تفسیر راهنما؛ محصول شجره جهاد و اجتهاد

به گزارش خبرگزاری بین المللی قرآن(ایکنا)، نشست شناخت‌شناسی تفسیر راهنما به همت پژوهشکده قرآنی و معاونت فرهنگی اجتماعی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با همکاری انجمن ایرانی مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، ظهر امروز 18 بهمن، برگزار شد. 

در آغاز این نشست حسینعلی قبادی رییس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ضمن تبریک دهه فجر گفت: همه آیت‌الله هاشمی را استوانه انقلاب می‌دانند و در مجموع ایشان از درخشنده‌ترین یاران امام بودند.

قبادی گفت: از منظر یک دانشجوی پیش از انقلاب و به عنوان محقق علوم انسانی اولین ویژگی ایشان استراتژیست بودن آیت‌الله  هاشمی و نگاه نخبگان به پدیده ها بود که مساله شناسانه پیش‌تر از همه حرکت می‌کردند. ویژگی دوم ایشان برای نهاد روحانیت فرصت آفرین بودند و توانستند کارآمدی روحانیت در جهان امروز را نشان دهند. نکته سوم خصوصیت اعتدال‌گرایانه ایشان بود که در ادامه حرکت نخبه‌گرایانه است و خصوصیت بعدی ایشان نگاه توامان ملی و جهانی ایشان است.

رییس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ادامه داد: ایشان به پیوند بین نسلی اهتمام داشتند و از شکاف نسل‌های گوناگون انقلاب جلوگیری کردند. اگر ندانیم جوانان چه اقتضائاتی دارند، چگونه باید با ایشان رفتار بکنیم و ایشان از این شکاف جلوگیری می‌کردند.

قبادی تصریح کرد: ایشان در کنار همه اشتغال سیاسی کار علمی را کنار نگذاشتند، ایشان تنها علم به قرآن نداشت بلکه شهود قرآنی داشت و در وجود خود تجربه‌ای قرآنی داشته و خودشان هم بارها گفته‌اند که هر مشکلی که داشتند به قرآن رجوع می‌کردند.

اشرف بروجردی معاونت فرهنگی و اجتماعی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، گفت: امیدوارم بتوانیم با استفاده از تجربه آیت الله هاشمی که شناسنامه و آموزگار انقلاب بود، راه آینده را باز کنیم. شاید در 10 سال آینده قدر ایشان را بدانیم. شاید هنوز زود است که به کنه افعال ایشان برسیم. 

وی ادامه داد: آیت الله هاشمی در قانون برنامه توسعه اول بر حوزه علم و آموزش تمرکز کرده بود و این نشان‌دهنده عمق نظر او در این زمینه بود. این نشست گام نخست شناخت وجوه فعالیت‌های علمی آیت الله هاشمی است تا آیندگان بدانند ایشان به سبب عشقی که برای مردم داشت فعالیت‌هایی را کردند که به تکامل انسانی منجر می‌شود.

در ادامه محسن هاشمی، فرزند ارشد آیت‌الله هاشمی گفت: از حضار تشکر می‌کنم. در خاطرات ایشان و در مقدمه تفسیر راهنما و فرهنگ قرآن ایشان توضیح داده‌اند که از همان آغاز می‌خواستند کار قرآنی کاملی انجام دهند. ایشان معتقد بودند کتب موجود در خصوص مفاهیم جدیدی مانند اشرافی‌گری جوابگو نیست. ایشان در زندان طولانی آخر تصمیم نمی‌گیرند فیش‌های مطالعاتی را می‌نویسند و توسط مادرم به بیرون می‌فرستند. دوستان‌شان از جمله آقای معادی‌خواه بعد از انقلاب فیش‌ها را به چند کلاسور بزرگ تبدیل می‌کنند و سپس آقای دعاگو فعالیت‌هایی را در حزب جمهوری اسلامی در تکمیل این کار می‌کند و بعد با تشکیل مرکز فرهنگ و معارف قرآن و با جلسات مستمر کارها را ادامه می‌دهند و تاکنون سه مجموعه قرآنی از آثار ایشان تولید شده است.

در ادامه فروغ پارسا، رییس انجمن ایرانی مطالعات قرآن و فرهنگ اسلامی، گفت: عمق حرکت و تحولی که ایشان ایجاد کردند، در زمان حیاتشان شناخته شده نبود. انتخاب یک بعد از شخصیت قرآنی، به معنای غفلت از این موضوع نیست که این وجه شخصیت ایشان از بعد سیاسی و اجتماعی جدا باشد و همه فعالیت‌های آیت‌الله منبعث از قرآن بود. ترسیم شخصیت جامع الاطراف ایشان در یک نشست ممکن نیست و ما در پی آن بودیم که جنبه قرآنی را بررسی کنیم و در این راستا از محضر بزرگوارانی استفاده کنیم که ارتباط تنگاتنگ و نزدیکی با ایشان در فعلیت قرآنی داشتند. 

در ادامه این نشست حجت‌الاسلام و المسلمین سیدمحمدعلی ایازی، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد گفت: همانطور که اشاره شد شخصیت قرآنی آیت‌الله هاشمی تحت شعاع فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایشان قرار گرفته و کمتر مورد توجه جدی جامعه ما واقع شده است.

وی ادامه داد: ویژگی همه مبارزان اسلامی در دوران معاصر بازگشت به قرآن بوده است. همه کسانی که پس از سیدجمال‌الدین اسدآبادی به اصلاح فکر می‌کردند، نظر به بازگشت به قرآن داشتند و در پی آن بودند تا دستورات قرآنی عملی شود و مسلمانان به شکوه گذشته بازگردند.

