نظارت و بازرسی در اسلام

Normal 0 false false false EN-US X-NONE AR-SA MicrosoftInternetExplorer4

مقدمه

یکی از حیاتی ترین ارکان یک مدیریت سالم و کارامد وجود یک نظام کامل و دقیق نظارت و بازرسی است.

البته ضرورت وجود نظارت به معنای نداشتن اعتماد به کارکنان سازمان نبوده و سفارش به داشتن یک نظام قوی نظارتی نیز به معنای توصیه به نداشتن اعتماد به کارکنان نیست، بلکه باید در یک عبارت کوتاه گفت:

«اعتماد در سازمان خوب است، ولی نظارت لازم است.

» و این دو تصاد و منافاتی با هم ندارند; چرا که نظارت، تنها جست و جو برای دست یابی به نقاط ضعف و کاستی های کارکنان سازمان نیست،بلکه در نظارت، هم باید به دنبال نقاط قوت و توانایی های افراد بودو هم به دنبال نقاط ضعف و کاستی های آنان; زیرا شناخت نقاط مثبت واستعدادها و توانایی های افراد نقش به سزایی در بالا بردن کارایی سازمان دارد و مدیریت سازمان با توجه به توانایی های شناخته شده افراد، می تواند تصمیمات معقول و صحیح تری در مورد کارکنان سازمان ونقش های سازمانی آن ها بگیرد.

و این، هم کارایی و موفقیت سازمان را به دنبال خواهد داشت و هم به رشد و تکامل و پیشرفت کارکنان سازمان کمک خواهد کرد.

از آن جا که دین مبین اسلام دینی کامل و جامع و پاسخ گوی تمام نیازهای تکاملی انسان است.

و هر آنچه تکامل و سعادت انسان در گرو آن باشد در آموزه های دینی یافت می شود، در این زمینه نیز دستوراتی دارد و مدیران مسلمان رابه داشتن یک نظام دقیق، جدی و عادلانه نظارت و بازرسی سفارش می کند;چراکه سلامت و موفقیت هر سازمانی وابسته به وجود نظام نظارتی دقیق در آن سازمان است.

این نوشتار در سه فصل تهیه شده که فصل اول به بحث نظارت در مدیریت پرداخته، در فصل دوم به این مساله اشاره شده که نظارت بر عملکردانسان ها یکی از سنت های ثابت الهی است و خداوند متعال همواره ناظراعمال انسان هاست و در فصل سوم نیز به برخی از دستورات پیامبرگرامی اسلام(ص) و ائمه هدی علیهم السلام اشاره شده است.

در ادامه نیز نیم نگاهی به سیره عملی پیامبر گرامی اسلام(ص) و حضرت امیر مومنان، علی(ع) افکنده شده است.

نظارت در مدیریت

یکی از ضرورت ها در موفقیت برنامه های سازمان ها وجود یک نظام دقیق نظارتی است.

انجام فعالیت های سازمان همراه با موفقیت نخواهد بود، مگر آن که نظارت و بازرسی های لازم نسبت به آن صورت گیرد.

وجود یک نظم نظارتی در سازمان، مدیریت را نسبت به نحوه تحقق هدف هاو انجام عملیات آگاه ساخته و او را قادر می سازد که پیگری های لازم را انجام دهد.

سازمان بدون داشتن یک نظام دقیق نظارت، نمی تواند به تمام اهداف مورد نظر خود دست یابد و از امکانات و منابع موجود، به نحو مؤثر ودرست استفاده کند.

اطمینان از این که اجرای برنامه و هدایت آن درست انجام می شود و درصورت مشاهده انحراف، برای تصحیح آن اقدام لازم به عمل می آید،نیازمند یک نظام مؤثر و دقیق نظارتی است.

بنابراین، یکی از وظایف اساسی مدیر، نظارت و کنترل است که البته این وظیفه با سایر وظایف مدیر رابطه تنگاتنگ دارد.

در این میان، ارتباط نظارت و کنترل با برنامه ریزی بیش تر و روشن تراست; زیرا در صورت وجود نظارت و کنترل است که برنامه ریز به صحت ودرستی پیش بینی های خود پی می برد.

از سوی دیگر، نظارت نیز بدون وجود برنامه، مفهومی ندارد و کاری عبث و بیهوده خواهد بود.

به دلیل این ارتباط تنگاتنگ میان نظارت و برنامه ریزی است که برخی از نویسندگان علم مدیریت، نظارت و برنامه ریزی را به دو تیغه یک قیچی تشبیه کرده اند که بدون هر یک از تیغه ها، قیچی قادر به کارکردن نیست و فایده ای نخواهد داشت⁽¹⁾.

تعریف «نظارت »

«نظارت » فعالیتی است که «بایدها» را با «هست ها»،«مطلوب ها» را با «موجودها» و «پیش بینی ها» را با«عملکردها» مقایسه می کند و نتیجه این مقایسه، تصویر روشنی ازتشابه یا تمایز بین این دو گروه از عوامل خواهد بود که در اختیارمدیران سازمان ها قرار می گیرد تعاریف گوناگونی از نظارت و کنترل ارائه شده است که در همه آن ها یک نقطه اشتراک وجود دارد و آن این که نظارت عبارت است از مقایسه بین آنچه هست و آنچه باید باشد.

عده ای از نویسندگان مدیریت، «نظارت » را چنین تعریف می کنند:

«نظارت عبارت است از سنجش و اصلاح عملکرد برای به دست آوردن این اطمینان که هدف های سازمان و طرح های اجرایی آن با کامیابی به انجام رسیده است »⁽²⁾.

فرایند نظارت

فرایند نظارت و کنترل دارای چهار مرحله اساسی است:

1- تعیین استانداردها و معیارهایی برای اندازه گیری

2 -اندازه گیری عملیات و عملکرد

3 -مقایسه عملکرد با استانداردها

4 -اقدامات اصلاحی

اقدامات چهارگانه مزبور در مورد نظارت، در نمودار ذیل نشان داده شده است:⁽³⁾.

1 تعیین استانداردها و معیارهایی برای اندازه گیری⁽⁴⁾تعیین استاندارد که برای موفقیت و کارایی یک نظام نظارتی لازم است عبارت است از بیان هدف های سازمان در قالب نتایج قابل اندازه گیری ودقیق.

