ه) یک اخلاق بنیادین مشترک دارند؛ یعنی فرمان های مهم برای بشریت دارند که خواست خداوند است (کونگ، 1388: 329 ).

باتوجه به مطالب یادشده، ازآنجاکه بیشترِ مردم جهان، به دین قائل هستند و ریشه همه ادیان نیز مشترک است، می توان گفت: ما همه به هم وابسته ایم و خوشبختی هر یک در گرو خوشبختی همه است. بدین منظور همه مردم مسئول همه تصمیم ها، رفتارها و حتی آنچه نمی توانند انجام دهند، هستند؛ بنابراین، مهم ترین ویژگی قائده طلایی اخلاق جهانی آن است که ما باید با دیگران همان گونه رفتار کنیم که دوست داریم با ما نیز همان گونه رفتار شود. مطالب یادشده مورد تأیید دین اسلام نیز هست. پیامبراکرم(ص) در حدیثی فرموده است: «برای مردم بپسند آنچه را برای خود می پسندی» (بحارالانوار، 1360: ج 72، 27 )؛ و کلام امیرمؤمنان، علی(ع) نیز در گوش و جان همه ما با همان مضمون فوق جای گرفته و اثربخش است:

«آنچه برای خود می پسندی، برای دیگران هم بپسند و آنچه برای خود نمی پسندی برای دیگران نپسند؛ با دیگران چنان رفتار کن که دوست داری با تو رفتار شود» (نهج البلاغه، 1382: نامه 31).

همچنین از امام صادق(ع) نقل شده است که به ابی یعفور از قول رسول خدا (ص) فرموده اند:

«کسی که شش خصلت داشته باشد نزد خدای جای دارد که یکی از آنها این است که دوست داشته باشد برای برادر مؤمنش آنچه را برای بهترین و عزیزترین خانواده اش دوست دارد و ناپسند بدارد برای برادر مؤمنش آنچه را برای بهترین و عزیزترین خانواده اش ناپسند می داند" (به نقل از فوادیان، 1383: 2).

از ویژگی های دیگر اخلاق جهانی آن است که همه باید تلاش کنیم تا به زندگی، منزلت، فردیت دیگران احترام بگذاریم و اجازه ندهیم تا دشمنی و خشم، ما را برده خود سازد. این مطالب را نیز دین اسلام تأیید کرده؛ به گونه ای که آمده است: امام علی(ع) در یکی از جنگ ها مردی را که دشمنش بود بر زمین افکند؛ سپس بر سینه او نشست تا سرش را جدا کند. آن مرد به حضرت اهانت کرد، امیرالمؤمنان(ع) برخاست و او را ترک کرد و بعد از گردشی در میدان، برگشت و سر او را جدا کرد. وقتی از ایشان دلیل این کار را پرسیدند، فرمودند:

«ترسیدم که اگر او را در چنین حالتی بکشم خشم و غضب من در کشتن او دخالت داشته باشد و من می خواستم او را فقط به خاطر خداوند متعال کشته باشم» (سپهر، 1384: 59).

افزون بر آنچه گفته شد، برخی دیگر از ویژگی های اخلاق جهانی آن است که همواره در جهت مهربانی و بخشندگی بکوشیم و تنها برای خود زندگی نکنیم؛ بلکه باید به دیگران (مانند کودکان، سالمندان، فقرا، رنج دیدگان و ناتوانان، پناهندگان و بی کسان و...) نیز خدمت کنیم و تلاش کنیم تا همه افراد از هرگونه سلطه گری، سوء استفاده و بهره کشی بپرهیزند. افراد در هزاره سوم باید خود را متعهد به خشونت گریزی، احترام، عدالت، صلح و آرامش بدانند و برای نظم عادلانه اجتماعی و اقتصادی بکوشند؛ به گونه ای که در آن هرکس بتواند از فرصت دستیابی به همه استعدادهای خود برخوردار شود.

نظام آموزش از دور نیز بایستی ارزش های اخلاقی والا را بدون جهت گیری خاص و در پرتو احترام و عدالت دربرابر همه مردم، جزء سیاست های کلی خود قرار داده و ایجاد فضای اخلاقی مبتنی بر حمایت از حریم خصوصی (بشیر و هراتی نیک، 1390: 29؛ ثقه الاسلامی، 1390: 8)، ایجاد امنیت و پالایش محتوا (بشیر و هراتی نیک، 1390: 30 )، حقوق مالکیت فکری (بشیر و هراتی نیک، 1390: 30؛ سعیدی، حاجی حسینی، سعیدی، 1392: 2؛ ثقه الاسلامی، 1390: 4)، عدالت اجتماعی (ثقه الاسلامی، 1390: 4) و... را به عنوان ویژگی های اخلاقی این نظام آموزشی در دستور کار خویش قرار دهند تا فعالیت های ضداخلاقی در این نظام اخلاقی کاهش یابد و افراد بتوانند با آرامش و خیالی راحت به فعالیت بپردازند. این موضوع را دین مبین اسلام نیز تأیید کرده است.

