به قلم : دکتر سید مرتضی صفوی ؛ متخصص تغذیه و رژیم‌های درمانی ؛ استاد دانشگاه علوم پزشکی اصفهان ؛ رئیس هیئت مدیره انجمن غذا، صنعت، سلامت
تحریریه زندگی آنلاین : در مطلب قبلی گفته شد ریزمغذی‌ها شامل ویتامین‌ها و املاح در مقایسه با کربوهیدرات‌ها، پروتئین‌ها و چربی‌ها به مقادیر جزئی برای فعالیت‌های حیاتی در بدن ضروری هستند. در کشور ما کمبود برخی از انواع ریزمغذی‌ها به ویژه کمبود آهن، روی، کلسیم، ویتامین‌های A و D از مشکلات شایع تغذیه‌ای در گروه‌های آسیب‌پذیر از جمله کودکان زیر 5 سال و زنان سنین باروری است. همچین به بررسی آهن و کم‌خونی فقر آهن پرداختیم. در این شماره به اهمیت دو ریز مغذی یُد و ویتامین A در سلامت می پردازیم.
بیشتربخوانید:
یُد
ید ماده مغذی ضروری برای فعالیت غده تیروئید و ماده اصلی در ساختمان هورمون‌های تیروئیدی است که تنظیم متابولیسم بدن را به عهده دارد. این هورمون‌ها بر بیشتر اندام‌های بدن اثر می‌گذارند و برای تکامل و عملکرد طبیعی بدن، مغز و دستگاه عصبی، حفظ گرمای بدن و انرژی ضروری هستند. ید به خصوص در اوایل دوران کودکی، بلوغ، حاملگی و شیردهی بیشتر مورد نیاز است و دریافت مقدار کافی آن اهمیت حیاتی دارد. کمبود ید عوارضی مانند نازایی، سقط جنین، تولد نوزاد مرده، ناهنجاری مادرزادی، عقب‌ماندگی‌های ذهنی، گواتر و کرتینیسم را به دنبال دارد. عواقب کمبود ید در دوران جنینی شدیدتر است.
پیشگیری: راهکار عمده برای پیشگیری از اختلالات ناشی از کمبود ید اضافه کردن ید به یک ماده غذایی مانند یددار کردن نمک، نان، آب و استفاده از محلول روغنی ید (تزریقی و خوراکی) است.
منابع غذایی: مهم‌ترین منبع طبیعی ید مواد غذایی دریایی مثل ماهی آب‌های شور و جلبک دریایی هستند. گیاهانی که در سواحل دریا می‌رویند نیز منابع خوب ید می‌باشند، اما مواد غذایی که دور از دریا رشد می‌کنند و ماهی آب‌های تازه، ید کمی دارند. ید موجود در گیاهان بر خلاف سایر مواد معدنی به مقدار ید خاکی بستگی دارد که گیاه در آن رشد کرده است. در کشور ما آب و خاک فاقد ید هستند، بنابراین هیچ کدام از محصولات غذایی قادر به تامین ید مورد نیاز بدن نمی‌باشند.
گرچه برای پیشگیری از بیماری‌های قلبی و عروقی و افزایش فشار خون مصرف کم نمک توصیه شده است، اما همان مقدار کم باید از نمک‌های یددار تصفیه شده باشد تا ید مورد نیاز بدن را تامین نماید و از طرفی عوارض احتمالی ناشی از وجود ناخالصی‌هایی مانند شن، ماسه، خاک، کلسیم، منیزیم، سولفات و فلزات سمی از قبیل سرب، جیوه، آرسنیک و کادمیوم در نمک نیز برطرف گردد. وجود این ناخالصی در نمک می‌تواند منجر به بروز عوارض نامطلوب در اندام‌های گوارشی، کلیوی، کبدی و ریوی شده و در مواردی ایجاد مسمومیت نموده و حتی باعث ممانعت در جذب آهن بدن شود.
نمک‌های تصفیه شده یددار به دلیل خلوص بالا میزان ید را بهتر و به مدت بیشتری حفظ می‌نمایند. نمک‌های یدار نباید به مدت طولانی در معرض نور خورشید و یا رطوبت قرار گیرند، چرا که ید خود را از دست می‌دهند. بهتر است نمک یددار در ظروف بدون منفذ پلاستیکی، چوبی، سفالی یا شیشه‌های رنگی با سرپوش محکم نگهداری شود. همواره باید به تاریخ مصرف نمک و وجود پروانه ساخت از وزارت بهداشت و قید عبارت تصفیه شده بر روی بسته‌بندی نمک دقت نمود. بعضی از مواد غذایی حاوی ترکیباتی هستند که در استفاده بدن از هورمون‌های تیروئیدی مداخله می‌کنند. این مواد گواتروژن نامیده می‌شود. مواد گواتروژن در گیاهان خانواده کلم، بادام‌زمینی و بعضی دانه‌های گیاهی موجود هستند. مواد گواتروژن در اثر حرارت از بین می‌روند.