در تعیین استاندارد و معیار، تاکید اصلی بر این است که اهداف سازمان به صورت کمی و قابل سنجش بیان شوند; چراکه اهدافی که به صورت کیفی بیان گردند، قابل اندازه گیری و سنجش نخواهند بود و این،نظارت را با مشکل مواجه خواهد کرد.

لذا، اهداف کیفی و کلی را باید به صورت هدف های ریز و کوچک و به صورت اعداد و ارقام ذکر کرد تا هنگام نظارت بتوان آن ها را موردارزیابی و سنجش قرار داد.

در یک تقسیم بندی کلی، می توان استانداردها را به دو نوع عمده تقسیم کرد:

1- استانداردهای کمی:

استانداردهای هزینه، درآمد سرمایه، و برنامه از این قبیل است.

2- استانداردهای کیفی: این نوع از استانداردها بر کیفیت تولیدات یا خدمات نظر دارند و مطلوبیت آن ها را تعیین می کنند.

در یک تقسیم بندی دیگر، استانداردها را بر اساس نحوه به دست آمدنشان، در چند گروه طبقه بندی می کنند:⁽⁵⁾1 -استانداردهای تاریخی:⁽⁶⁾این نوع استانداردها براساس تجربیات و اطلاعات گذشته به دست آمده وبه همین دلیل، استانداردهای تاریخی نام دارند.

2- استانداردهای تطبیقی یا خارجی⁽⁷⁾این نوع استانداردها از سایرسازمان ها و واحدهای مشابه اقتباس می شوند.

2- اندازه گیری عملکرد و عملیات⁽⁸⁾یکی از مراحل مهم و اساسی در فرایند نظارت، تهیه و جمع آوری اطلاعات لازم در مورد عملکرد و عملیات است.

یک نظام نظارتی بدون در اختیار داشتن اطلاعات کافی، صحیح و به موقع نمی تواند نقش مؤثری ایفا کند.

بنابراین، طراحی یک شبکه اطلاعاتی که قادر باشد برای مسوولان اطلاعات لازم را فراهم سازد و به موقع در اختیار آنان قرار دهد، در نظارت حیاتی و ضروری است.

و از آن جا که نظارت دایمی و مستمر بر عملکرد افراد و یا فرایندکارها، به دلایل متعدد از جمله هزینه و وقت زیاد، امکان ندارد، لازم است که در جمع آوری اطلاعات به نقاط مهم و حساس توجه بیش تر داشته باشیم و اطلاعات مربوط به آن ها را جمع آوری نماییم; چراکه این کارموجب به دست آوردن نتایج بیش تر با هزینه و وقت کم تر می شود.

یکی از مسائل اساسی که در نظام های نظارتی نقش مهمی دارد و درنظام های اطلاعاتی مدیریت مورد بحث و توجه قرار می گیرد، وجود اطلاعات مناسب است; چراکه اطلاعات اضافی و زاید به همان اندازه مشکل آفرین است که اطلاعات ناقص مساله ساز می باشند.

مدیران گاهی به دلیل اطلاعات بیش از حدی که به دست آن ها می رسد و یابه دلیل آن که این اطلاعات بر حسب نیازها درجه بندی نشده اند، اگر همه وقت خود را نیز صرف مطالعه آن ها نمایند باز هم با کمبود وقت مواجه خواهند شد.

شبکه اطلاعاتی باید طوری طراحی و تنظیم شود که اطلاعات لازم را دراختیار مسوولان قرار دهد، اما از دادن اطلاعات اضافی و زاید بپرهیزدپس در این مرحله، دو نکته اساسی وجود دارد: یکی این که نظارت درکجا باشد و دوم این که این اطلاعات به دست آمده به چه اندازه باشدمقایسه اطلاعات با استانداردها⁽⁹⁾مرحله سوم در فرایند نظارت این است که اطلاعات مربوط به عملکردواقعی و عملیات انجام شده را با استانداردها و معیارها مقایسه وتطبیق کنیم.

مقایسه اطلاعات واقعی با شاخص ها و استانداردها باید به گونه ای باشدکه هم قابل فهم باشد و هم امکان تصمیم گیری و اقدامات اصلاحی راممکن سازد.

در ارائه اطلاعات و مقایسه آن با استانداردها، بهتر است ازجدول هایی استفاده شود که مقایسه آن ها برای مسوولان و مدیران آسان باشد و گزارش ها در این مورد به گونه ای تهیه شود که مطالعه آن ها وتجزیه و تحلیلشان کار دشواری نباشد.

در صورتی که ارقامی که باید مقایسه شوند، زیاد باشد و به شکل منظم میزان انحراف از معیارها را نشان دهند، بهتر است از رایانه نیزاستفاده شود.

اقدامات اصلاحی

پس از این که میان عملکرد یا عملیات واقعی و استانداردها مقایسه وتطبیق انجام شد، در صورتی که نتیجه حاصل از مقایسه حاکی از آن باشد که پیش بینی ها به درستی عمل شده و عملکرد با استاندارد مطابقت دارد، در آن صورت، هیچ اقدامی لازم نیست.

اما اگر نتیجه مقایسه حاکی از وجود انحرافات و مغایرت هایی میان عملکرد واقعی و استاندارد باشد، باید علت یا علت های این مساله راجست وجو کرده و در جهت رفع آن ها و انجام اقدامات اصلاحی اقدام کردالبته هدف اصلی یک نظام مؤثر نظارتی این است که با نظارت دقیق برکارها بتواند از هرگونه اشتباه و انحراف جلوگیری کند و عملکرد وعملیات را با برنامه های پیش بینی شده و اهداف مورد نظر تطبیق نمایدولی احتمال این که عملکرد واقعی یا عملیات انجام شده کاملا بااستانداردها و برنامه ها منطبق باشد و دارای هیچ گونه انحراف یاتغییری نسبت به پیش بینی های انجام شده نباشد بسیار کم است.

لذا، اگر اقدامات اصلاحی انجام نشود نظام نظارتی ناقص و بی نتیجه خواهد بود و هیچ گونه آثار مثبتی در پی نخواهد داشت.

ذکر این نکته نیز لازم است که اگر اختلاف بین نتایج به دست آمده وپیش بینی های برنامه زیاد باشد، بهتر است خود برنامه و هدف های آن نیز مورد تجدید نظر قرار گیرد; زیرا یا توجه لازم و مناسب به منابع و امکانات موجود نشده و یا این که پیش بینی ها و جهت گیری برنامه ریزی اشتباه بوده است که در هر دو صورت، انجام اقدامات اصلاحی و تصحیح انحرافات، لازم و ضروری است.