همچنین متخصصان آموزش از دور می توانند با طراحی روش های جدیدتر، مانند شبیه سازی فضای فیزیکی دانشگاه از راهِ کنفرانس های ویدیویی و ایجاد انواع تعامل هم زمان و ناهم زمان میان اعضای شرکت کننده در آموزش، سبب شوند کلیه افراد در موقعیت مشترکی با یکدیگر قرار گیرند؛ که این امر خود به رشد ارزش ها در دانشگاه مجازی کمک خواهد کرد (Freitas, 2008: 62). همچنین با توسعه انواع تعامل میان یاددهنده و یادگیرنده در دانشگاه های مجازی، استادان به خوبی قادر به بروز شخصیت تأثیرگذار خود و انتقال ارزش های علمی و فرهنگی به فراگیران هستند. این مسئله نیز در انتقال ارزش ها در دانشگاه مجازی مؤثر است (Shih, Hung, 2007: 236).

تعیین چارچوب اخلاق آموزش، سبب ایجاد کدهای اخلاق آموزش مجازی است که در آن به اعمال و رفتار ضداخلاقی به طورشفاف پرداخته شده و الگوهای رفتاری مبتنی بر رعایت حقوق خود و دیگران که تکالیف و مسئولیت های اخلاقی را در پی خواهد داشت، سرلوحه کار قرار داده شده است. این موضوع سبب مسئولیت پذیری افراد در قبال اعمال خود را در پی خواهد داشت. این مطلب با پژوهش های گیرهارت (Gearhart, 2000: 1-38 ) و کاواساتزوپولوس (Kavathatzopoulos ,2007:91-113) نیز هم راستاست.

همه سیاست گذاران و دست اندرکاران امر تعلیم و تربیت در نظام های آموزش از دور می توانند چالش های اخلاقی نظام های آموزش از دور در سطح کلان جهانی را با برنامه ای جهانی - که تهدیدها را تبدیل به فرصت می کند، مرتفع نمایند؛ چراکه آرمان اخلاق جهانی، رهنمون ساختن پدیدة جهانی شدن به خانوادة جهانی است. به این ترتیب، انسان با قائل بودن به اخلاق جهانی در نظام آموزش از دور، جهان مجازی امن تری را تجربه خواهد کرد.

منابع

قرآن کریم

نهج البلاغه (1382). ترجمه دشتی. انتشارات مسجد جمکران. چاپ اول.

بشیر، حسن؛ هراتی نیک، محمدرضا (1390 ). «الگوی مفهومی ارزیابی فرهنگی - اخلاقی راه حل های فناوری اطلاعات». فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری. سال 6. ش 1.

بلکستر، لورن؛ هیوز، کریستینا؛ تایت ملکم؛ مان، استیوارت (1385). چگونه تحقیق کنیم. ترجمه: عیسی ابراهیم زاده، ابوالفضل فراهانی و محمدرضا سرمدی. تهران: پیام نور. چاپ دوم.

ثقه الاسلامی، علیرضا (1390). «بررسی ماهیت مسائل اخلاقی پژوهش در فضای مجازی». فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری. س 6. ش 3.

الحرالعاملی، محمدبن حسن (1372). الوسائل الشیعه. (ج 9).

حلیمی، عمران (1384 ). «مبانی فقهی و حقوقی مالکیت معنوی از نگاه مذاهب». نشریه طلوع. شماره 16. ص 63.

روزنبرگ، مارک جی (1385). یادگیری الکترونیکی. ترجمه: داوود کریم زادگان مقدم. تهران: دانشگاه پیام نور.

سپهر، محمدتقی (1384 ). ناسخ التواریخ: حضرت علی ابن ابیطالب علیه السلام. قم: انتشارات مطبوعات دینی.

سعیدی، سینا؛ حاجی حسینی، حجت اله؛ سعیدی، صبا (1392 ). «بررسی عوامل مؤثر بر نقض قانون حق نشر توسط کاربران اینترنت». فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری. سال 8. ش 2.

سلیمی فر، مصطفی (1388). «تأثیر حمایت از تأمین حقوق مالکیت فکری بر رشد اقتصادی». فصلنامه اقتصاد مقداری. ش 4. صص 101 - 123.

شهریاری، حمید (1389). اخلاق فناوری اطلاعات. قم: انتشارات دانشگاه قم.

