آشنایی اجمالی با گیاهان دارویی (۳)

29. زیره سبز

زیره سبز میوه ی خشک شده ی گیاهCuminum cyminum L. از خانواده ی چتریان (Apiaceae) است که حدّاقل 2/5 درصد اسانس دارد.

نامهای گیاه

لاتین: Cuminum cyminum L.
فارسی: زیره سبز
عربی: کمون، سنوت
انگلیسی: Cumin

موارد استفاده:

از زیره سبز در درمان نفخ و سوء هاضمه استفاده می شود؛ علاوه بر آن دارای اثر ادرار آور و افزاینده ی شیر می باشد.

موارد استفاده در پزشکی گذشته:

در طب گذشته زیره سبز را در درمان نفخ، سوء هاضمه و زیاد شدن شیر مؤثر می دانستند.

آثار فارماکولوژیک:

زیره ی سبز به علت داشتن مقادیر قابل توجه اسانس (روغن فرّار) دارای خاصیت کلی اسانس های فرّار است. با تأثیر بر روی عضلات صاف اندام گوارشی، موجب بروز اثر ضد اسپاسمی و ضد نفخ می شود. علاوه بر این خاصیت ضد میکروبی آن به خوبی روی میکروارگانیسم های گرم مثبت ظاهر شده و بر عفونتهای میکروبی اندام گوارشی نیز مؤثر است.

30. زیره سیاه

زیره ی سیاه میوه های خشک رسیده ی گیاهCarum carvi L. از خانواده ی چتریان (Umbelliferae) است که 2/5 درصد (حجم/ وزن) اسانس دارد.

نامهای گیاه

لاتین: Carum carvi L.
فارسی: زیره سیاه، زیره
عربی: کرویا، کمون ارمنی
انگلیسی: Caraway Fruit, Caraway seed. Alcaravia, Carum, Carwey

موارد استفاده:

زیره ی سیاه دارای اثرات ضد نفخ، ضد اسپاسم، ضد میکروب و قابض است و همچنین در درمان اختلالات گوارشی بویژه در قولنج نفخی کودکان و همچنین التهاب های دستگاه تنفسی کاربرد دارد. مصرف عمده ی زیره سیاه به عنوان عطر و طعم دهنده در صنایع غذایی است.

عوارض جانبی:

مصرف مداوم و بی رویه آن موجب پیدایش ناراحتی هایی در بدن می شود و برای کلیه ها و کبد مضر است.

موارد استفاده در پزشکی گذشته:

طبیعت آن گرم است. در طب گذشته برای زیره سیاه خواص ضد نفخ، قابض، هضم کننده ی غذا و اشتهاآور قایل بودند.

آثار فارماکولوژیک:

تأثیرات ضد نفخ و ضد اسپاسم زیره سیاه، به علت وجود مواد خاص موجود در اسانس به ویژه کارون است. مواد موجود در میوه به دلیل دارا بودن خاصیت لیپوفیلیک توسط حل شدن در غشا سیتوپلاسمی و تداخل در ساختمان پروتئینی آنزیم، سبب از بین بردن میکروارگانیسم می شود و از طرفی در فسفریلاسیون اکسیداتیو شرکت نموده و یا می توانند در زنجیره تنفسی انتقال الکترون اختلال به وجود آورند. به علاوه می توانند در فعالیت های سوکسینات دهیدروژناز و واکنش های وابسته بهNADH وقفه ایجاد کنند. همچنین مکانیسم ضد اسپاسم و ضد التهاب آن ممکن است به دلیل مهار بیوسنتز پروستاگلاندین و یا جلوگیری از انتقال کلسیم باشد.

31. سدر

سد، برگ های خشک شده ی گیاهZizyphus spina- Christi (L.) Willd. از خانواده ی عناب (Rhamnaceae) است.

نامهای گیاه

لاتین: Zizyphus spina- Christi (L.) Willd.
فارسی: سدر، کُنار، منبل داود، سنجد گرجی، ضال
عربی: شجرالنبق، السدر
انگلیسی: Christ’s thorn. Nabk tree

موارد استفاده:

از برگ سدر به عنوان شوینده ی موی سر و بدن استفاده می شود. همچنین به عنوان ضد عفونی کننده و ضد قارچ مصرف موضعی دارد.

