فتوحات

فتوحات در دوره معاویه

با جنگهای داخلی پنج ساله، در دوره خلافت علی (ع) ، فتوحات در شرق و غرب کشور اسلامی متوقف گردید. چون سیاست علی (ع) اصلاح وضع داخلی و براندازی عناصر مفسد بود، فتوحات را متوقف ساخت. معاویه نیز که برای جنگ با علی (ع) نیاز به نیروی زیادی داشت، صلح با رومیان را پذیرفت. ⁽¹⁾ لذا جنگ در آن سو نیز متوقف شد. پس از پیروزی بنی امیه، فتوحات که ثمرات اقتصادی آن برای حکومت بیش از هر چیز دیگر بود، از نو آغاز شد.

مناطق تحت سلطه امپراطوری روم شرقی، مداوم مورد حمله قرار گرفت و تقریبا در اکثر سالهای حکومت معاویه این درگیریها ادامه داشت. در سال چهل و نه یا پنجاه بود که معاویه، سپاهی عظیم بدان سوی گسیل داشت. در این سپاه عبد الله بن عباس و ابو ایوب انصاری و گروه دیگری از صحابه و فرزندان آنان حضور داشتند. آنها تا پشت دیوارهای قسطنطنیه پیشروی کردند، اما موفق به تسخیر نشدند. در همان دیار بود که ابو ایوب انصاری رحلت کرد. ⁽²⁾

یکی دیگر از مناطق جنگی، افریقیه بود که در ادامه فتح مصر، از زمان خلیفه دوم، مکرر مسلمین در آن پیشروی داشتند. سرزمین سودان در آفریقا در این دوره فتح گردید. عقبة بن نافع، فرمانده آن دیار، که ناظر ارتدادهای مکرر اهالی بود، شهری را به نام شهر قیروان تاسیس کرد تا مسلمین در آن دیار سکونت اختیار کرده و ثبات منطقه را تضمین کند. ⁽³⁾ این شهر نقش مهمی را در حفظ فتوحات مسلمین در آن دیار بر عهده داشت.

در شرق اسلامی هم فتوحات ادامه داشت. سعید، فرزند عثمان، مدتی در بخارا و حوالی آن به فتوحات مشغول بود. او در سمرقند با سغدیان درگیر شد و پس از مدتی با آنها مصالحه کرد. وی گروگانهایی از ملکه بخارا گرفته بود تا پس از بازگشت از فتح سمرقند، آنها را بدو بازگرداند، اما بر خلاف عهد خویش آنها را به مدینه آورده و از آنها بهره کشی کرد. پس از مدتی سعید به دست آنها کشته شد. ⁽⁴⁾ در سالهای بعد بارها جنگ در این دیار ادامه داشت.

مناطق هند و سند هم شاهد جنگهای متوالی بود. در سال چهل و سه و بعد از آن حملاتی به این مناطق- بین کابل و ملتان- صورت گرفت که همراه غنائم بسیار زیادی بود. ⁽⁵⁾ در نقاط دورتر، همچون منطقه غور، نیز فتوحات ادامه داشت. در سال چهل و هفت که اهالی این منطقه پس از صلح، عهد خود را شکستند، باز مورد حمله قرار گرفتند. ⁽⁶⁾

از این زمان به بعد، نمی توان فتح بزرگی را برای مسلمین یافت، زیرا از یک طرف رومیان با جسارت بیشتری آماده مقابله بودند و از طرف دیگر دوری مناطق جنگی، بویژه شرق اسلامی، مانع از آن بود که مسلمین بتوانند اقدامات جدی برای فتح آن دیار انجام دهند. بتدریج مشکلات این فتوحات، و درگیریهای قبیلگی عربها در سرزمینهای فتح شده- مانند خراسان- مانع از تجهیز نیروی زیاد برای ادامه فتوحات گردید. ارتدادهای مکرر در مناطق فتح شده، قوت و نیرو را از اعراب مسلمان گرفت. شورشهای درونی کشور اسلامی، مانند حرکات خوارج و مخالفتهای شیعی و غیر، عامل دیگری در تضعیف حکومت مرکزی بود.

پی نوشت ها:

1. الفائق فی غریب الحدیث، ج 1، ص 46، نک: الموفقیات، ص 301

2. فی التاریخ الکامل، ج 4، ص 461

3. همان، ج 3، ص 465

4. همان، ج 4، ص 193- 197، فتوح البلدان، ص 401، 402

5. همان، ج 3، ص 446

6. همان، ج 3، ص 456