فراستخواه، مقصود (1385). «اخلاق علمی رمز ارتقای آموزش عالی». فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری. ش 1. صص 23 - 44.

فرهمند، مریم (1387). «دختران و کاربرد اینترنت». فصلنامه مطالعات راهبردی زنان. ش 41. صص 135 - 165.

فرهود، داریوش (1386). «مروری بر تاریخچه اخلاق همراه با گردآوری زمینه های گوناگون اخلاق». فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری. شماره 1 و 2.

فوادیان، محمدحسن. (1383). «رواج خودخواهی از نظر کارشناسان». گزارش مصاحبه پایگاه خبری شفقنا.

کاتوزیان، ناصر (1386). «اخلاق و حقوق ». فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری. شماره 1 و 2.

کیانپور راد، منصور؛ حجازی، گلناز (1383). «سقوط اخلاق علمی». فصلنامه علم آینده. س 3. ش 9.

کلینی، ابوجعفرمحمدبن یعقوب (1408 ق). الکافی. تهران. دارالکتب الاسلامیه. چاپ چهارم.

کونگ، هانس (1388 ). ساحت های معنوی ادیان جهان. ترجمه حسن قنبری. تهران: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب. چاپ اول.

---- (1389). «اخلاق جهانی به مثابه بنیانی برای جامعه جهانی». ترجمه و نقد: سیدحسین شرف الدین. معرفت اخلاقی. س دوم. ش 1. زمستان 1389. صص 115 - 146.

مجلسی، محمدباقر (1360 ). بحارالانوار. (ج 72).

----- (1360). بحارالانوار. (ج 78). حکمت 1.

هلد، دیوید؛ مک گرو، آنتونی (1382). جهانی شدن و مخالفان آن. ترجمه: مسعود کرباسیان. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

نوری، میرزاحسین (1408 ق). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. قم: مؤسسه آل البیت(ع).

واحدی، علی بن احمد (1411ق). اسباب نزول القرآن. واحدی. بیروت: دارالکتب العمیه.

هولمز، رابرت ال (1385). مبانی فلسفه اخلاق. ترجمه: مسعود علیا. تهران: ققنوس.

Brockett , R. G. & Hiemstra , R. (2004 ). "Toward Ethical Practice". Malabar, FL: Krieger Publishing Co.

Demiray, U. & Sharma, R.C. (2007). "Ethics and Distance Education: strategies for minimizing academic dishonesty in online assessment". online journal of distance learning administration , 5(3). Accessed: 2015/17/04.

Djoudi , M. (2009). "Experiences de e-learning dans les Universities Algerienns. Conference international sur l, informatique et ses Application". CIIA09. Saida , 3-4 mai.

Forster, D. (2012). "Codes of Ethics in Australian education: towards a national perspective ". Australian Journal of teacher education. 37. Pp: 1-17.

Freitas,S.D. (2008). "Emerging trends in serious games and virtual worlds". Becta’s report on emerging technologies for learning 3: 58-73.

Gearhart , D. (2000). Ethics in distance education: Are distance educators and administrators following Ethical practices? Dakota State University. Pp: 1 - 38.

Johnson,D. & Brett,W. (2005). "Moral principles and the life sciences: Choices about moral matters". Bioscene, 31(2). Pp: 17 - 23.

Kamal, A. (2005). The low of Cyber- Space. An invitation to the table of negotiations. Published by united nation institute for training and research.

Kavathatzopoulos , L. (2007). Ethics in IT. Uppsala University project. Available at: http://www.it.uu.se/research/project/itethics.

Kung, Hans. (1998). Oxford university. New York. Press. Pp: 91-113. https: //www. macquariedictionary.com.au/

Moor, H.J. (1985). "What is computer Ethics?". Metaphilosoph3, 16(4), 266-275.

Sampaio,R. (2008). "Educar, ensinare aprender a distậncia na era digital: principios bảsicos , proceedings of the X simp ỏsio International de". Informảtica Educativa. 03-05 October 2008. Salamanca. Pp: 145-150.

Shih, T. K. & Hung, J. C. (2007). "Future Directions in Distance Learning and Communication Technologies". Idea Group Publishing. pp: 236 - 237.

Temli, Y; Sen, D. & Akar, H. (2011). A study on primary classroom and social studies teachers perceptions of moral education and their development and learning. 11(4). Pp: 61 - 67.

Vandermoere, F; Blanchemanche, S; Bieberstein, A; Marette , S. & ; Roosen, J. (2010 ). "The morality of attitudes toward nanotechnology: about God, techno-scientific progress and interfering with nature". Journal of Nanopart res. 12. Pp: 373-381.

Willis, B. (2007). "Distance education: A practical guide ". Englewood Cliffs, NJ: Educational Technology Publications.

پی نوشت ها