مصرف بی رویه چیست؟

مصرف به معنای استفاده از آن[1] چه در اختیار انسان است، بوده و مصرف بی رویه را می توان استفاده نا به جا و نامناسب تعریف کرد. تعبیر مصرف بی رویه در برابر تعبیر مصرف بهینه است . معیار مناسب و بهینه بودن مصرف را می توان بر اساس اصول مصرفی اسلام و شرایط زمانی و مکانی تبیین نمود. گفتنی است، الگوی مصرف در کشورهای مختلف بسته به فرهنگ ها و سنت های مردمان آن زادبوم، متفاوت است. الگوی  مصرف در جامعه ما از دیرباز مترادف با اصول مصرفی اسلامی چون قناعت، خودداری از اسراف بوده است. بدون تردید اصلاح الگوی مصرف در کشور ما به معنای ترویج و جامعه پذیری الگوی مصرف ایرانی-اسلامی است.
از سوی دیگر، کشور ما امروز نیازمند تولید ثروت است و تحقق این مهم در گام اول مستلزم اصلاح الگوی مصرف در کشور است. خط کش مدرج توسعه یافتگی واقعی، نشان می دهد که بین مصرف گرایی و تولید ثروت در یک جامعه رابطه عکس وجود دارد. اگر امروز بازارهای جهانی در چنبره مصنوعات چینی و ژاپنی قرار دارد، به خاطر مصرف گرا نبودن مردمان این کشورهاست. پرهیز از مصرف گرایی در کشورهایی مثل چین، ژاپن و برخی از کشورهای بزرگ اروپایی که اقتصادهای بزرگی دارند کاملا مشهود است. انقلاب اسلامی به مردم ما یاد داد که با فرهنگ صرفه جویی و قناعت می توان بر تمام مشکلات فائق آمد. اما مع الاسف، به واسطه سیاست های غلط اقتصادی و فرهنگی سال های پس از جنگ تحمیلی و به تبع آن تغییر ذائقه مردم؛ و همچنین رویکردهای جدید دشمن در مقابله نرم افزاری با انقلاب اسلامی به یک باره تمام دستاوردهای ده سال اول انقلاب فراموش شد و بار دیگر تجمل گرایی، مصرف گرایی و اسراف در کشور ترویج شد. این در حالی است که عمده پیشرفت های کشورهایی مثل ژاپن، کره جنوبی و... بر شالوده تجربیات جنگ و فرهنگ قناعت مردم جنگ دیده صورت گرفت. در واقع باید اذعان کنیم ما پس از جنگ به دلیل سیاست های غلط یک فرصت تاریخی را از دست دادیم. اما امروز به واسطه عزم جدی مسئولان کشور و یک صدایی دولتمردان در ضرورت تحول اقتصادی در تمام زمینه ها؛ بار دیگر این فرصت احیا شده است که، فرهنگ صرفه جویی و قناعت ترویج و ترمیم گردد. رمز تولید ثروت در یک کشور پرهیز از مصرف گرایی است و کشورهایی به دام تجمل و اسراف می افتند که تولید در فرهنگ عمومی آنها جایگاهی ندارد. امروز به ضرس قاطع باید تاکید کرد راه پیشرفت کشور همان گونه که مقام معظم رهبری فرمودند، پرهیز از اسراف و ترویج الگوی مصرف بومی و اسلامی است.
در حقیقت مصرف بی رویه خود مانع بزرگی در برابر رسیدن به اهداف چشم انداز جمهوری اسلامی است. دست یابی به پیشرفت، صرفا با ساخت صنایع بیشتر و امکانات، امکان پذیر نیست . در حال حاضر وضع به گونه ای است که، گویا قرار است ایران با رسیدن به درجات بالای پیشرفت، به درجه اول مصرف گرایی نیز برسد. در واقع، به لحاظ فرهنگی نیز، نیاز به توسعه آموزه های فرهنگ اسلامی در میان نیروی انسانی پیشرفت ساز است. در حقیقت بایست آموزه ها و اصول مصرفی اسلام را بازخوانی کرده، بار دیگر مردم را بدان توجه داد. از این رو به بررسی اصول مصرفی از دیدگاه اسلامی می پردازیم.
 