موارد استفاده در پزشکی گذشته:

طبیعت آن خشک است. در طب گذشته از سد جهت بهبود زخمها و شستشوی موی سر و بدن استفاده می شد.

آثار فارماکولوژیک:

برگ سدر علاوه بر داشتن خاصیت شتسشودهنده ی موی سر و بدن، دارای خاصیت پایین آورنده ی قند خون نیز می باشد؛ به طوریکه در مطالعه ای مشخص شد که مصرف عصاره ی بوتانلی سدر، همچنین ساپونین اصلی موجود در آن یعنی کریستینینA به مدت 4 هفته در موش های صحرایی که دارای قند خون طبیعی بوده اند، اثر معنی داری بر قند خون آنها ندارد، ولی در موش هایی که توسط استرپتوروتوسین دیابتی شدند، هر دو عامل مذکور به طور معنی دار موجب کاهش سطح قند سرم، همچنین کاهش فعالیت فسوریلاز و گلوکز 6- فسفاتاز و افزایش سطح پیرووات و گلیکوژن کبدی گردید و موجب بهبود در مصرف گلوکز شد.

32. سنا

سنا، برگچه های خشک شده ی گیاه Senna italica Miller از خانواده ی نخود Leguminosae (Caesalpinaceae) است که حداقل واجد 1/5 درصد گلیکوزیدهای هیدروکسی آنتراسن می باشد.

نامهای گیاه

لاتین: Senna italica Miller
فارسی: کسپیند، سنا، سناکوری، دیدیوال، کوسن
عربی: سناء الکلب
انگلیسی: Dog senna. Italian senna, Spanish senna

موارد استفاده:

سنا دارای اثرات مسهل و ملین است و از آن در درمان یبوست و به منظور تخلیه ی روده قبل از اعمال جراحی استفاده می شود.

عوارض جانبی:

سنا ممکن است سبب ناراحتی های شکمی خفیفی مثل قولنج یا کرامپ می شود و مصرف طولانی مدت یا بیش از تجویز، می تواند باعث اسهال همراه با از دست رفتن آب و الکترولیت ها (به ویژه پتاسیم) شود که با پیشرفت آن، عارضه ی کولون با ضعف همراه می شود.

موارد منع مصرف:

حساسیت به دارو، تهوّع، استفراغ و دیگر علایم آپاندیسیت، جراحی حاد شکمی، انسداد رورده ای ناشی از مدفوع سفت و دیگر موارد انسدادی و درد غیر مشخص شکمی.

مصرف در بارداری و شیردهی:

سنا در دسته داروهایC حاملگی قرار می گیرد و مصرف آن تنها زمانی مجاز است که نیاز آن کاملاً مشخص شود و فواید استفاده ی آن برای جنین بیشتر از زیان احتمالی آن باشد.

موارد استفاده در پزشکی گذشته:

در گذشته از سنا به عنوان مسهل استفاده می شده است.

آثار فارماکولوژیک:

برگ سنا جزء دسته ملین های محرک است. گلیکوزیدها آنتراکینونی سنا پس از هضم، هیدرولیز شده و آنتراکینون آزاد و فعال ایجاد می کند. این عمل بدین صورت انجام می شود که بخشی از گلیکوزیدهای آنتراکینونی سنا از روده کوچک جذب شده، در کبد هیدرولیز می شود و آنتراکینون فعال حاصله به داخل کولون ترشح می شود (احتمالاً بخشی از گلیکوزیدهای آنتراکینون فعال حاصله به داخل کولون ترشح می شود). احتمالاً بخشی از گلیکوزیدهای آنتواکینونی سنا که در این مرحله جذب نشده اند، به وسیله آنزیم های باکتریایی در کولون هیدرولیز شده و آنتراکینونی فعال تولید می شود. در مجموع اثر ملینی، عمدتاً در کولون اعمال شده و به تحریک شبکه ی میانتریک (اورباخ) توسط آنتراکینون فعال و در نتیجه افزایش حرکات دودی شکل روده نسبت داده می شود.

