امام خمینی; نگاهی آغازین به جامعه شناسی، روان شناسی، سیاست و فقه وی

امام خمینی: نگاهی آغازین به جامعه شناسی، روانشناسی، سیاست و فقه وی. این نام کتابی است که دکتر مصطفی رافعی درباره امام خمینی قدس سره و ظاهرا به سفارش رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در بیروت نوشته و در سال 1994 م / 1414ق / 1373 ش دارالاسلامیه بیروت آن را منتشر کرده است.

کتاب از زاویه هایی تازه به اندیشه امام خمینی قدس سره پرداخته و مناسب می نماید نگاهی گذرا به آن بیفکنیم. پیش از بررسی کتاب به زندگی مؤلف اشاره می کنیم:

دکتر مصطفی رافعی

رافعی از شخصیتهای فرهنگی لبنانی است که به سال 1924 م در طرابلس دیده به جهان گشوده و تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را در همان شهر گذرانده است.

وی نخستین مدرک دانشگاهی خود را در سال 1945 از دانشکده شریعت دانشگاه ازهر گرفته و دو سال بعد از همین دانشگاه اجازه تخصصی قضاوت شرعی را اخذ کرده است.

رافعی در سال 1948 به دوره دکترای حقوق دانشگاه پاریس و در همان سال به دوره دکترای ادبیات در دانشگاه سوربون درآمده و در سال 1950 دکترای حقوق خود را از دانشگاه پاریس گرفته است.

او پس از به پایان رساندن تحصیلات عالی به لبنان بازگشته و مدت کوتاهی دست به کار وکالت بوده است. سپس از سال 1951 عهده دار سمت حاکم شرع استان بقاع، از سال 1953 قاضی طرابلس و پس از آن در سال 1954 قاضی بیروت شده است.

رافعی در کنار کار قضاوت به تدریس در دانشگاه لبنان پرداخته، و در مجلس اعلای شرعی اسلامی عضویت داشته و نایب رئیس کمیته دائمی آن بوده است.

وی از سال 1962 به سمت رایزن فرهنگی لبنان در مصر، سودان و حبشه گماشته شده و در قاهره به ایفای وظایف خود در این سمت پرداخته و پس از ده سال در پی بازگشت به لبنان دیگر بار کار قضاوت و تدریس را پی گرفته است.

او که در شماری از کنفرانسهای وحدت اسلامی در تهران حضور داشته از منادیان وحدت مذاهب و در شمار عالمان آشنا با شیعه است.

رافعی افزون بر نوشتن مقاله هایی برای مطبوعات لبنان، مصر، فرانسه و عربستان سعودی کتابهایی چند به رشته تحریر درآورده که از آن جمله است:

- طرابلس الفیحاء، چاپ شده به سال 1942 در قاهره.

- الطلاق فی الاسلام، چاپ شده در حریصا (لبنان) و به زبان فرانسه.

- الاسلام نظام انسانی، با چندین چاپ در قاهره و بیروت.

- الاسلام انطلاق لاجمود، چاپ شده در بیروت برای چندین نوبت و ترجمه شده به زبان فارسی.

- حضارة العرب، با چندین چاپ در بیروت.

- نحن و امیرکا، چاپ شده در بیروت به سال 1960.

- من فوق المنبر، با چندین چاپ در قاهره.

- التنظیم القضائی فی لبنان من الناحیتین: الشرعیه و القانونیه، چاپ شده در قاهره.

- الاسلام و مشکلات العصر، چاپ لبنان.

- الدعوة و الدعاة فی الاسلام، چاپ لبنان.

- فنون صناعة الکتابه، چاپ لبنان.

- الاحوال الشخصیه، با چندین نوبت چاپ در لبنان.

- الدبلوماسیه، چاپ لبنان.

- اسلامنا: فی التوفیق بین السنة و الشیعه، با چاپ عربی در بیروت و ترجمه به زبان انگلیسی، فارسی و اردو

- نظام الاسرة فی لبنان فقها و قضاء.

- الاسلام دین المدینة القادمة.

- تاریخ الفقه و الفقهاء عند المذاهب السته.

- تاریخ التشریع.

- القواعد القانونیة و الشرعیه.

- المبادی الشرعیة فی علمی الفقه و اصوله

- احکام الجرائم فی الاسلام

- و الامام الخمینی لبنة اساسیه فی سوسیولجیته و سیکولوجیته و سیاسته و فقهه

نگاهی اجمالی به کتاب

کتاب الامام الخمینی لبنة اساسیه فی سوسیولجیته و سیکولوجیته و سیاسته و فقهه شامل 392 صفحه است که در قطع وزیری و به زبان عربی در مؤسسة الدار الاسلامیه للطباعة و النشر و التوزیع بیروت، و به سال 1414ق / 1994 م. منتشر شده است.

آغاز کتاب مزین به تصویری از امام خمینی است و متن اصل کتاب پس از مقدمه ناشر (ص 1 و 2)، مقدمه مؤلف (ص 3 و 4)، دیباچه (ص 5 و 6) و درآمدی بدون عنوان (ص 7-19) از صفحه 21 شروع و به صفحه 386 ختم می شود. صفحه های 387 تا 392 نیز در بردارنده فهرست کتاب است.

مؤلف در درآمدی که بر این کتاب نوشته از حرکتهای اصلاح طلبانه در جهان اسلام سخن به میان آورده و نهضت امام خمینی را در ردیف حرکتهای بیدارگرانه سید جمال الدین اسدآبادی، محمد عبده، رشید رضا، کواکبی، علامه طباطبایی و محمد حسین کاشف الغطاء بررسیده است.

مؤلف آنگاه در ده باب مباحث اصلی کتاب را مطرح کرده است.

نخستین باب در بردارنده دو فصل است و مؤلف در فصل نخست کلیاتی را درباره حرکتهای اصلاح طلبی و بیدارگری در جهان اسلام که پیش از انقلاب امام خمینی روی داده است مطرح می کند و از آن جمله به بررسی حرکت و تلاش جماعة التبلیغ، تلاش اخوان المسلمین و حسن البناء، تلاش حزب التحریر الاسلامی پنهانی، تلاش اقبال لاهوری، تلاش جماعة الاسلامیه مودودی می پردازد. همچنین در فصل دوم بحثی فشرده درباره ایران فراروی می نهد و از جمله درباره موقعیت جغرافیایی ایران، ایران پیش از ساسانیان، ویژگیهای ایرانیان، ایران در روزگار ساسانیان و ایران در پرتو اسلام می نویسد.

دومین باب کتاب درباره امام خمینی و متشکل از دو فصل است: فصل نخست بتفصیل از ولادت امام خمینی، تبار والای ایشان، و به مناسبت از اهل بیت امام علی علیه السلام، حضرت فاطمه علیهاالسلام، امام حسن علیه السلام، امام حسین علیه السلام، هر یک جداگانه و سپس از سایر ائمه اطهارعلیهم السلام و منزلت علمی آنان سخن به میان می آورد و در پایان همین فصل، ریشه داشتن و اصالت اندیشه مهدی موعود را در منابع اهل سنت اثبات می کند و یادآور می شود که «به دلالت بسیاری از احادیث صحیح، اندیشه مهدی نزد اهل سنت ثابت است، درست همان گونه که به صورتی یقینی نزد شیعه امامیه ثابت است (ص 75).

مؤلف در سومین باب کتاب در سه فصل از شخصیت امام خمینی بحث می کند: در نخستین فصل به تعریف شخصیت و عناصر بنیادین در شکل گیری آن می پردازد، در دومین فصل به ویژگیهای شخصی امام خمینی اشاره می کند و در سومین فصل ویژگیهای خلقی و اجتماعی امام را برمی رسد. او در این فصل پس از اعتراف به ناتوانی در برشمردن ویژگیهای امام، بتفصیل از ورع و تقوای امام، تهجد امام، جدا نکردن دین از سیاست نزد امام، تواضع امام، شجاعت و پایداری امام، اعتماد به نفس امام، حفظ حرمت خود و دیگران و ساده زیستی امام می نویسد و در هر بخش نمونه هایی نیز نقل می کند.

چهارمین باب کتاب دربردارنده یک پیشگفتار و سه فصل است: پیشگفتار به نحوه رویارویی امام با صهیونیزم، فراماسونری و استعمار اشاره می کند، در فصل نخست از صهیونیزم و اهداف آن سخن به میان می آید، در دومین فصل فراماسونری به عنوان جانشین صهیونیزم بررسی می شود، و در فصل سوم به استعمار و نیز مضمون نامه امام خمینی به گورباچف پرداخته است.

پنجمین باب با عنوان «نابودی اسرائیل حتمی است » مشخص شده و در آن در طی چهار فصل به مباحث زیر پرداخته شده است: فصل اول، امام خمینی و فلسطین; فصل دوم انتفاضه در سرزمینهای اشغالی، فصل سوم مخلص منتظر و فصل چهارم، فریضه جهاد.

باب ششم کتاب درباره مشکلات زن مسلمان معاصر و مشتمل بر هفت فصل است: فصل نخست درباره مساله مساوات میان زن و مرد، فصل دوم درباره دو برابر بودن میراث مرد نسبت به زن، فصل سوم درباره تعدد زوجات، فصل چهارم درباره طلاق، فصل پنجم درباره حجاب در اسلام، فصل ششم درباره مساله جوانان در روزگار حاضر و فصل هفتم درباره تبلیغ و ابزارهای آن و نیز وظایف مبلغان و طلاب حوزه در این خصوص.

گفتنی است هر چند ظاهرا برخی از این عناوین مستقیما به بررسی ابعاد شخصیتی امام برنمی گردد، اما مؤلف به مناسبت به دیدگاه امام در این عرصه ها و راه حلی که امام برای این مشکلات ارائه کرده است اشاره می کند.

در باب بعدی که به خطا باب ششم عنوان شده و این خطا هم در متن و هم در فهرست از چشم نگارنده و دیگر عوامل تولید پنهان مانده، در سه فصل از انقلاب امام خمینی بحث می شود: در فصل اول سیاست تعریف می شود، در فصل دوم انقلاب و عوامل آن تعریف و بررسی می شود و سومین فصل به انقلاب سیاسی، اقتصادی و اجتماعی امام خمینی قدس سره اختصاص می یابد.

باب هفتم کتاب [و در واقع باب هشتم و به همین ترتیب تا پایان] درباره اجتهاد و تقلید و در سه فصل است: فصل اول در تعریف اجتهاد و ضرورت و شروط آن، فصل دوم درباره انقلاب فقهی امام خمینی، و فصل سوم درباره انقلاب فرهنگی امام خمینی قدس سره. مؤلف در فصل دوم و در بررسی انقلاب فقهی امام برخی از مبانی اندیشه فقاهتی امام را برمی شمارد و از آن جمله به مساله هدفداری دین، مساله ربا و برخورد با آن، فتوای امام در مورد معادن، فتوای امام در مبحث ولایت فقیه و فتوای امام در مورد مصرف زکات و حمایت از انقلاب فلسطین اشاره می کند.

هشتمین فصل کتاب، خود از پنج فصل تشکیل می شود: فصل اول درباره وجوب برپا کردن حکومت اسلامی و نهادهای مربوط به آن، فصل دوم درباره تعریف حکومت اسلامی، فصل سوم درباره شکل حکومت اسلامی، فصل چهارم درباره اهداف حکومت اسلامی، و فصل پنجم درباره امامت و مرجعیت و ولایت فقیه.

مؤلف در باب نهم کتاب از مبانی حکومت در جمهوری اسلامی و نهادهای برخاسته از این حکومت سخن به میان می آورد و در پنج فصل به بررسی مباحث زیر می پردازد: فصل اول، شورا و مسؤولیت و بازخواست از مسؤولان; فصل دوم، دیوان مظالم و نظام حسبه; فصل سوم، مسؤولیت مشترک اقتصادی همه مردم; فصل چهارم، وحدت مسلمانان; فصل پنجم، اختصاص ولایت به خداوند.

سرانجام آخرین باب کتاب متشکل از چهار فصل به این شرح است: فصل اول با عنوان خط امام خمینی و ویژگیهای آن، فصل دوم با عنوان آثار و تالیفات امام و در بردارنده 46 اثر، فصل سوم با عنوان نمونه هایی از نامه های امام که در آن نامه امام خمینی به گورباچف و نیز پیام ایشان به حجاج در سال 1407ق و وصیتنامه الهی - سیاسی امام بررسی شده است. البته در این باب یا چاپ کلمه «اربعة فصول » (چهار باب) در ابتدای باب خطاست و یا مؤلف می خواسته است فصل مستقل به وصیتنامه اختصاص دهد و این کار از یاد رفته است.

کتاب حاضر هر چند از ضعفهایی در تالیف و درهم ریختگیهایی در تنظیم مباحث و همچنین احتمالا از نوعی شتابزدگی و پرهیز از فرورفتن به ژرفای مباحث خبر می دهد و هر چند خطاهایی چون استناد به قانون اساسی جمهوری اسلامی قبل از اصلاحات، روزآمد نبودن پاره ای از منابع مؤلف را می نمایاند، اما در مجموع از نگاه بیرونی و در معرفی امام خمینی و اندیشه های او، برای جهان عرب می تواند اثری مفید باشد.