نگاهی به اصول مصرفی اسلام
 
1. پرهیز از اسراف
اسراف چیست؟
اسراف در لغت به معنای ولخرجی، بی اعتدالی و تجاوز از حد است[2]. و در اصطلاح عملی است خارج از حدود و موازین مشروع و معقول باشد . از این رو مصرف زمان و عمر، مال و... در مسیر نادرست اسراف نامیده می شود. امام علی (ع) در روایتی بد ترین نوع مصرف را اسراف می دانند[3] و در روایت دیگری می فرمایند: « وای بر اسرافکار، که( با اسراف) خود چقدر از صلاح خویش دور شد»[4] می توان مصادیق اسراف را چنین بر شمرد:
 
1. استفاده نامناسب از اموال شخصی
 
استفاده نامناسب از اموال را می توان در چندین صورت اسراف تلقی کرد.
الف- ضایع کردن مال و بیهوده تلف کردن آن، اگر چه کم باشد از بارزترین مصادیق اسراف است مانند بیرون ریختن آب باقیمانده در لیوان، پوشیدن لباس قیمتی مخصوص مهمانی در محیط کار، دور ریختن غذا و میوه به بهانه استفاده از آن . نقل شده است که
امام صادق (ع) روزی نگاهش به میوه ای که بطور کامل خورده نشده، و از خانه آن حضرت به بیرون پرتاب شده بود، افتاد. ایشان با دیدن میوه نیم خورده خشمگین شده و (با عتاب) فرمودند: این چیست؟ اگر شما سیر شده اید، بسیاری از مردم سیر نشده اند (و گرسنه هستند) آن را به کسی بدهید که نیازمند آن است.[5]
چرا غذا را بیش از نیاز پخت می کنیم؟ چرا در مصرف آب و برق صرفه جویی نمی کنیم؟ چرا در استفاده از کاغذ، لوازم التحریر، دستمال کاغذی زیاده روی می کنیم؟ چرا از میوه ها درست استفاده نمی کنیم؟ چرا در پخت نان و شیوه نگهداری آن اصول لازم را به کار نمی بندیم؟ چرا عده ای مرفه و بی درد ثروت عمومی جامعه را ولو با درآمدهای خود با استفاده از ابزار و لوازم لوکس ضایع می کنند؟ چرا الگوهایی که در برخی رسانه های جمعی و نیز عملکرد بعضی مدیران مشهود است جامعه را به سوی یک زندگی تجملی و اسراف گرایانه می کشد؟ و ده ها چرای دیگر که همه روزه با آن برخورد داریم. امام صادق(ع) می فرماید: «میانه روی در زندگی چیزی است که خداوند آن را دوست دارد و اسراف را دشمن دارد، حتی اگر این اسراف با بیرون انداختن هسته خرمایی باشد، چرا که آن هسته به کار می آید. یا با بیرون ریختن آب باقیمانده (در لیوان) باشد».[6]
در روایتی امام موسی کاظم (ع) در پاسخ به این سئوال که» آیا اگر کسی ده پیراهن داشته باشد اسراف کرده است ؟»، پاسخ منفی داده می فرمایند: «لا، و لکن ابقی لثیابه و لکن السرف ان تلبس ثوب صونک فی المکان القذر»[7]؛ اسراف آن است که لباس فاخر خود را در مکان آلوده و کثیف بپوشی. آری ! استفاده نا بجا از امکانات زندگی مانند لباس، غذا و ... نیز اسراف است .
یکی از ویژگی های عالی فرهنگ اسلام این است که در مصرف و استفاده از بعضی امکانات « شان و موقعیت» افراد را مد نظر قرار داده؛ ملاک اسراف و عدم اسراف را با اوضاع و احوال زمانی و موقعیت اقتصادی و اجتماعی فرد گره زده است. به عنوان مثال در مسئله نفقه همسر، منزل و لباس و زیور آلات را در شان و جایگاه همسر منوط کرده است. البته باید توجه داشت که وسعت و سادگی چیزی است، و تجمل پرستی چیز دیگر. از دیدگاه اسلام اولی ممدوح و دومی مذموم است. مسئله ای که در اینجا باید مورد توجه قرار گیرد این است که بهره برداری از نعمت های الهی، چنان چه از حد طبیعی فرد منزلت اجتماعی او بگذرد، اسراف است. استفاده از امکانات در حد اعتدال پسندیده است و چه بسا کمتر از این حد در مورد بعضی افراد، مصداق بخل باشد. حضرت علی (علیه السلام) درباره نشانه مسرف می فرماید: «للمسرف ثلاث علامات: یاکل مالیس له و یلبس مالیس له و یشتری مالیس له»؛ اسراف کار سه ویژگی دارد: مافوق شان خود می خورد، بیش از شأن خود می پوشد و بیش از منزلت خود خریدکند.
در این بحث نباید غافل بود که برخی برای توجیه ولخرجی ها و چشم و هم چشمی های خویش، شان و منزلتی ساختگی برای خویش می سازند . لذا باید از تقلید کور کورانه از دیگران پرهیز نمود. در تعابیر اسلامی حدی را که برای مسکن معین کرده اند این است که به اندازه «کفایت» و «کفاف» آدمی باشد و این مقدار نسبت به افراد، خانواده ها، زمان ها و مناطق متفاوت است. در عین حال این امر باید به گونه ای باشد که از حد اعتدال زمان و منطقه آن فرد تجاوز نکند. حضرت علی(علیه السلام) در بیان حد لباس انسان های باتقوا می فرماید: «ملبسهم الاقتصاد» لباس پوشیدن متقین در حد اعتدال و میانه روی است. نه لباس های قیمتی می پوشند و نه لباس های ژولیده و پست. بلکه در پرتو لباس معمولی، ظاهری آراسته، پاکیزه و متین دارند.[8]
ب- صرف مال در آنچه به بدن ضرر می رساند. مثل خوردن پس از سیری، در صورتی که مضر باشد.
امام صادق (علیه السلام)می فرماید: «انما الاسراف فیما اتلف المال و اضرّ بالبدن»[9] اسراف در چیزی است که موجب اتلاف مال و اضرار به بدن شود. استفاده از اموال خود در جهت آسیب رساندن به بدن را می توان در مواردی چون استعمال دخانیات، نوشیدنی ها و تنقلات مضر، جراحی هایی مانند جراحی های زیبایی و مانند آن صادق دانست .
البته مواردی مانند جایی که درمان بیماری و سلامتی آدمی به هزینه زیاد نیاز دارد، باید هزینه کرد و به یقین اسراف نخواهد بود.
ج- صرف مال در مصارفی که شرعا حرام است. مانند خرید شراب و ابزار و ادوات حرام.
استفاده اموال در مسیر حرام ناسپاسی بزرگی است که نعمت پرروده ای چون انسان به نعمت رسانی چون رازق هستی، دارد. «لئن کفرتم ان عذابی لشدید»[10]. بزرگ ترین اسراف نعمت استفاده از آن در حرام است.
 