33. سنبل الطیب

سنبل الطیب، ریشه ها و ریزوم های خشک شده ی گیاهValeriana Sisymbriifolia Vahl. و یا گونه های مشابه از خانواده ی سنبل الطیب (Valerianaceae) که حداقل واجد 0/5 درصد اسانس می باشد.

نامهای گیاه

لاتین: Valeriana Sisymbriifolia Vahl.
فارسی: سنبل الطیب، والریان کوهستانی، علف گربه
عربی: حشیشیه القطه، سنبل العصافیر
انگلیسی: Valerian, Common valerian

موارد استفاده:

سنبل الطیب دارای آثار آرام بخش، خواب آور و ضد اسپاسم است و در درمان مواردی چون بی قراری، مشکلات عصبی برای خوابیدن، فشار عصبی و کولیک های گوارشی مورد استفاده قرار می گیرد.

موارد احتیاط:

به علت دارا بودن اثر کاهش فعالیت CNS، ممکن است باعث تقویت اثرات آرام بخشی داروهای آرام بخش شود. بر عکس بسیاری از داروهای آرام بخش، اثر کاهش فعالیت CNS سنبل الطیب به وسیله ی الکل تقویت نمی شود.

مصرف در بارداری و شیردهی:

مصرف فرآورده های این گیاه در حاملگی و شیردهی مطالعه نشده است و نباید در حاملگی و شیردهی مصرف شود.

موارد استفاده در پزشکی گذشته:

در گذشته از سنب الطیب به عنوان آرام بخش، خواب آور و جهت رفع تشنج استفاده می شده است.

آثار فارماکولوژیک:

اثر کاهش فعالیت ترکیبات والپوتریات بر روی CNS موشها، پس از تزریق داخل صفاقی مطالعه شده است. این اثر برای والپوتریات ها و ترکیبات حاصل از تخریب آنها تأیید شده است، گرچه این فعالیت با مصرف خوراکی ترکیبات فوق، به میزان قابل توجهی کم می شود. مطالعات انجام شده بر روی انسان، اثرات آرام بخش سنبل الطیب را تأیید کرده است و تأثیر خواب آوری بر روی افراد طبیعی بی خواب و افرادی با خواب غیر طبیعی را نشان می دهد. به علاوه مطالعات نشان می دهد که سنبل الطیب زمان شروع خواب را کوتاه می کند. همچنین بی نظمی خواب، زمان بیداری بعد از خواب و بیدار شدن مکرر در طول خواب و کیفیت خواب را بهبود می بخشد.

34. سیاه دانه

سیاه دانه، دانه های خشک شده ی گیاهNigella sativa L. از خانواده ی آلاله (Ranunculaceae) است.

نامهای گیاه

لاتین: Nigella sativa L.
فارسی: سیاه دانه، سیاه تخمه
عربی: شونیز، حبه البرکه، کمون اسعد، حبه سوداء، کمون اکحل، شانوج
انگلیسی: Black cumin, Black caraway, Coriander of rome, Garden fennel flower, Nutmeg flower, Roman coriander

موارد استفاده:

از سیاه دانه به عنوان ضد نفخ، ضد سرفه، ضد آسم، ضد التهاب، بی حس کننده ی موضعی و ضد کرم استفاده شده است. همچنین به عنوان ادویه در صنایع غذایی و مصارف خانگی مورد مصرف قرار می گیرد.

موارد استفاده در پزشکی گذشته:

طبیعت آن گرم و خشک است. در طب سنتی ایران، این گیاه به عنوان افزاینده ی شیر و همچنین به عنوان ضد انگل های روده ای، اسهال و ضد نفخ مصرف می شده است.

آثار فارماکولوژیک:

اثر ضد باکتریایی عصاره ی سیاه دانه به صورت برون تنی نشان داده شده است. بیشترین اثر عصاره ی هگزانی بر استرپتوکوک پیوژن، استرپتوکوک ویریدانس و استافیلوکوک آرئوس دیده شده است.
دیگر اثرات فارماکولوژیک سیاه دانه عبارتند از: اثرات ضد درد، بی حس کنندگی ضعیف، حشره کشی، شل کنندگی برنش. علاوه بر این سیاه دانه در یک مخلوط گیاهی که برای کنترل دیابت استفاده می شود وجود دارد.

35. سیر

سیر، پیاز تازه ی گیاهAllium sativum L. از خانواده ی لاله (Liliaceae) است. پودر پیاز سیر حاوی حداقل 0/3 درصد آلیسین است.

نامهای گیاه
لاتین: Allium sativum L.
فارسی: سیر
عربی: ثوم
انگلیسی: Garlic, Poor- man's treacle, Cherlys tryacle, English garlic Clowns treacle, Pourett Pourett, Country mans treacle, Common garlic.

موارد استفاده:

مصرف سیر باعث کاهش فشار و چربی خون می شود و در درمان بیماری های قلبی- عروقی مفید است. سیر دارای اثرات ضد عفونی کننده، کاهنده ی رشد باکتری ها، ضد ویروس، هضم کننده ی غذا، اشتها آور، صفرا آور، خلط آور، پایین آورنده ی قند خون و افزایش دهنده ی مقدار گلبول های سفید خون است.

موارد استفاده در پزشکی گذشته:

طبیعت آن گرم و خشک است. در گذشته از سیر به عنوان ادرار آور، قاعده آور، ضد نفخ و ضد التهاب استفاده می شده است. همجنین مصرف آن را در درمان تنگی نفس و سرفه ی مزمن مفید می دانسته اند.

آثار فارماکولوژیک:

ترکیبات گوگردی و ساپونین های موجود در آن اثر کاهندگی چربی خون دارد. عصاره ی سیر به عنوان یک آنتی بیوتیک قوی، مؤثر و با طیف وسیع استفاده می شود. اثر ضد ویروسی سیر به دلیل تأثیر مستقیم عصاره ی سیر بر ویروس ها بوده و ربطی به عمل تحریکی سیر بر سیستم ایمنی ندارد. سیر با افزایش ترشح انسولین و نیز آزاد کردن هرچه بیشتر انسولین باند شده، اثر آنتی دیابتی خود را نشان می دهد.

36. شنبلیله

شنبلیله، دانه های گیاهTrigonella foenum- graecum L. از خانواده ی نخود (Fabaceae) است.

نامهای گیاه:

لاتین: Trigonella foenum- graecum L.
فارسی: شنبلیله، تخم شنبلیله، شمبلیله
عربی: حلبه
انگلیسی: Fenugreek, Foenugreek, Greek Hay

موارد استفاده:

دانه ی شنبلیله، دارای اثرات کاهنده ی قند و کلسترول خون، ضد التهاب، ملیّن، خلط آور، اشتهاآور و افزاینده ی ترشح شیر دارد و به عنوان چاشنی و ادویه نیز بکار می رود. شنبلیله یکی از منابع تولید دیوسژنین جهت تهیه هورمون ها می باشد.

عوارض جانبی:

بوی نامطبوع دانه، تحریکات پوستی و سردرد، تهوّع و حالت آشفتگی، کاهش شدید قند خون به علت مصرف زیاد گیاه از عوارض جانبی این گیاه است. شنبلیله باعث تحریک رحم می شود؛ بنابراین در زمان حاملگی و شیردهی باید با احتیاط بیشتری مصرف شود. مصرف همزمان شنبلیله با دیگر داروها به خاطر وجود ترکیبات موسیلاژی در دانه، باعث کاهش تأثیر سایر داروها می شود. بیمارانی که از داروهای وقفه دهنده ی آنزیم منوآمینواکسید (MAOI)، داروهای هورمونی و ضد انعقاد استفاده می کنند، باید با دقت بیشتری این گیاه را مصرف کنند.

موارد استفاده در پزشکی گذشته:

طبیعت آن گرم است. در گذشته، شنبلیله به عنوان نرم کننده ی موضعی، ضد لک، ضد التهاب، تسکین دهنده ی درد مفاصل، کاهش سرفه، اشتهاآور و ملیّن استفاده می شد.

آثار فارماکولوژیک:

ترکیبات موسیلاژی گیاه باعث التیام بخشی، محافظت و نرم کنندگی، کاهش تحریکات مخاط و سایر تأثیرات موضعی است. شنبلیله اثر ضد دیابتی دارد و پس از مصرف آن علایم کلینیکی دیابت به ویژه گلوکوزوری، پلی دیپسی، ضعف و بی حالی و کاهش وزن به نحو قابل توجهیه از بین می رود.

37. شوید

شوید، میوه های رسیده و خشک شده ی گیاهAnethum graveolens L. از خانواده ی چتریان Apiaceae است که حداقل 2/5 درصد اسانس (حجم/ وزن) دارد.

نامهای گیاه

لاتین: Anethum graveolens L.
فارسی: شوید، شبت، شود
عربی: سذاب البر، شبت
انگلیسی: Dill, European dill, American dill

موارد استفاده

شوید در درمان سوء هاضمه، نفخ (به ویژه در کودکان)، اسپاسم، تحریک ترشح شیر و کاهش چربی خون تأثیر گذار است. همچنین به عنوان طعم دهنده و معطر کننده در صنایع غذایی و فرآورده های آرایشی- بهداشتی مورد استفاده قرار می گیرد.

عوارض جانبی:

گزارش شده که مصرف زیاد برگ شوید باعث بروز لکه های سیاه بر روی پوست می شود که به علت ترکیبات فورانوکومارینی پیچیده ی آن می باشد. مصرف اسانس شوید در مقادیر معمول (صحیح) غیرسمی است.

موارد استفاده در پزشکی گذشته:

طبیعت آن گرم و خشک است. در گذشته از شوید در درمان نفخ، سوء هاضمه و سکسکه استفاده می شد. افزایش شیر و تسکین درد (به ویژه در مفاصل) را نیز از سایر اثرات شوید دانسته اند.

آثار فارماکولوژیک:

اثر ضد باکتریایی برای اسانس شوید گزارش شده است. عصاره ی اتانولی میوه های شوید، درست مانند اسانس آن در سگ ایجاد دیورز می کند. بعد از تزریق وریدی امولسیون (5% اسانس شوید)، حجم تنفسی بالا می رود و فشار خون کاهش می یابد.
تزریق وریدیِ دم کرده ی سرشاخه های هوایی شوید به حیوانات، باعث کاهش فشار خون، گشاد شدن عروق خونی، تحریک تنفس و کند شدن ضربان قلب می شود.

38. فلفل سیاه

فلفل سیاه میوه های نارس و خشک شده ی گیاهPepper nigrum L. از خانواده ی فلفل (Pepperaceae) است که حداقل دارای 2 درصد اسانس (حجم/ وزن) می باشد.

نامهای گیاه

لاتین: Pepper nigrum L.
فارسی: فلفل سیاه
عربی: فلفل اسود
انگلیسی: Black pepper

موارد استفاده:

از فلفل سیاه به عنوان ضد نفخ، اشتهاآور، ضد التهاب و مسکن موضعی استفاده می شود. همچنین اثرات ضد میکروبی و ضد عفونی کننده دارد و به عنوان یک چاشنی تند مصرف می شود.

موارد احتیاط:

توصیه می شود که مبتلایان به بیماری های کلیوی، از فلفل سیاه استفاده نکنند.

موارد استفاده در پزشکی گذشته:

در گذشته از فلفل سیاه به عنوان درمان سوء هاضمه و سرفه استفاده می شده، آرام بخش و ضد درد بوده و در استعمال خارجی به عنوان محرّک موضعی برای رویش مو کاربرد داشته است.

آثار فارماکولوژیک:

فلفل سیاه با تحریک جوانه های چشایی در دهان به صورت رفلکسی سبب افزایش ترشحات گوارشی می شود. فعالیت لیپولیتیک قوی فلفل مربوط به قسمت خارجی میوه می باشد. در صورتی که تنها 0/1 گرم فلفل در دهان نگه داشته شود سبب افزایش فشار خون می گردد. خاصیت بی حس کنندگی موضعی فلفل ناشی از ترکیبات اسید آمیدی است که جدیداً در آن یافت شده است. پی پرین نیز به دلیل دارا بودن خاصیت مهار سنتز پروستاگلاندین، اثر ضد التهاب ظاهر را می سازد.

39. کدو

کدو دانه های خشک شده ی گیاهCucurbita pepo L. از خانواده ی کدو (Cucurbitaceae) است که حداقل حاوی 8 درصد فیتوسترول می باشد.

نامهای گیاه

لاتین: Cucurbita pepo L.
فارسی: کدو
عربی: قرع رومی، قرع مغربی
انگلیسی: Pumpkin, Gourd, Summe, Squash

موارد استفاده:

امروزه کدو در درمان اختلالات دفع و تکرر ادرار ناشی از تحریک پذیری مثانه و بزرگی خوش خیم پروستات مصرف می شود. همچنین در کاهش چربی خون مؤثر می باشد.

موارد استفاده در پزشکی گذشته:

طبیعت آن سرد و تر است. برای کدو خاصیت مسکن سرفه، برطرف کننده ی گرفتگی صدا و اثر ملین قایل بوده اند. افزون بر این به صورت موضعی، جهت برطرف کردن التهاب بافت ها استفاده می شده است.

آثار فارماکولوژیک:

تحقیقات بالینی متعددی حاکی از تأثیر دارو و به ویژه فیتوسترول ها در درمان بزرگی خوش خیم پروستات می باشد. افزایش فیتوسترول ها در رژیم غذایی با مکانیسم نامعلومی باعث کاهش سرطان پروستات می شود. از طرفی بعضی از ترکیبات موجود در دانه ی کدو می تواند به عنوان مهار کننده ی تریپسین عمل نمایند. عامل ضد کرم، به ویژه ضد کرم تنیا و شیستوزومای دانه های کدو، مربوط به ترکیبات آمینواسید کوکوربیتین است.

40. کتیرا

کتیرا، تراوه های صمغی سخت شده به وسیله ی هواست که به طور طبیعی یا بوسیله ی ایجاد شکاف از تنه و شاخه های گیاهAstragalus gossypinus Fisch و برخی گونه های جنس Astragalus از خانواده نخود (Leguminosae) به دست می آید.

نامهای گیاه

لاتین: Astragalus gossypinus Fisch
فارسی: گون سفید، گون پنبه ای
عربی: کثیرا، قتاد، کثیراء بیضاء، مخلب العقاب
انگلیسی: Locoweed, Milk- Vetch, Astragal, Crow- toe, Feal broom, Gum- tragacanth plant

موارد استفاده:

کتیرا ممکن است به فرآورده های دارویی کم کننده ی وزن بدن اضافه شود و یا به عنوان ملین های افزاینده ی حجم در فرآورده های دارویی ضد یبوست استفاده شود. همچنین به عنوان نرم کننده و تسکین دهنده در فرآورده های آرایشی- بهداشتی و یا به عنوان سوسپانسیون کننده و به هم چسباننده در صنایع دارویی مورد مصرف قرار می گیرد.

موارد استفاده در پزشکی گذشته:

طبیعت آن سرد مایل به خشکی است. در گذشته کتیرا جهت درمان سرفه و گرفتگی و خشونت صدا توصیه می شد. علاوه بر این مالیدن آن را بر روی مو مانع شقه شدن آن می دانسته اند.

41. کرفس

کرفس، میوه ی رسیده ی خشک شده گیاهApium graveolens L.، از خانواده چتریان (Apiaceae) است که حداقل 2 درصد اسانس دارد.

نامهای گیاه

لاتین: Apium graveolens L.
فارسی: کرفس
عربی: کرفس نبطی
انگلیسی: Celery, Marsh parsley

موارد استفاده:

از کرفس به عنوان آرام بخش، ضد عفونت ادراری و در آرتریت روماتویید به عنوان داروی ضد التهاب استفاده می شود.

موارد استفاده در پزشکی گذشته:

طبیعت آن گرم و خشک است. در گذشته به عنوان ادرارآور و ضد نفخ مورد استفاده قرار می گرفت.

آثار فارماکولوژیک:

میوه های کرفس به علت درصد بالای اسانس، دارای خاصیت ضد اسپاسم و سداتیو است. آپیول موجود در اسانس دارای خاصیت ادرارآور دارد و بعضی از کومارنی های موجود در میوه ی گیاه دارای خاصیت آرام بخش است.

42. کنجد

کنجد، دانه های خشک شده از کشت گیاهSesamum indicum L.، از خانواده ی کنجد (Pedaliaceae) است، که حاوی حداقل 45 درصد روغن ثابت و 4 درصد موسیلاژ است.

نامهای گیاه

لاتین: Sesamum indicum L.
فارسی: کنجد، کنجید، سمسم
عربی: سمسم، سنسین
انگلیسی: Sosame. Sesam, Gingelly, Gingili, Oil plant, Oily grain, Benne or teel oil plant.

موارد استفاده:

از روغن کنجد به عنوان ملین، پایین آورنده ی قند خون، التیام دهنده و نرم کننده ی پوست استفاده می شود. همچنین به عنوان یک حلال و پایه ی روغنی در صنایع دارویی و آرایشی- بهداشتی استفاده می شود.

موارد استفاده در پزشکی گذشته:

طبیعت آن گرم و مرطوب است. در گذشته از کنجد و روغن آن در درمان یبوست و تنگی نفس استفاده شده و اثر التیام دهنده، آرام بخش و ادرار آور آن مورد توجه بوده است.

آثار فارماکولوژیک:

دانه ی کنجد حاوی ترکیب آنتی اکسیدانت Sesamol، با ساختمان دی اکسی بنزن است که از ایجاد هپاتوتوکسیسیتی جلوگیری می کند. متابولیت آن به صورت برون تنی، باعث ممانعت از رشد و متابولیسم چربی در ارگانیزم Mucor cirinelloides (با اثر بر عمل آنزیم و محدود کردن ذخیره NADPH برای سنتز اسیدهای چرب و غیر اشباع شدن آنها) می شود و در نتیجه از رشد قارچها و کپک ها جلوگیری می کند.

43. گشنیز

گشنیز، میوه های خشک شده و رسیده ی گیاهCoriandrum sativum L.، از خانواده ی جعفری (Umbelliferae) است که حداقل دارای 0/3 درصد (حجم/ وزن) روغن فرار است.

نامهای گیاه

لاتین: Coriandrum sativum L.
فارسی: گشنیز، تخم گشنیز، گشنیج، هیل دانه
عربی: کزبره، کرزه
انگلیسی: Coriander

موارد استفاده:

گشنیز دارای اثرات ضد اسپاسم و ضد نفخ بوده و از آن در پیشگیری و کاهش دل پیچه استفاده می شود. همچنین به عنوان عطر و طعم دهنده در صنایع غذایی مصرف می شود و از اسانس آن در عطرسازی استفاده می گردد.

موارد احتیاط:

مصرف بیش از حد میوه ی گشنیز یا روغن فرّار آن، گونه ای مستی همراه با خستگی بسیار ایجاد می کند که سرانجام آن، حالاتی نظیر سستی و بی حالی است.

موارد استفاده در پزشکی گذشته:

در گذشته از گشنیز در رفع ناراحتی گوارشی به عنوان ضد نفخ، اشتهاآور، مقوی معده و ضد اسهال استفاده می شد. همچنین در خوشبو کردن دهان و التیام زخم دهان به کار برده شده است.

آثار فارماکولوژیک:

به جز آثار ضد اسپاسم میوه ی گشنیز، این گیاه و روغن فرّار آن، دارای خاصیت ضد میکروبی نیز است. آثار ضد میکروبی و ضد قارچی میوه ی گشنیز علیه میکروب ها یا قارچ های باسیلوس آنتراسیس، باسیلوس مزنتریکوس، پروتئوس ولگاریس، اشرشیاکلی، استافیلوکوس اورئوس، استرپتوکوکوس همولیتیکوس، پسودوموناس آئروژینوزا و کاندیدا آلبیکانس مشاهده شده است. روغن فرّار گشنیز در شرایط آزمایشگاهی، باعث کاهش سطح پروژسترون و پایین آوردن قند خون می شود.

44. کندر

کندر فرآورده های خشک و منعقد شده ای است که پس از ایجاد شکاف بر روی پوست گونه های مختلف جنس Boswellia، از خانواده ی Burseraceae بدست می آید.

نامهای گیاه

لاتین: Boswellia papyrifera (Del). Hochst
فارسی: کُندر، کُندور
عربی: لیبان، لبان ذکر، طوس
انگلیسی: Frankincense, Incense

موارد استفاده:

کندر به صورت موضعی به عنوان ضد التهاب به کار رفته و به عنوان ماده ای معطر در صنایع آرایشی- بهداشتی و همچنین در مصارف خانگی به عنوان خوشبوکننده ی هوا مورد استفاده قرار می گیرد.

موارد استفاده در پزشکی گذشته:

در گذشته از کندر جهت تقویت حافظه و به عنوان ضد التهاب استفاده می شد.

آثار فارماکولوژیک:

اثر ضد التهابی کندر را به دلیل وجود اسیدهای تری ترپنوئیدی آن می دانند. مطالعات گسترده ای که درباره ی نوع مکانیسم اثر ضد التهابی مشتقات مزبور صورت گرفته است، نشان می دهد که این ترکیبات مهارکننده های اختصاصی آنزیم 5- لیپواکسیژناز هستند و در نهایت سبب مهار سنتز لکوترین ها و به ویژه لکوترین B_4 نیز می شوند.
یکی دیگر از اثرات مفید کندر، فعالیت چشمگیر آن در مهار رشد تومورهای اولیه می باشد. همچنین بررسی های انجام شده بر روی حیوانات آزمایشگاهی نشان می دهد، عصاره ی آبی کندر در مقایسه با عصاره ی الکلی آن، تأثیر قابل توجهی در سرعت یادگیری و تقویت حافظه دارد.

45. لیمو عمانی

لیمو عمانی، میوه های رسیده و خشک شده ی گیاهCitrus aurantifolia (Christm) Swingle، از خانواده ی مرکبّات (Rutaceae) است که حداقل دارای 0/4 درصد (حجم/ وزن) روغن فرّار است.

نامهای گیاه

لاتین: Citrus aurantifolia (Christm) Swingle
فارسی: لیمو عمانی، لیموی عمانی، لیمو ترش، تغن
عربی: لیمون
انگلیسی: Lime, Mexican Lime

موارد استفاده:

لیمو عمانی و روغن فرّار، به عنوان عطر و چاشنی در صنایع مختلف غذایی استفاده می شود. همچنین روغن فرّار لیمو عمانی در صنایع آرایشی کاربرد وسیعی دارد.

موارد استفاده در پزشکی گذشته:

در طب سنتی، لیمو عمانی به عنوان تقویت کننده ی معده، ضد نفخ، اشتهاآور، ضدعفونی کننده، مسکّن سردرد و جهت رفع علایم سرفه و سرماخوردگی به کار برده می شده است.

آثار فارماکولوژیک:

همانند سایر گونه های جنس سیتروس و به دلیل برخی ترکیبات کومارینی در لیمو عمانی، ممکن است آثار فتوتوکسیک در این گیاه وجود داشته باشد. در بررسی آثار حساسیت زایی، تحریک زایی و فتوتوکسیک روغن فرّار گیاه مشخص شده که روغن فرّار فاقد آثار مضر در پوست انسان است و تنها باعث ایجاد تحریکاتی در پوست خرگوش می شود.

46. نعنا

نعنا، برگ های خشک شده ی گیاه Mentha Longifolia L.، از خانواده ی نعناعیان (Lamiaceae) است که حداقل دارای 0/7 درصد (حجم/ وزن) اسانس است.

نامهای گیاه

لاتین: Mentha Longifolia (L.) Husdson
فارسی: نعنا، نعنا وحشی، نعنا صحرایی
عربی: حبق، حبق البحر، صفیره، دباب
انگلیسی: Wild mint. Horse mint

موارد استفاده:

نعنا دارای اثرات ضد اسپاسم، ضد نفخ و ضد میکروبی است و در درمان ناراحتی های گوارشی و همچنین به عنوان آرام بخش استفاده می شود.

موارد استفاده در پزشکی گذشته:

طبیعت آن گرم و خشک است. در طب گذشته از نعنا به عنوان ضد نفخ، مسکّن و برطرف کننده ی سوء هاضمه استفاده می شد.

آثار فارماکولوژیک:

این گیاه دارای درصد بالایی از اسانس و دارای خاصیت آنتی سپتیک است. همچنین به علت داشتن اسانس و خصوصاً درصد بالای کارون، دارای خاصیت بادشکن است.
منبع مقاله :
شمس اردکانی، محمدرضا.[و دیگران]؛ (1387)، مروری بر تاریخ و مبانی طب سنتی اسلام و ایران، تهران: ملائک، چاپ اول