نظری بر فهرست نسخ خطی آستان قدس رضوی (جلد پانزدهم)

مشخصات

نام کتاب: 
فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی (جلد پانزدهم).

موضوع:
 ادعیه؛ 

مؤلف:
 محمد وفادار مرادی.

ناشر:
 کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی مشهد؛ 

تاریخ نشر:
 1376ش؛

 قطع:
 وزیری؛ 

تعداد صفحات:
 591 صفحه و 85 تصویر از نسخ خطی.

در این فهرست، 810 نسخه مربوط به دعا و موضوعات مربوط به آن معرفی شده است. این جلد، در واقع ادامه جلد ششم فهرست این کتابخانه است که در سال 1344ش، منتشر شده است.
در فهرست مورد بحث، 810 اثر در زمینه دعا معرفی شده که غالب آنها متعلق به مؤلفان شیعه است؛ فهرست نگار محترم، از جهت اینکه تعداد قابل توجهی از این آثار را برای اولین بار به جامعه علمی معرفی نموده، خدمت شایانی را انجام داده است.
از جمله نسخی که برای اولین بار در این فهرست معرفی شده، می توان به کتابهای زیر اشاره نمود:

1 سجنجل الأرواح و نقوش الألواح، سعد الدین محمد حموی (ص290 فهرست).

2 صحیفه سجّادیه با سند دیگر:
در صفحه 332 فهرست، نسخه ای از صحیفه سجّادیه با شماره 12405 معرفی شده که در قرن پنجم تحریر شده و سندی غیر از سند «صحیفه سجّادیه» مشهور و رایج دارد.
شایان ذکر است که این صحیفه به تصحیح و مقدمه استاد کاظم مدیر شانه چی در سال 1371ش، از سوی بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، از روی همین نسخه منتشر گردیده است و در پایان صفحه آخر نسخه، نام کاتب، حسن بن ابراهیم بن محمد الزامی و تاریخ تحریر، شوال سال 416ق، ذکر گردیده که فهرست نگار، نام کاتب و تاریخ را ذکر نکرده است.
همچنین مصحح، واقف نسخه و عبارت وقف را چنین ذکر نموده:
«وقفه الأستاذ الامام أبوعبداللّه، أحمد بن عمر الزاهد، علی مدرسة شیخه الامام حامد بن أحمد بباب غرره، والتولیة لعمر بن محمد الحامدی».1
و در فهرست چنین آمده:
«وقفه الأستاذ أبوعبداللّه، أحمد بن أبی عمر الزاهد، علی مدرسة شیخه الامام حامد بن أحمد سال [کذا] عنده والتولیة لعمر بن محمد الحامدی».2
شایان ذکر است که این مجموعه، جز صحیفه، شامل چهار رساله دیگر با عناوین: قوارع القرآن؛ رسالة فی التذکیر والتأنیث؛ آیات الرقیة والحرز؛ رسالة فی استفتاح شهر رجب (از حسکانی) است که رساله اول و چهارم به چاپ رسیده است.

3 شرح صحیفه سجادیه از میرزا حسن لاهیجی (ص324فهرست):
در «الذریعه» این شرح، معرفی و در ضمن آن گفته شده که «لم یتم مع أنه کبیر فی ثلاث مجلدات».3 با توضیحاتی که در فهرست ذکر گردیده، ظاهرا شکی باقی نمی ماند که نسخه معرفی شده، یکی از مجلدات شرح میرزا حسن لاهیجی قمی است؛ زیرا وی به دلالت سایر آثارش، به نقل صریح و ذکر اسامی دیگران اصلا نمی پردازد و در این شرح نیز از همین سبک پیروی کرده است. امید است که با معرفی سایر نسخ خطی فهرست نشده کتابخانه ها، دیگر مجلدات این شرح نیز شناسایی گردد.

4 روح الأرواح، ابوالقاسم احمد سمعانی [متوفی،534ق](ص221 فهرست):
این کتاب، یکی از مهمترین شروح عرفانی فارسی است که بر اسمای حسنای باری تعالی نوشته شده است و در سال 1368ش، به تصحیح استاد نجیب مایل هروی در تهران از سوی انتشارات علمی و فرهنگی منتشر گردیده و مصحح محترم از این نسخه نیز در تصحیح استفاده نموده است.
نسخه مورد بحث، یکی از نفیس ترین نسخ موجود این کتاب است که به خط نستعلیق احمد بن عبدالرزاق بن فضل اللّه تحریر شده و در شعبان سال 840ق، به پایان رسیده است.
کاتب، بعد از اتمام نسخه، پنج غزل فارسی از شاعری با تخلص «احمد» آورده است. این پنج غزل، تماما در مقدمه مصحح، صفحات 107 109 و در فهرست، پاورقی صفحه221 و استدراک صفحه 533 و 534 از همین نسخه نقل شده است.
امّا در مورد ناظم این غزلیات، در مقدمه مصحح چنین آمده:
گوینده این اشعار، شاعری متخلص به «احمد» است؛ تخلصی که با نام کاتب نسخه که کاتب این غزلیات نیز می باشد یکسان است… ولی این غزلها از کاتب نیست؛ زیرا جمله های دعائیه ای که در آغاز هر غزل دیده می شود، مؤید این است که غزلهای مذکور از احمدبن عبدالرزاق نیست.
علاوه بر این، یکی از خانقاهیان با نام و نشان که دیوان شعری هم دارد و در شعر، «احمد» تخلص می کرده، احمد جام ژنده پیل است که با القاب و کنیه شیخ الاسلام، قطب الاوتاد، معین الدین ابو نصر، از او یاد کرده اند. غزلیات مزبور، از این خانقاهی هم نیست؛ زیرا در سرآغاز ورق /291 b / نسخه مورد بحث، به خط کاتب، عبارتی آمده که متأسفانه بر اثر آب دیدگی پاک شده است و یا به عمد آن را پاک کرده اند. پاره ای از کلمات این عبارت که گوینده غزلهای مذکور را می شناساند، به این صورت خوانده می شود: «من نتائج أنفاس الامام المحقق… قطب الأوتاد، حجة الحق علی…» و این حجة الحق علی، ارتباطی با ژنده پیل و اخلاف و اسلافش ندارد و نام و نشان او معلوم نیست.4
فهرست نگار محترم با دقتی که در نسخه شناسی به کار برده، این مسئله را به خوبی حل کرده است و در استدراک پایانی فهرست چنین مرقوم نموده:
در پنج غزل ذیل نسخه، به ضبط صدر صفحه اول اوراق ضمیمه: «من نتائج أنفاس الامام المحقق… الأقطاب [کذا] وقطب الأوتاد حجة الحق علی الخلق… و الأنام… الجامی قدس اللّه روحه العزیز » و متخلص به احمد می باشد.
با دقتی که فهرست نگار به عمل آورده، شکی باقی نمی ماند که غزلیات مزبور، متعلق به همان احمد جام ژنده پیل باشد و شخصی به نام حجة الحق علی وجود خارجی نداشته باشد.

5 تبصرة الأعیاد سلیمانی و مقالید الفلاح، فضلعلی بیک توشمال باشی (ص134 و394فهرست):
این دو اثر، تألیف فضلعلی بیک بن شاهوردی توشمال باشی، یکی از دانشمندان نیمه دوم قرن یازدهم و نیمه اول قرن دوازدهم است. او یکی از کسانی است که مانند ملامحمد باقر مجلسی، اقدام به جمع آوری احادیث و روایات شیعه نموده که متأسفانه تاکنون توجه به آثار وی کمتر بوده است؛ گویا اهتمام او به جمع آوری دعاها بیشتر از علامه مجلسی بوده است. نگارنده در معرفی اثر اصلی وی به نام «الأوفی» به شرح حال و آثار وی پرداخته5 که دیگر تکرار آنها لازم نیست.
در مقاله مورد اشاره، نه اثر وی معرفی گردیده که با شناسایی این دو اثر و تصریحی که مؤلف در مقدمه «مقالید الفلاح» به آثار دیگر خود می کند، چند اثر به تعداد آثار تألیفات وی اضافه می گردد:

الف: سفینة الفلاح که در واقع تلخیص الأوفی است؛
ب: مصباح الهدی در اعمال و ادعیه مشهور سال؛
ج: مقالید الفلاح که مختصر مصباح الهدی (با حذف اسناد) است؛
د: أحوال الشهدا؛
ه: مزار مرتضوی در آداب سفر و فضل و طریق زیارت معصومان(ع) و اولاد ایشان و اعمال مسجد و مناسک حج و در واقع ترجمه بخشهای مزار و زیارات «الأوفی» که مؤلف در ایام مجاورت نجف الغریّ تألیف نموده است.
و: رساله ذوالفقار در اختلاف بین علمای اصفهان درباره وجوب عینی نماز جمعه.
بدین ترتیب، مجموع آثار شناخته شده توشمال باشی به چهارده عنوان می رسد که هشت اثر از این آثار، به دعا اختصاص دارد.

6 تحفة الأذکار، سلطان محمد بن تاج الدین حسن (ص135فهرست):
این مؤلف، اثر دیگری در معجزات معصومان(ع) به نام «تحفة المجالس»6 دارد که بارها به چاپ رسیده و مورد استفاده شیعیان است؛ ولی تا به حال عصر دقیق زندگانی وی معلوم نشده است. با مطلبی که فهرست نگار محترم از مقدمه «تحفة الأذکار» نقل کرده، این مشکل برطرف می گردد. و روشن می شود که او از شاگردان فیض کاشانی است و از وی در مقدمه به «… استادی مولانا محمد محسن کاشی أدام اللّه تعالی ظله العالی …» یاد می کند.
این اندازه در نمودن اهمیّت نسخ معرفی شده در این فهرست کافی است و باقی به مجال بیشتری موکول است.

1. مقدمه صحیفه سجادیه، تصحیح مدیرشانه چی، ص41
2. فهرست، ص333
3. الذریعة الی تصانیف الشیعة، شیخ آقا بزرگ تهرانی، ج13، ص349
4. روح الأرواح فی شرح أسماء الملک الفتاح، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ص109(مقدمه).
5. مجله علوم حدیث، ش6 (زمستان 1376ش)، ص282 288 با عنوان «دایرة المعارف حدیثی الأوفی».
6. الذریعة، ج3، ص465، شماره 1700