2. استفاده نا مناسب از زمان و عمر
 
نوع دیگری از اسراف، اتلاف بیهوده عمر است. امروزه عمر بسیاری از مردم به سبب دور شدن فاصله ها، به ویژه فاصله محل کار تا محل سکونت، موجب شده است که عمر بسیاری از مردم در طی این فاصله ها به هدر رود. در این میان ترافیک، نیز عمر بسیاری از مردم را به خود اختصاص می دهد. برخی از شهروندان تهرانی 3 الی 4 ساعت از وقت خود را در خیابان ها می گذرانند.
 
3. استفاده نا مناسب از امکانات اجتماعی
 
امکانات اجتماعی، اعم از آب ،برق، گاز، بنزین، تلفن، نان ارزان و ... از نعمت های بزرگی است که در کشور اسلامی ما مورد استفاده همگان است. اما متأسفانه با استفاده نامناسب از آنها اغلب مردم گرفتار اسراف در این زمینه ها هستند. چنان که در آمار ذکر شد، بسیاری از کشورهای غیر مسلمان در صرفه جویی و خودداری از اسراف در آن ها، بیش از مردم مسلمان ما موفق بوده اند. در حدیثی از رسول اکرم(ص) آمده است که « لا خیر فی السرف» خیری در اسراف نیست. امام موسی کاظم(ع) می فرمایند: «هر آن کس که مال دارد، از نابود کردن آن برحذر باشد. به درستی که مصرف مال در راه نا مناسب تبذیر و اسراف است»[11] امام صادق علیه السلام می فرماید: «ان مع الاسراف قلة البرکة»[12] بدرستی که اسراف موجب کاهش و کمبود برکت است.
در یک بررسی کوتاه می توان به کارهای اسراف گونه بسیاری از مردم در جامعه ایرانی پی برد. گفته می شود از هر ده میلیون قرص نان تولید شده روزانه در تهران، حدود3 میلیون «دور ریز» می شود. اگر وزن متوسط انواع نانهای سنگین و سبک متفاوت را 150 گرم فرض کنیم، در این صورت در تهران با فرض ده میلیون نان تولید شده در روز، در حدود چهارصد وپنجاه تن نان خواهیم داشت که از کانال مصرف خانوار خارج می گردد و به عنوان ضایعات، صرف مصارف دست دوم و سوم مثل خوراک دام و طیور می رسد ،(که آن هم برای دام بدون اشکال بهداشتی نیست). با این مبالغ هنگفت می توان سالانه هزاران مدرسه ساخت، هزاران درمانگاه تجهیز نمود و بیماران بسیاری را درمان کرد. و یا گرسنگان بسیاری را در سطح جهان سیر کرد.
این روند در مصرف آب، برق، گاز، بنزین و دیگر امکانات اجتماعی جاری است . آیا این قدر استفاده بی رویه و مصرف نادرست امکانات اسراف نیست؟