ویژگی های نظارت مؤثر

1- دقت:

یکی از ضرورت ها در مؤثر بودن نظام نظارتی، دقت آن است;یعنی: بایداطلاعات به دست آمده کاملا دقیق باشند.

2- به موقع بودن:

نظارت باید به موقع صورت گیرد و گزارش آن بایدهرچه سریع تر دراختیار مدیران قرار گیرد تا اقدامات اصلاحی را در صورت نیازانجام دهند.

3- مبتنی بر هدف و برنامه بودن:

نظارت مؤثر، نظارتی است که مبتنی بر هدف و برنامه مشخصی باشد.

4- تاکید بر نقاط راهبردی: از آن جا که نظارت بر تمام کارها وعملیات ممکن نیست و چنین کاری ضرورتی هم ندارد، نظارت باید توجه اصلی خود را بر نقاط حساس و راهبردی معطوف دارد.

منظور از نقاط حساس و راهبردی نقاطی است که انحراف و اشتباه درآن ها موجب صدماتی سنگین می شود. بنابراین، نظارت بر آن ها موجب کارایی بیش تر می شود.

5- انعطاف پذیری:

از آن جایی که بیش تر سازمان ها در محیطی پویا ومتحول کار می کنند، یک نظام نظارتی خشک و غیر منعطف با آن ها مناسبت ندارد و نظام نظارتی باید به گونه ای باشد که بتواند خود ار با تغییرات و تحولات محیطی منطبق کند.

6- مقرون به صرفه بودن:

نظارت مستلزم صرف هزینه و زمان است بنابراین، هزینه اجرای نظارت باید کم تر از فواید حاصل از نظام نظارتی باشد.

7- تناسب با مقتضیات:

نظام نظارتی سازمان باید طوری طراحی و اجراشود که با کارها،عملیات و پست های گوناگون تناسب داشته باشد; چرا که هر کاری و هرپستی در سازمان نظارت خاصی را می طلبد و نظام نظارت در صورتی مؤثرخواهد بود که به این اصل مهم توجه داشته باشد

8- مقبولیت داشتن:

نظارت های شدید و خشک موجب ایجاد روحیه مقاومت در کارکنان شده، به تضعیف روحیه و کاهش بازدهی منجر می شود بنابراین، برای ایجاد یک نظام نظارتی مؤثر و کارا، رعایت نکات ذیل ضروری است:

الف- حمایت مدیران عالی سازمان

ب -اطلاع و اشتراک تمامی مدیران

ج- توجیه تمامی کارکنان

د- ایجاد ارتباطات مناسب

9- توجه به اهداف سازمان:

هدف نهایی از نظارت، رسیدن به هدف های سازمان است.

جمع آوری اطلاعات، تعیین استانداردها و...، همه ابزاری هستند برای دستیابی به هدف های اصلی سازمان.

نظارت;سنت ثابت الهی

یکی از سنت های ثابت الهی، نظارت کامل، دقیق و مداوم بر اعمال ونیات انسان ها و بازرسی و ارزیابی آن هاست خداوند متعال در این دنیا، دقیقا بر تمام اعمال، گفتار و نیات انسان ها نظارت دارد و برمبنای همین نظارت دقیق و کامل است که در روز قیامت، همه کارهای انسان را مورد ارزیابی و سنجش قرار می دهد و پاداش یا کیفر مناسب را برای هر یک از آن ها تعیین می کند. خداوند سبحان، در قرآن کریم بارها در آیات متعدد، مساله نظارت و بازرسی اعمال بندگانش رامطرح کرده و خود را شاهد و ناظر کارهای بندگان خود معرفی می نماید:

«و قل اعملوا فسیری الله عملکم و رسوله والمومنون و ستردون الی عالم الغیب و الشهاده فینبئکم بما کنتم تعملون » (توبه:105); (ای پیامبر)، بگو عمل کنید، خداوند و رسول خدا و مومنان اعمال شما رامی بینند و به زودی به سوی کسی باز می گردید که پنهان و آشکار رامی داند و شما را به آنچه عمل می کردید خبر می دهد همچنان که از این آیه شریفه استفاده می شود و در آیات دیگر قرآن و روایات معصومان علیهم السلام بیان شده است، خداوند متعال علاوه بر این که تمام کارهای انسان ها را می بیند و آن ها را به دقت زیر نظر دارد،افکار و نیات انسان ها نیز تحت نظارت کامل و دقیق الهی است. بااندک تاءملی در آیات قرآن کریم و روایاتی که از پیامبر(ص) و ائمه هدی علیهم السلام رسیده، چنین برداشت می شود که شش گروه، کار نظارت بر اعمال و افکار و نیات انسان ها را بر عهده دارند:

1- خداوند سبحان:

پیش از همه و برتر و بالاتر از همه، ذات پاک خداوند بر اعمال ورفتار و نیات بندگانش نظارت می نماید و در قرآن کریم در این باره می فرماید: «و ما تکون فی شان و ما تتلوا منه من قرآن و لا تعملون من عمل الا کنا علیکم شهودا اذ تفیضون فیه.. .» (یونس: 61); در هرحال که باشی و هر آیه ای از قرآن که بخوانی و هر کاری را انجام دهید، ما شاهد و ناظر بر شما هستیم، هنگامی که در آن کار واردمی شوید. پس نخستین ناظر بر اعمال انسان، خود خداوند متعال است حضرت امام خمینی(ره) نیز فرمودند: «عالم محضر خداست در محضر خدامعصیت نکنید.»

واقعیت این است که اگر انسان این حقیقت را همیشه نصب العین خودقرار دهد و خداوند متعال را همواره شاهد و ناظر بر کارهای خودبداند و به عبارت دیگر، خود را همواره در محضر خدا ببیند، ازهرگونه لغزش و خطا و خیانت مصون خواهد ماند پر واضح است که نظارت و شهادت خدای متعال، برای همه چیز و همه کس کافی است و ضرورتی به وجود ناظران دیگر احساس نمی شود، اما لطف خداوند و عدالت او ایجاب می کند که ناظران و شاهدان دیگری نیز برای نظارت بر کارهای انسان هامعین نماید

2- پیامبران و امامان علیهم السلام قرآن کریم در این باره می فرماید:«فکیف اذا جئنا من کل امه بشهید و جئنا بک علی هولاءشهیدا» (نساء: 41); چگونه خواهد بود آن روز که از هر امتی گواهی می آوریم و تو (پیامبر خاتم) را گواه بر این امت (اسلام) قرارمی دهیم. خداوند متعال در این آیه می فرماید که پیامبر گرامی اسلام(ص) در روز قیامت، بر امت خود گواهی خواهد داد و روشن است که گواهی آن روز، بدون وجود نظارت در این دنیا، درست نخواهد بود.