بیشتر بخوانید:
ویتامین A
ویتامین A یکی از ریز مغذی‌های مهم با نقش‌های اساسی در سلامت ارگان‌های بدن است. این ویتامین در پیشگیری از بروز عفونت، سلامت پوست و بافت‌های مخاطی دستگاه گوارش، مجاری تنفسی، چشم‌ها و تامین رشد کودکان حائز اهمیت است. کمبود ویتامین A علاوه بر این که سرعت رشد کودک را کاهش می‌دهد، با تضعیف سیستم ایمنی و کاهش مقاومت بدن در برابر بیماری‌ها، موجب ابتلای مکرر کودک به انواع بیماری‌ها به خصوص بیماری‌های تنفسی و اسهالی می‌شود و ابتلای مکرر به بیماری‌ها کودک را در چرخه سوء‌تغذیه و عفونت گرفتار می‌کند.
منابع غذایی: ویتامین A در مواد غذایی حیوانی و گیاهی وجود دارد. شیر و لبنیات پرچرب، خامه، کره، قلوه و زرده تخم‌مرغ منابع خوب ویتامین A هستند و جگر منبع غنی ویتامین A به شمار می‌رود. مصرف جگر هفته‌ای یا ده روز یک بار می‌تواند میزان نیاز به ویتامین A را طی یک هفته تامین کند. روغن کبد ماهی اگر چه معمولا در رژیم غذایی روزانه مصرف نمی‌شود، اما منبع عالی ویتامین A است که به عنوان مکمل غذایی توصیه می‌شود.
منابع گیاهی: سبزی‌ها و میوه‌های زرد، نارنجی، قرمز و سبز تیره منابع خوب پیش‌سازهای ویتامین A از جمله کاروتنوئیدها هستند. بعضی از مواد غذایی دارای کاروتنوئیدهای فعال عبارتند از:
سبزی‌های زرد رنگ: هویج و کدو حلوایی.
سبزی‌های دارای برگ سبز: برگ چغندر، اسفناج، جعفری و سبزی‌های سبز سالادی (کاهو و فلفل دلمه‌ای سبز).
میوه‌های زرد رنگ: زردآلو، طالبی، انبه، آلو و هلو.
میو‌ها و سبزی‌های قرمز: گوجه‌فرنگی و فلفل دلمه‌ای قرمز.
علل کمبود ویتامین A:
دریافت ناکافی ویتامین A به دلایل مختلف از جمله تغذیه کودک با شیر مصنوعی، تغذیه تکمیلی نامناسب و مصرف ناکافی منابع غذایی ویتامین A، تغذیه نادرست و پرهیزهای غذایی در دوران بیماری و نقاهت، ناآگاهی‌های تغذیه‌ای، فقر اقتصادی و کم بودن منابع غذایی ویتامین A در محل.
افزایش نیاز به ویتامین A در بعضی از دوران‌های زندگی به ویژه دوران رشد سریع کودکی و نوجوانی، دوران بارداری و شیردهی.
بیشتر بخوانید:
اختلال در استفاده بدن از ویتامین A در برخی از موارد نظیر سوء‌تغذیه پروتئین – انرژی، ابتلای مکرر به بیماری‌ها به خصوص اسهال و عفونت‌های حاد تنفسی، آلودگی‌های انگلی و رژیم غذایی کم چربی.
پیشگیری: برای پیشگیری از کمبود ویتامین A در مناطقی که کمبود ویتامین A به صورت مشکل عمده مطرح است، تجویز مگادوز کپسول ویتامین A (200 هزار واحد بین‌المللی) به مادران شیرده تا 6 هفته پس از زایمان نیاز شیرخوار به ویتامین A را در 6 ماه اول زندگی تامین می‌کند. برای کودکان 6 تا 12 ماهه یک دوز 100 هزار واحدی و برای کودکان 5 – 1 سال یک دوز 200 هزار واحدی هر 6 ماه تجویز می‌گردد.
در کشور ما بر اساس برنامه کشوری تجویز روزانه قطره مولتی‌ویتامین و یا قطره A+D از روز پانزدهم پس از تولد تا 24 ماهگی به میزان 25 قطره در روز انجام می‌شود. به این ترتیب، کودکان روزانه 1500 واحد بین‌المللی ویتامین A دریافت می‌نمایند.
در آموزش‌های تغذیه تکمیلی به مادران مصرف مواد غذایی حاوی ویتامین A (جگر، زرده تخم‌مرغ، کره، سبزی‌های زرد و نارنجی رنگ و سبزی‌های سبز رنگ) در غذای کودک متناسب با سن او توصیه می‌شود. همچنین، مصرف میوه‌های غنی از ویتامین A نیز برای کودکان توصیه می‌شود.
غنی‌سازی مواد غذایی با ویتامین A مانند غنی‌سازی روغن‌های خوراکی با ویتامین A و پیشگیری و کنترل بیماری‌های عفونی و انگلی از دیگر راهکارهای پیشگیری و کنترل کمبود ویتامین A می‌باشند.
مصرف مواد غذایی غنی شده با ویتامین A می‌تواند بخشی از نیاز بدن به این ویتامین را تامین کند. در حال حاضر در کشور ما یک نوع کیک غنی شده با آهن و ویتامین A غنی می‌شود.
استفاده از این نوع کیک غنی شده به عنوان میان‌وعده برای کودکان و دانش‌آموزان توصیه می‌شود. میزان ویتامین A و آهن اضافه شده بر روی برچسب محصولات غنی شده درج شده است.
بیشتربخوانید:
