عواقب اقتصادی جنگ نیابتی ایران و آمریکا برای خاورمیانه

روزنامه انگلیسی زبان عرب نیوز عربستان سعودی 15 فوریه از لندن می‌نویسد: بی‌‌‌ثباتی فزاینده در خاورمیانه، اقتصادهای منطقه را که بسیاری از آنها قبلا با رکودهای عمیق، تورم مارپیچ، بیکاری بالا و بی‌‌‌ثباتی سیاسی دست و پنجه نرم می‌‌‌کردند، با ویرانی مواجه کرده و همزمان آنها را برای مقاومت در برابر یک درگیری بزرگ مجهز نکرده است. صندوق بین‌‌‌المللی پول در ماه اکتبر پیش‌‌‌بینی رشد منطقه‌‌‌ای برای سال 2024 را 0.5 درصد کاهش داد. پیش‌‌‌بینی می‌‌‌شود که تولید ناخالص داخلی منطقه‌‌‌ای در سال جاری تنها 2.9 درصد رشد کند - بهبود ناچیزی نسبت به رشد متوسط 2 درصدی که در سال 2023 مشاهده شد. در صورت تشدید درگیری در کشورهای نامبرده آن‌ هم در شرایط اقتصاد راکد، به راحتی می‌توانند منفجر شوند.

عمر رحمان، عضو شورای امور جهانی خاورمیانه به عرب نیوز گفت: لبنان، سوریه، عراق و یمن همگی با بحران‌‌‌های موجود روبه رو هستند و نمی‌‌‌توانند فرار سرمایه‌‌‌گذاران اقتصادی را به دلیل خطرات بالای جنگ ببینند. جاشوا لندیس، مدیر مرکز مطالعات خلیج فارس و ایران در دانشگاه اوکلاهاما، به عرب نیوز گفت: «سوریه به میدان جنگ برای رقابت قدرت‌های بزرگ، هم منطقه‌ای و هم بین‌المللی تبدیل شده است.» او گفت که افزایش ضربات اسرائیل به پایگاه‌‌‌های نظامی، انبارهای تسلیحات و فرودگاه‌‌‌های سوریه و همچنین افزایش تعداد کشتار هدفمند مقامات «به معنای مرگ، ویرانی و بی‌‌‌ثباتی بیشتر است.» لندیس معتقد است که تشدید حریق منطقه‌‌‌ای توسط اسرائیل و ایالات متحده در یکسو و شبه‌‌‌نظامیان نیابتی ایران در سوی دیگر، برای بسیاری از جنگجویان محلی پوششی فراهم کرده تا سرعت حملات خود را افزایش دهند و این مشکلات متعدد سوریه را تشدید می‌‌‌کند.

لندیس با اشاره به گروه‌‌‌های مسلح مخالف که همچنان کنترل استان ادلب و بخش‌‌‌هایی از حلب را در دست دارند، گفت: «دولت سوریه شبه‌‌‌نظامیان شمال غرب سوریه را بمباران می‌‌‌کند تا آنها را از ایجاد نهادهای دولتی مؤثر در منطقه خود باز دارد.» ترکیه نیز کمپین ترور علیه مقامات برجسته یگان‌‌‌های مدافع خلق در شمال شرق سوریه را تشدید کرده است. در این پس‌‌‌زمینه، دمشق که مدت‌‌‌ها توسط ایران و حزب‌‌‌الله حمایت می‌‌‌شد، خواسته یا ناخواسته خود را در میانه این آشفتگی‌‌‌های منطقه‌‌‌ای اخیر گرفتار کرده است. در اوایل فوریه، ایالات متحده در تلافی حملات شبه نظامیان تحت حمایت ایران به نیروهای آمریکایی مستقر در منطقه، از جمله حادثه 27 ژانویه در پایگاهی در اردن نزدیک مرز سوریه که در آن سه پرسنل آمریکایی کشته و 40 نفر زخمی شدند، به 85 هدف در هفت نقطه در سوریه و عراق حمله کرد.

برای عموم مردم سوریه، این تشدید منطقه‌ای مصائب بیشتر را به همراه دارد. لندیس گفت: عواقب اقتصادی این خشونت و بی‌ثباتی شدید بوده است. «اقتصاد منجمد شده است. تورم همچنان قدرت خرید مردم سوریه را می خورد و آنها را به فقر روزافزون سوق می‌دهد.» بر اساس آمار سازمان ملل، 90 درصد از جمعیت سوریه با فقر دست و پنجه نرم می‌کنند و 80 درصد آنها زیر خط فقر زندگی می‌کنند. دفتر هماهنگی امور بشردوستانه سازمان ملل در دسامبر اعلام کرد که 16.7 میلیون نفر در سراسر سوریه به کمک‌های بشردوستانه نیاز دارند. لندیس گفت: «کمک‌های بشردوستانه برنامه توسعه سازمان ملل متحد و برنامه جهانی غذا به دلیل توجهات بین‌المللی به غزه، سودان و سایر نقاط داغ منحرف شده است.

لندیس گفت: «می‌‌‌توان انتظار داشت بخش گردشگری سوریه که سال گذشته نقطه درخشانی را ثبت کرد، در سایه جنگ غزه و بی‌‌‌ثباتی منطقه‌‌‌ای روند نزولی پیدا کند.» لبنان نیز با چالش‌های مشابهی مواجه است. مرز این کشور با اسرائیل از زمان آغاز درگیری غزه در ماه اکتبر، با تبادل آتش پراکنده بین نیروهای دفاعی اسرائیل و گروه‌‌‌های لبنان از جمله حزب‌‌‌الله، مواجه بوده است. بسیاری از لبنانی‌ها نگرانند که درگیری تمام عیار حتی مخرب‌تر از جنگ 2006 به راحتی رخ دهد و عواقب غیر قابل تصوری برای غیرنظامیان به همراه داشته باشد.

یوآو گالانت، وزیر جنگ اسرائیل در ژانویه هشدار داد که «امکان دستیابی به یک توافق سیاسی با لبنان رو‌به اتمام است و در نتیجه ممکن است به اقدام نظامی متوسل شویم.» لبنان که از سال 2019 در تنگنای یک بحران مالی فلج کننده قرار گرفته و همچنین در یک وضعیت فلج سیاسی گرفتار شده، قادر به انتصاب رئیس جمهور جدید یا ایجاد یک دولت کارآمد نیست. رحمان گفت: «لبنان که هم اکنون از نظر اقتصادی و سیاسی در حال چرخش است، با روشن‌ترین چشم‌انداز یک درگیری فاجعه‌بار نظامی مانند سال 2006 مواجه است. به همین دلیل است که حزب‌‌‌الله با وجود دیگر تمایلات، نسبت به تشدید تنش با اسرائیل بی‌‌‌میل است.» بانک جهانی با اشاره به «ابهام زیاد» ناشی از جنگ غزه، از ارائه پیش‌‌‌بینی برای تولید ناخالص داخلی لبنان در سال 2024 خودداری کرد.

در همین حال، دپارتمان امور اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد رشد متوسط 1.7 درصدی را پیش بینی کرده است. اوا جی. کولوریوتیس، تحلیلگر سیاسی خاورمیانه، هشدار داد که هرگونه تشدید تنش در مرز لبنان و اسرائیل به جنگ همه‌جانبه، «عواقب جدی در پی خواهد داشت». او به عرب نیوز گفت: این تحول خطرناک احتمال گسترش بحران به سوریه و عراق و همچنین تشدید تنش در یمن ذیل استراتژی منطقه‌ای ایران یعنی وحدت عرصه ها را افزایش می‌دهد.

از منظر سیاسی در لبنان، وضعیت تفرقه و ناهماهنگی بین جناح‌‌‌های سیاسی افزایش می‌‌‌یابد. این به معنای فروپاشی همه‌جانبه اقتصاد خواهد بود. کولوریوتیس معتقد است که تشدید تنش بین اسرائیل و حزب‌‌‌الله، همراه با شکست در برقراری آتش‌‌‌بس در غزه، تنها تهدیدی را که حوثی‌های مورد حمایت ایران در یمن برای کشتی‌‌‌های تجاری در دریای سرخ و خلیج عدن ایجاد کرده‌اند، تقویت می‌‌‌کند. از 19 نوامبر، یمنی‌ها بیش از 20 حمله موشکی و پهپادی علیه کشتی‌ها در این آبراه‌های استراتژیک با هدف فشار بر اسرائیل برای توقف عملیات نظامی خود در غزه انجام داده‌اند. در اوایل فوریه، ایالات متحده و بریتانیا حملاتی را علیه 36 موضع حوثی‌ها آغاز کردند. یحیی سریع، سخنگوی ارتش یمن گفت که صنعا پایتخت در میان مکان‌‌‌هایی است که هدف قرار گرفته‌‌‌اند. یمن که از سال 2015 درگیر جنگ داخلی شدید است، در حال حاضر در وضعیت ویرانی اقتصادی قرار دارد و بخش‌‌‌هایی از جمعیت آن در آستانه قحطی قرار دارند. رحمان گفت: یمن جنگ‌‌‌زده به شدت به کمک‌‌‌های بشردوستانه وابسته است و در بحبوحه مذاکرات طولانی‌‌‌مدت برای پایان دادن به جنگ 8ساله خود قرار دارد.