لذا، پیامبرص در این دنیا ناظر بر اعمال امت خود می باشددر ذیل این آیه شریفه، امام صادق(ع) می فرماید: «این آیه درباره امت محمدص نازل شده که در هر قرنی برای آن ها، امامی از ما خواهدبود گواه بر آنان و محمدص گواه بر همه ماست »⁽¹⁰⁾.

3- فرشتگان:

علاوه بر نظارت خداوند متعال و پیامبران و امامان علیهم السلام عده ای از فرشتگان نیز مامور نظارت بر اعمال و رفتار و نیات انسان ها می باشند.

قرآن کریم در این باره می فرماید:«و جاءت کل نفس معها سائق وشهید» «ق: 21) ; در آن روز (قیامت)، هر انسانی وارد صحنه محشرمی شود، در حالی که فرشته ای با اوست که او را به سوی حساب سوق می دهد و شاهدی از فرشتگان است که بر اعمال او شهادت می دهد.

4- اعضای بدن انسان:

همه اعضای بدن انسان، شاهد و ناظر اعمال اومی باشند، اما در قرآن کریم به نظارت و گواهی چند تا از آن ها تصریح شده است.

از جمله آن ها می توان به زبان، دست، پا، چشم و گوش اشاره کردآیه 24 سوره مبارکه نور می فرماید:«یوم تشهد علیهم السنتهم وایدیهم و ارجلهم بما کانوا یعملون »; روزی که زبان و دست و پای آنان، به آنچه انجام داده اند شهادت خواهد داد.

5- زمان:

زمان نیز که یکی از مخلوقات الهی است که به اذن خداوندمتعال، دراین دنیا بر اعمال و رفتار انسان ها نظارت داردو در قیامت گواهی وشهادت خواهد داد. حضرت امیرالمؤمنین، علی(ع) می فرماید: «هیچ روزی بر فرزند آدم نمی گذرد، مگر این که به او می گوید: ای فرزند آدم، من روز تازه ای هستم و بر تو گواه هستم.

در من سخن نیکو و خوب بگو و کار نیک انجام بده تادر قیامت به نفع تو گواهی دهم.»⁽¹¹⁾

6- زمین:

زمینی که زیر پای ما قرار دارد و ما همواره میهمان آن هستم و ازما با انواع نعمت ها و برکاتش پذیرایی می کند مراقب و ناظر اعمال ورفتار ماست و در روز قیامت آن ها را بازگو خواهد کرد خداوند متعال در این مورد می فرماید:«اذا زلزلت الارض زلزالها و اخرجت الارض اثقالها و قال الانسان مالها یومئذ تحدث اخبارها» (زلزال: 1 5);هنگامی که زمین شدیدا به لرزه درآید و زمین بارهای سنگینش را خارج سازد و انسان می گوید زمین را چه می شود (که این گونه می لرزد) در آن روز، زمین تمام خبرهای خود را بازگو می کند. از این آیات استفاده می شود که زمین در قیامت اخبار خود را بازگو خواهد کرد و این یقینامسبوق به نظارتی است که دراین دنیا بر اعمال انسان ها دارد.

اهدف از نظارت الهی

هدف از این نظارت دقیق، گسترده و کامل و وجود این همه ناظر و شاهدبر اعمال و رفتار و نیات انسان ها، این است که انسان، خود راهمواره در محضر خدا و سایر ناظران احساس کند و آن ها را شاهد وناظر اعمال خود ببیند تا کم تر به سوی نافرمانی خدا و زیر پاگذاشتن قوانین و مقررات الهی کشیده شود.

حال این سؤال مطرح می شود که چرا علی رغم این گونه اعتقادات،نافرمانی و سرپیچی از دستورات و قوانین الهی وجود دارد؟در جواب،باید گفت که این به دلیل عدم توجه کامل و غفلت انسان ها از این نکته مهم اعتقادی است، و گرنه انسانی که خود را همیشه در محضر خداو پیامبر و دیگر ناظران ببیند و آن ها را شاهد و ناظر بر کارهای خود بداند، به هیچ وجه، جرات معصیت به خود نمی دهد و نافرمانی حق نمی کند.

ارزیابی و سنجش اعمال

خداوند متعال تنها به نظارت صرف بر اعمال بندگانش اکتفا نمی کند،بلکه پس از نظارت و بررسی دقیق بر کارهای بندگان، اعمال و رفتارآن ها را مورد ارزیابی و سنجش قرار می دهد و بر اساس همین ارزیابی وسنجش نتایج به دست آمده از آن، پاداش ها یا مجازات هایی به تناسب،در نظر می گیرد.

در آیات و روایات بسیاری سخن از «وزن » و «موازین » آمده و گفته شده است که روز قیامت، میزان های عدل برپا می گردد و کارهای خوب وبد مردم را می سنجند.

آن گاه کسانی که کارهای مثبت و خوبی داشته باشند به پاداش الهی نایل می شوند و کسانی که کارهای بد و ضعیفی داشته باشند، مجازات کارهای خود را می چشند.

خداوند سبحان در آیه 47 سوره مبارکه انبیاء چنین می فرماید: «ونضع الموازین القسط لیوم القیامه فلا تظلم نفس شیئا و ان کان مثقال حبه من خردل اتینا بها و کفی بنا حاسبین »; ما تروازوهای عدل رادر روز قیامت نصب می کنیم.

به هیچ کس کم ترین سمتی نمی شود و اگر به مقدار سنگینی یک دانه خردل(کار نیک یا بدی باشد) ما آن را حاضر می کنیم و کافی است که ماحساب کننده باشیم.

روز قیامت، که در قرآن از آن به عنوان روز جزا نیز تعبیر شده است،روز برقراری میزان اعمال و بررسی و ارزیابی اعمال و رفتار و نیات خوب و بد مردم می باشد.

با توجه به بعضی از آیات، چنین استنباط می شود که نخستین واساسی ترین مساله در قیامت، همان سنجش و ارزیابی اعمال انسان هاست،چنان که خداوند متعال می فرماید: «سنفرغ لکم ایها الثقلان »(الرحمن:); ای انس و جن، به زودی به حساب شما رسیدگی خواهیم کرد.

پس اولین مساله در قیامت، رسیدگی به اعمال نیک و بد انس و جن وبررسی و ارزیابی آن هاست و بدین وسیله است که مقدار تکامل و کرامت وشرافت انسان ها معلوم خواهد شد.

در روایتی از امام جعفر صادق ع چنین نقل شده است: بین سلمان فارسی;و مردی خصومت و دعوایی شد.

آن مرد (با تمسخر) به سلمان گفت: تو چه کسی و چه چیزی هستی؟

سلمان; گفت: آغاز وجود من وتو نطفه ای آلوده و آخر من و تو مرداری گندیده است پس وقتی روز قیامت بر پا شود و میزان های سنجش اعمال نصب گردند، هر کس که میزان های عملش سنگین باشد، کریم است و هر کس که میزان های عملش سبک باشد، پست و لئیم⁽¹²⁾

مراحل نظارت و ارزیابی

در علم مدیریت، گفته می شود که در یک نظام نظارت و ارزیابی درست وموفق، باید مراحل ذیل طی شود:

الف- تعیین نتایج مورد انتظار یا بایدها

ب -تعیین الگوهای مطلوب

ج- تعیین نحوه جمع آوری اطلاعات (طراحی شبکه اطلاعاتی)

د- ارزیابی اطلاعات و نتیجه گیری

این مراحل، در ارزیابی و نظارت الهی نیز مشهود است و نظارت دقیق وعادلانه خداوند متعال بر اعمال و نیات انسان ها با پیمودن دقیق وجدی این مراحل، انجام می شود:

مرحله اول

تعیین نتایج مورد انتظار (بایدها) خداوند متعال با فرستادن هزاران پیامبر: و چندین کتاب آسمانی، در هر عصر و زمانی و برای هر امتی،راه سعادت و تکامل را مشخص نموده است.

با فرستادن خاتم پیامبران ص و قرآن کریم نیز نعمت خود را بر بندگان تکمیل کرده، بایدها را تعیین نموده و راه صلاح و رستگاری رانمایانده است.

خداوند متعال در قرآن می فرماید: «انا هدیناه السبیل اما شاکرا واما کفورا»(انسان: ); ما راه را به او نشان دادیم; خواه شاکرباشد و بپذیرد یا کفران کننده باشد و نپذیرد.

مرحله دوم

تعیین الگوهای مطلوب خداوند علاوه بر این که انسان را هدایت نموده و راه تکامل و سعادت ورستگاری را به او نمایانده، الگوها و میزان هایی نیز برای او مشخص کرده است.

این الگوها و اسوه ها، پیامبران و امامان: و افراد صالح می باشنداز حضرت امام صادق ع در تفسیر آیه شریفه «و نضع الموازین القسط..

» سؤال شد، فرمودند: «میزان ها و معیارها، پیامبران و جانشینان آان هستند»⁽¹³⁾.

در روایت دیگری، نقل شده است که: «میزان ها و معیارها، امیرمومنان، علی ع، و امامان که فرزندان اویند می باشند»⁽¹⁴⁾به همین دلیل، در زیارت مطلقه امیر مومنان، علی ع می خوانیم:

«السلام علی میزان الاعمال »; درود بر میزان سنجش اعمال.

این به این معناست که هر مسلمانی را از نظر ایمان و اخلاق و اعمال،با آن حضرت مقایسه می نمایند; هر کس که باهت بیش تری به آن حضرت داشته باشد به مقامات عالی تکامل انسانی نزدیک تر بوده و هر چه شباهت کم تر باشد، از تکامل و سعادت دورتر است.

مرحله سوم

جمع آوری اطلاعات (طراحی شبکه اطلاعاتی)اطلاعات مورد نیاز برای ارزیابی و سنجش اعمال و رفتار انسان ها به صورت دقیق و کامل جمع آوری می شود و هیچ چیزی از قلم نمی افتد،چنانکه خداوند متعال می فرماید: «فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره ومن یعمل مثقال ذره شرا یره » (زلزال: 98)، هر کس به اندازه مثقالی، کار خیر یا شر انجام داده باشد در روز قیامت به آن رسیدگی خواهد شد همان گونه که گفته شد، به منظور نظارت بر اعمال و رفتارانسان ها و جمع آوری اطلاعات لازم برای ارزیابی و سنجش کارهایشان،ناظران متعددی، کار نظارت بر کارهای انسان را بر عهده دارند و برتمام کارها و رفتار و افکار و نیات انسان دقیقا نظارت می کنند و به صورت کامل و جامع، ثبت و ضبط می نمایند.

البته بی شک، نظارت خداوند متعال به تنهایی کافی است، اما تعددناظران و شاهدان اعمال و رفتار انسان، هم اتمام حجت برای انسان است و هم اثرات تربیتی قوی تری دارد.

مرحله چهارم: ارزیابی اطلاعات و نتیجه گیری مرحله نهایی در نظارت وارزیابی این است که با توجه به اطلاعات به دست آمده، عملکرد شخص را با معیارها و بایدها مقایسه و اعمال اورا ارزیابی نمایند این کار نیز در قیامت با دقت انجام می شود و پس از بررسی کامل اعمال انسان ها و ارزیابی دقیق کارکرد آن ها، انسان هابه دو گروه عمده تقسیم می شوند:

1- گروه اول کسانی هستند که نتیجه ارزیابی آن ها مثبت است اینان رستگار هستند و به سعادت واقعی و ابدی ست یافته اندقرآن می فرماید: «فمن ثقلت موازینه فاولئک هم المفلحون »(مومنون:102);آنان که میزان های عملکردشان سنگین است رستگاراننددر جای دیگری نیز می فرماید: «فهو فی عیشه راضیه » (قارعه:7); پس او در یک زندگی خشنودی خواهد بود.

2- گروه دوم کسانی هستند که نتیجه ارزیابی آن ها منفی است اینان زیانکار هستند و پناهگاهشان جهنم است و جزای اعمال زشت خودرا در آن جا خواهند دید.

قرآن کریم می فرماید:«و من خفت موازینه فاولئک الذین خسرواانفسهم » (مومنون:103);کسانی که میزان های عملشان سبک است، آن ها به خود ستم کرده اندو در جای دیگری می فرماید: «فامه هاویه » (قارعه:.9); پناهگاه آن ها جهنم است.

نکاتی درباره نظارت و ارزیابی الهی

در نظارت خداوند متعال براعمال و رفتار انسان ها و ارزیابی و سنجش اعمال آن توسط خدا وفرشتگان، چندنکته مهم وجود دارد که به اختصار ذکر می شوند

1- دقت در نظارت

از آیات قرآن کریم و روایات ائمه هدی:: به خوبی استفاده می شود که در نظارت بر اعمال انسان ها و بررسی و ارزیابی کارهای آن ها درقیامت، دقت و موشکافی کامل خواهد شد.

خداوند متعال در قرآن کریم، یکی از سفارشات لقمان به فرزندش راچنین نقل می کند که لقمان به فرزندش گفت: «یا بنی، انها ان تک مثقال حبه من خردل فتکن فی صخره او فی السماوات او فی الارض یاءت بها الله »(لقمان:16)پسرم، اگر به اندازه سنگینی دانه خردلی (عمل خوب یا بد)باشد و در دل سنگی یا در گوشه ای از آسمان ها یا زمین پنهان گرددخداوند آن را (در روز قیامت برای حسابرسی) خواهد آورد.

این به معنای این است که در نظارت خداوند متعال بر اعمال و رفتارو نیات انسان ها و ارزیابی خدا از اعمال، حتی کوچک ترین و کم اهمیت ترین کارها و رفتارها از نظر دور نمی ماند و محاسبه خواهد شد.

2- عمومیت نظارت و ارزیابی

نظارت خداوند متعال بر اعمال بندگان و ارزیابی حضرت حق از عملکردآنان، عمومیت دارد و منحصر به انسان های معمولی نیست، بلکه انسان هایی والا نیز که نزد خدا ارج و منزلتی دارند، مثل فرستادگان خدا و امامان: و رهبران امت ها نیز مورد نظارت دقیق و ارزیابی قرارخواهند گرفت خداوند متعال در آیه 6 سوره اعراف می فرماید:

«ولنسئلن المرسلین » (اعراف:6); همانا از پیامبران سؤال خواهیم کرد (که آیا رسالت خویش را به نحو احسن انجام داده اند؟) حضرت امیرالمؤمنین ع نیز در بیان همین مطلب می فرماید: پیامبران: نگه داشته می شوند و از آنان سؤال می شود که آیا رسالت خویش را به امت های خودرسانده اند یا نه؟ و آن ها خبر می دهند که این وظیفه را انجام داده اند»⁽¹⁵⁾.

3- ارزیابی خدا از سر اطلاع

خداوند متعال، عالم به غیب و شهود است و همه چیز را، اعم از پنهان یا آشکار می داند.

نظارت و سؤال و سنجش از جانب او و گماشتن چندین شاهد و ناظر برای نظارت و گواهی بر اعمال بندگان، به منظور کسب اطلاع خودش نیست،بلکه برای اتمام حجت بر انسان ها و آگاهی آن ها از نتایج اعمال خودشان می باشد قرآن کریم می فرماید: «فلنقصن علیهم بعلم و ما کناغائبین » (اعراف:7); ما با علم و آگاهی خویش، تمام اعمال آن ها رابرایشان شرح می دهیم; زیرا هرگز از آن ها غافل نبودیم.

نتیجه

از آن جا که خداوند متعال بهتر از هر کس دیگر، با ویژگی ها و روحیات انسان آشناست و انسان را کاملا می شناسد چرا که خالق اوست و باتوجه به این که خداوند متعال خودش بر اعمال انسان نظارت می کند وحتی علاوه بر خودش، ناظران دیگری نیز معین نموده و این همه تاکیدبر روی نظارت و بررسی اعمال انسان می کند، می توان استدلال کرد که نظارت بر انسان، یک کار ضروری و لازم است و مدیران مسلمان مجموعه هاو سازمان های اسلامی نیز باید خود را موظف به نظارت بر عملکرد افرادسازمان خود نمایند و عملکرد آن ها را دقیقا ارزیابی کنند.

نظارت در مدیریت اسلامی

یکی از ضرورت ها در یک مدیریت سالم و موفق، وجود یک نظام کامل نظارت و بازرسی است و از آنجا که دین مبین اسلام، دینی کامل و جامع است و پاسخگوی تمام نیازهای تکاملی انسان می باشد و هر آنچه که تکامل و سعادت انسان در گرو آن باشد در آموزه های دینی یافت می شود،در این زمینه نیز دستوراتی دارد و مدیران مجموعه ها و سازمان های اسلامی را به داشتن یک نظام دقیق، جدی، و عادلانه نظارت و بازرسی سفارش می نماید، چرا که سلامت و موفقیت هر مجموعه و سازمانی وابسته به وجود نظارت و بازرسی دقیق در آن سازمان است.

حضرت امیر مومنان، علی ع، در عهدنامه معروف مالک اشتر، درباره نظارت چنین دستور می دهند: «با فرستادن ماموران مخفی و راستگو وباوفا، کارهای آنان را زیر نظر بگیر; زیرا بازرسی مداوم و پنهانی،سبب می شود که آن ها به امانت داری و مدارا با زیر دستان ترغیب شوند⁽¹⁶⁾در این قسمت از نامه، حضرت علی(ع) علاوه بر دستور به داشتن نظارت و بازرسی و توصیه به مداومت در انجام آن، به خصوص به صورت پنهانی،به چند مورد از مزایا و فواید وجود نظارت نیز اشاره فرموده است;از جمله; امانت داری کارکنان و مدارا کردن با زیر دستان و مراجعان در قمست دیگری از این نامه، حضرت علی ع می فرماید:ای مالک، باید وضع آنان را، چه آن ها که در مرکز فرمانداری تو هستند و چه آن ها که درگوشه و کنارند بازرسی و بررسی کنی.⁽¹⁷⁾آن حضرت در این بخش از نامه، علاوه بر این که مالک اشتر را موظف می کنند که بر اعمال کارکنان خود نظارت داشته باشد و اعمال و رفتارآنان را بررسی و بازرسی نماید، به مساله دیگری نیز اشاره فرموده اند و آن این که نظارت و بازرسی باید به صورت جامع و کامل انجام شود و همه افراد سازمان و مجموعه مورد نظر را در برگیرد.

نظارت بر اطرافیان

حضرت علی ع با این که به مالک اشتر دستور داده اند که بر تمام کارکنان و زیردستان خود نظارت داشته باشد و اعمال و رفتار آن ها رابازرسی و بررسی نماید و این دستور شامل اطرافیان نیز می شود، امابه دلیل این که نظارت بر اطرافیان اهمیت بیش تری دارد، مساله نظارت بر کار آن ها را جداگانه مطرح نموده و بر آن تاکید نموده اند:

«اعوان و انصار (اطرافیان) خویش را سخت زیر نظر بگیر; اگر یکی ازآنان دست به خیانت زد و بازرسان سری تو متفقا چنین گزارشی دادند،به همین مقدار شهادت، قناعت کن و او را زیر تازیانه کیفر بگیر وبه مقدار خیانتی که انجام داده او را کیفر نما، سپس او را در مقام خواری و ذلت بنشان و نشانه خیانت بر او بنه و قلا ده ننگ و تهمت به گردنش بیفکن »⁽¹⁸⁾این همه تاکید و تعیین این مجازات های سنگین،همه به دلیل اهمیتی است که نظارت و بازرسی، به ویژه نظارت وبازرسی اطرافیان، داراست

سیره پیامبر گرامی(ص)

وجود نظام نظارت و بازرسی لازمه حفظ سلامت و رشد و توسعه هر مجموعه و سازمان و موجب پیشرفت و تعالی کارکنان آن است.

با توجه به این اصل بود که پیامبر گرامی ص هیچ گاه از نظارت ومراقبت بر عملکرد کارکنان خود غافل نبودند و اغلب برای نظارت وبازرسی عملکرد کسانی که از سوی آن حضرت به کار گماشته می شدند،بازرسان و ناظرانی مشخص می نمودند تا اعمال و رفتار آن ها را به طورمرتب، به آن حضرت گزارش کنند تا بر اساس این گزارشات، عملکرد ورفتار کارکنان خود را بسنجد و بر اساس این سنجش و ارزیابی،تصمیمات بعدی را اتخاذ نمایند حضرت امام رضاع در مورد سیره نظارتی و بازرسی پیامبر گرامی ص می فرماید: «سیره و روش پیامبرص این بودکه هر گاه سپاهی را به ماموریت می فرستادند و فرماندهی برای آن تعیین می کردند، برخی از افراد موثق و مورد اعتماد خود را بر اومی گماشتند تا رفتار و عملکرد او را زیر نظر بگیرد، برای رسول خداص گزارش کند»⁽¹⁹⁾.

سیره حضرت امیر مومنان علی(ع)

حضرت علی ع در دوران حکومت و مدیریت خود، در زمینه نظارت و مراقبت بر کارگزاران خود بسیار دقیق و هشیارانه عمل می کردند پرداختن به تمام سیره آن حضرت در حوصله این مختصر نیست.

به ناچار، تنها به ذکر مواردی از سیره آن بزرگوار اکتفا می شودمالک بن کعب ارحبی، فرماندار عین التمر، از جانب حضرت بودحضرت در نامه ای خطاب به او نوشتند: «در حوزه خدمتت، کسی راجانشین بگذار و با گروهی از یارانت بیرون برو تا به سرزمین سوادعراق بگذری و در میان دجله و عذیب درباره کارگزاران و کارکنان من پرسش و تحقیق کن و روش عملکرد آنان را نظارت و بازرسی نما. »⁽²⁰⁾امیر مومنان ع در این نامه، به مالک بن کعب ارحبی ماموریت می دهد که بر عملکرد کارگزارانش در محدوده دجله و عذیب، نظارت کرده، کار آن ها را بررسی نماید و به آن حضرت گزارش دهد.

در این نامه، همچنین، حضرت به او سفارش می کنند که باید در نظارت وبررسی و گزارش خود، راستی را از یاد نبرد و بداند که کار بنی آدم،نزد خدا محفوظ است و او به همه چیز آگاهی دارد.

آن حضرت علاوه بر دستورهایی که برای نظارت و بازرسی به کارگزاران خود می دادند، خود نیز در دوران حکومت و مدیریت، همواره بر عملکردو فعالیت های همه کارگزاران و زیردستان خویش نظارت کامل داشتند وبه طور مستمر، عملکرد آنان را بررسی می کردند.

نامه هایی که آن حضرت برای کارگزاران و عمال خود در شهرها واستان های گوناگون نوشته و در آن ها، نقاط قوت و ضعف آنان را متذکرشده اند گویای این مطلب است که آن حضرت همواره بازرسان و ناظران مخفی بر کارگزاران خود می گماشت تا کلیه رفتار و عملکرد آنان را به طور دقیق زیر نظر گرفته، بررسی نمایند و نتیجه این نظارت و بررسی را برای آن حضرت گزارش کنند.

نظارت و مراقبتی که از جانب آن حضرت صورت می گرفت، کاملا جدی، عمیق و دقیق بود، به گونه ای که حتی رکت یکی از کارگزاران آن حضرت دریک جشن و میهمانی، از نظر آن حضرت مخفی نمی ماند، چنان که وقتی عثمان بن حنیف، فرماندار بصره، در مجلس میهمانی (جشن عروسی) یکی از ثروتمندان و اشراف بصره شرکت کرده بود، گزارش آن به زودی به حضرت علی ع رسید و آن حضرت بلافاصله در نامه ای خطاب به او چنین نوشتند: «ای پسر حنیف، به من گزارش رسیده که یکی از جوانان اشراف بصره تو را به خوان میهمانی اش دعوت کرده و تو به سرعت به سوی آن شتافته ای و در آن جا برایت غذاهای رنگارنگ و ظرف های بزرگ غذا، یکی پس از دیگری آورده می شده است من گمان نمی کردم که تو میهمانی مردمی را بپذیری که نیازمندانشان از آن مهمانی محروم و ممنوع بوده، وثروتمندانشان دعوت شده اند»⁽²¹⁾با دقت و تامل در بعضی از نامه های حضرت علی(ع) به کارگزاران خود، روشن می شود که آن حضرت تنها به نظارت، بررسی ها و گزارش های بازرسان و ناظران خود، اکتفا نمی کردند و فقط با تکیه بر آن ها،عملکرد کارکنان خود را ارزیابی نمی نمودند، بلکه علاوه بر آن گزارشات، کارکنان خود را به حضور می طلبیدند و از آنان در موردعملکرد و رفتار خودشان سؤال می کردند و یا این که از آنان گزارش کتبی می خواستند و بدین وسیله، عملکرد آن ها را از خودشان نیز تحقیق می کردند. این نشانگر نهایت دقت و احتیاط و کمال عدالت و انصاف است که آن حضرت هنگام نظارت و بازرسی بر عملکرد کارگزارانش رعایت می کرد; مثلا، در نامه ای به یکی از کارگزاران و فرمانداران خود چنین می فرمایند: «به من خبر رسیده که تو زمین های آباد را ویران کرده ای، آنچه توانسته ای تصاحب نموده ای و از بیت المال که زیر دست تو بوده است به خیانت خورده ای فورا حساب خویش را برایم بفرست وبدان که حسابرسی خدا از حسابرسی مردم سخت تر است »⁽²²⁾.