ایازی افزود: امام خمینی، مطهری، بهشتی، امام موسی صدر  اثر قرآنی داشتند و تنها آیت الله هاشمی یک کار کاملا قرآنی را انجام داده است. امام هزار آیه، شهید مطهری 10 جز و آیت‌الله موسوی‌اردبیلی بخش‌هایی از قرآن را مورد عنایت قرار داده‌اند و بقیه هم همین طور.

این استاد دانشگاه ادامه داد: سال 66 بود، که کار تفسیر تقریبا رها شده بود و ایشان ناامید و ناراحت بودند و تعبیرشان این بود که ببینم چه می‌شود، اما پس از دو ماه که کار با حضور حجت‌الاسلام معرفت، حجت‌الاسلام صالحی نجف آبادی و حجت‌الاسلام کورانی و حدود سی محقق کار آغاز شد، ایشان امیدوار شدند و ما تقریبا هر روز جلسه داشتیم و در پایان کار در حدود هشتاد محقق فعالیت داشتند. از میان کسانی که طرح بازگشت به قرآن داشتند، خداوند به ایشان توفیق کار قرآنی کاملی را اعطا کرد.

وی افزود: برخی از تفاسیر در حبس نوشته‌اند، من جمله ابومسلم اصفهانی که بسیار عقل‌گرایانه و فراخ بال بوده است. ابوعلی سینا نیز سه سوره را در زندان تفسیر کرده است. تفسیر دیگر فی ضلال قرآن است که در زندان نوشته شده است. سعید هوا نیز الاساس فی تفسیر را در حبس نوشته که شاگرد سید قطب است. تفسیر بعد تفسیر پرتویی از قرآن است، اما شاخص‌ترین تفسیری که در زندان نوشته شده تفسیر راهنما است. مفسر زندانی تهدید حبس را به فرصتی معنوی برای جامعه بدل می‌کند.

ایازی افزود: آقای هاشمی می‌خواست الگویی جدید را در نسبت به قرآن ایجاد کند. مجموعه همه خطبه‌های اول آقای هاشمی که قرآنی بود، نشان می‌دهد که دغدغه ایشان اجتماعی است. دغدغه ایشان سیاسی بوده و ایشان به دنبال عینیت‌بخشی به قرآن در جامعه بوده است و ما این را از کتاب امیرکبیر متوجه می‌شویم.

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد ادامه داد: ما تفسیری مانند تفسیر راهنما برای استفاده عمومی و پژوهشگران نداریم. نثر زندان و بعد از زندان ساده و روان است. دسته‌بندی موضوعات قرآنی با ترتیب منطقی انجام شده است. تفسیر راهنما ارتباط آیه قرآن با موضوعات اجتماعی و عینی را دسته‌بندی و بیان کرده است.

ایازی تصریح کرد: پشت پرده تفسیر راهنما اندیشه اجتماعی آیت‌الله هاشمی است در حالی که اندیشه سنتی ما فردگرایانه بوده است. نکته بعدی به عنوان پشت پرده تفسیر راهنما، توجه به شبهات ممکن و پاسخ به آنها در این تفسیر است.

در ادامه این نشست حجت‌الاسلام و المسلمین محمدصادق یوسفی‌مقدم با تبریک ایام مبارک دهه فجر و تسلیت رحلت عالم فرزانه و مجاهد نستوه آیت‌الله هاشمی، گفت: بی‌شک تفسیر راهنما را باید محصول شجره جهاد و اجتهاد دانست. تفسیر راهنما ترکیبی است یعنی هم ترتیبی و هم موضوعی است. ما توفیق بازنگری تفسیر راهنما را پیدا کردیم. 

وی ادامه داد: تفسیر راهنما از همه مناهج تفسیری با تکیه بر روش قرآن به قرآن استفاده کرده است. سبک تفسیر راهنما نیز ترکیبی بین موضوعی و ترتیبی است.

وی ادامه داد: در این تفسیر بر الفاظ آیات قرآن اکتفا نشده و از همه ابزارها استفاده شده تا پیام‌های احکام قرآن فرازمانی فراخوانی استفاده شده و تعمیم یابد. این شاه بیت برداشت تفسیری ایشان است که آیات قرآن برای استفاده در همه زمان‌ها است از این رو، این تفسیر گزاره‌های شخصیه را به گزاره‌های حقیقیه تبدیل کرده است.

وی افزود: این تفسیر علاوه بر گرایش اجتماعی و سیاسی گرایش‌های دیگری هم دارد. در این تفسیر از گرایش ادبی برای به کرسی نشاندن گرایش‌های دیگر استفاده شده است. گرایش دیگر گرایش فقهی است. در تفسیر راهنما تلاش شده است تا از بیشتر آیات استفاده فقهی بشود. همچنین گرایش فلسفی نیز در تفسیر راهنما دیده می‌شود. 

وی در پایان گفت: یکی دیگر از گرایش‌های دیگر در این تفسیر نیز گرایش کلامی با جهت شیعی بوده و از  این باورها دفاع صورت گرفته است. گرایش اجتماعی تفسیر راهنما بیشتر از دیگر تفاسیر معاصر بوده و در ذیل بسیاری از آیات دیده می‌شود. این تفسیر از برکات تشیع است و امید است این شیوه کار به فرهنگ‌های تخصصی قرآن تبدیل شود.