ایالات‌متحده همچنین چند حمله را علیه شبه‌‌‌نظامیان تحت حمایت ایران در عراق انجام داده است. در 8 فوریه، یک حمله هواپیمای بدون سرنشین آمریکایی در بغداد، یکی از فرماندهان ارشد کتائب حزب الله را به همراه دو تن از محافظانش ترور کرد. پنتاگون مدعی شد که این فرمانده مسوول حمله مرگبار 27 ژانویه به نیروهای آمریکایی در اردن بوده است. پایگاه‌های نظامی آمریکا در خاورمیانه از اواسط اکتبر تاکنون با بیش از 165 حمله راکتی و پهپادی مورد اصابت قرار گرفته اند. عراق پس از چند دهه درگیری، نشانه‌‌‌هایی از بهبود اقتصادی را نشان می‌‌‌دهد، هرچند هنوز به شدت به صادرات نفت متکی است. رحمان معتقد است که آخرین جنگ منطقه‌‌‌ای «بسته‌ای مختلط» برای عراق ارائه می‌‌‌کند. او گفت: «از یک جهت، اقتصاد وابسته به صادرات نفت آن از بی‌ثباتی و قیمت‌های بالاتر سود می‌برد و شبه‌‌‌نظامیان وابسته به ایران نیز می‌‌‌توانند برنامه‌‌‌های خود را برای بیرون راندن آمریکا از عراق پیش ببرند.از سوی دیگر، عراق هم‌‌‌اکنون با بی‌‌‌ثباتی سیاسی و اقتصادی مواجه است و خطرات زیادی را برای تبدیل شدن به یک نقطه عطف یا حتی خط مقدم در یک جنگ منطقه‌‌‌ای که ایران را نیز در بر می‌‌‌گیرد، دارد.»

با این حال، لندیس نسبت به چشم‌انداز سوریه در صورت خروج آمریکا از عراق خوش‌بین است. وی گفت: اگر آمریکا مجبور به ترک پایگاه‌های خود در عراق شود، فشارها برای خروج از سوریه نیز افزایش خواهد یافت. در صورت بازگشت نفوذ دمشق به شمال شرق سوریه، احتمال احیای اقتصادی فراهم خواهد شد.«این برای کردها دردناک خواهد بود، اما اکثر سوری هایی که تحت کنترل دولت زندگی می‌کنند، نفت، گاز و برق را دوباره به دست خواهند آورد. این به سوریه کمک خواهد کرد تا کنترل اراضی و منابع خود را دوباره به دست گیرد.» آمریکا حدود 2500 نیرو در عراق، 900 نفر در سوریه و حدود 3000 سرباز در اردن به عنوان بخشی از ائتلاف تحت رهبری آمریکا دارد که به گفته پنتاگون به دنبال جلوگیری از احیای مجدد گروه تروریستی داعش است. اگرچه منطقه به طور فزاینده‌ای شبیه میدان جنگ بین ایالات متحده و ایران به نظر می‌رسد، اما کولوریوتیس تردید دارد که منطقه شاهد رویارویی مستقیم بین این دو باشد - چیزی که هیچ یک از طرفین ادعا نمی‌کنند که می‌خواهند. وی گفت: به‌رغم تشدید تنش‌‌‌های جاری در جبهه‌‌‌های مختلف در منطقه، دو طرف اصلی درگیری در واشنگتن و تهران هنوز علاقه‌‌‌ای به رویارویی مستقیم و همه جانبه ندارند.