یکی دیگر از نشانه های وجود یک نظام دقیق نظارت و بازرسی در حکومت و مدیریت حضرت علی ع و توجه خاص آن حضرت به مساله نظارت و ارزیابی عملکرد کارکنان و زیر دستان خود، نامه ای است که آن حضرت هنگام معرفی عبدالله بن عباس به مردم بصره به عنوان استاندار جدید، خطاب به مردم آن شهر نوشته اند.

قسمتی از آن نامه چنین است: «سخن او (عبدالله بن عباس) را بشنویدو مادامی که او از خدا و رسولش اطاعت کند، فرمانش برید.

پس اگر در میان شما بدعتی نهاد یا از مسیر حق منحرف شد، مطمئن باشید که او را از حکومت بر شما برکنار خواهم کرد»⁽²³⁾در این نامه، حضرت علی(ع) به مردم بصره قول حتمی می دهند که اگراستانداری که او معرفی می کنند، بدعتی بگذارد یا منحرف شود، او رابرکنار خواهند کرد و این نشان می دهد که حضرت، نظام نظارت وارزیابی دقیق و مطمئنی داشته اند که بر مبنای آن، همواره کارگزاران خود را زیر نظر داشته و مراقب اعمال و رفتار آنها بوده اند در صورت مشاهده هر گونه تخلف یا انحراف، آن ها را از کار برکنار می کرده اند.

توجه حضرت علی ع به نقاط قوت و ضعف: روشن است که ناظر نباید فقط برنقاط ضعف افراد تاکید ورزد، اما برخی چنین می پندارند که در نظارت و بازرسی، باید صرفا به دنبال یافتن نقاط ضعف عملکرد افراد بوده،در حالی که در یک نظام موفق و سالم نظارت و بازرسی، باید نقاط قوت و نقاط ضعف افراد، در کنار یکدیگر، مورد توجه و دقت قرار گیرد واز توجه صرف به نقاط ضعف افراد پرهیز شود; چرا که توجه صرف به نقاط ضعف کارکنان سازمان، آن ها را نسبت به نظارت بدبین می کند وموجب ایجاد روحیه مقاومت در برابر نظارت و بازرسی خواهد شد،همچنان که در بیش تر سازمان ها چنین حالتی وجود دارد و افراد سازمان گمان می کنند در نظارت و بازرسی، تنها به نقاط ضعف آن ها توجه می شودو ناظران و بازرسان فقط کاستی ها و نقاط ضعف آن ها را ثبت می کنند وبه دلیل چنین نگرشی به نظارت، معمولا افراد سازمان در مقابل نظارت و بازرسی مقاومت می کنند و از آن دل خوشی ندارند حضرت امیرالمؤمنین علی ع به این مساله نیز توجه داشته اند و در عهدنامه مالک اشتر،این مساله را به او گوشزد کرده و به مالک اشتر دستور داده اند که عملکرد زیردستان خود را زیر نظر داشته و ناظرانی برای بررسی اعمال و رفتار آنان داشته باشی و در این نظارت و بازرسی، هم نقاط قوت عملکرد آن ها را مورد توجه قرار ده و هم نقاط ضعف و منفی را.

آن حضرت در بخشی از نامه خود به مالک اشتر، چنین می فرماید:

«فراموش مکن که باید بر آنان، بازرسان مخفی از مردمان امین وحقگوی که در میان مردم به این صفت شناخته شده اند بگماری تا زحمات و تلاش آنان را برای تو ثبت کنند و آنان مطمئن باشند که زحمات وتلاش های آنان را می دانی »⁽²⁴⁾.

حضرت در این بخش از نامه اولا، تاکید دوباره می کنند که بایدبازرسان و ناظران مخفی برای مراقبت و بررسی عملکرد کارکنان داشته باشی ثانیا، دستور می دهند که به نقاط قوت و مثبت کارکنان و تلاش هاو فداکاری های آنان توجه داشته باشد تا آنان بدانند که تلاش آنان دور از چشم مافوق خود نیست و لذا، به این تلاش ها ادامه دهند ودلگرم تر شوند در بخش دیگری از این نامه، توجه مالک اشتر را به نقاط ضعف و خیانت ها و انحراف های احتمالی کارکنان معطوف داشته وچنین فرموده اند: «اطرافیان خود را تحت نظر بگیر; اگر یکی از آن هادست به خیانت زد و بازرسان تو همگی چنین گزارش دادند، به همین مقدار از شهادت و گواهی قناعت کن و او را زیر تازیانه کیفربگیر...»⁽²⁵⁾وجود بازرسان متعدد: از این قسمت از نامه مالک اشترکه ذکر شد نکته دیگری را نیز می توان استنباط کرد و آن این که درنظارت و بازرسی، نباید به وجود یک بازرس و ناظر اکتفا شود، بلکه باید بازرسان و ناظران متعددی وجود داشته باشد; زیرا حضرت فرمود:

«اگر یکی از آنان دست به خیانت زد و بازرسان تو همگی چنین گزارش دادند...» پس معلوم می شود که باید بازرسان متعددی وجود داشته باشد و این به آن دلیل است که اعتماد به گزارش یک بازرس صحیح نیست; زیرا احتمال خطا و اشتباه و غرض ورزی شخصی وجود دارد.

ویژگی ها و صفات بازرسان: با توجه به اهمیت و حساسیت بالای نظارت،بازرسان و ناظران باید دارای ویژگی های الهی و انسانی باشندبه چندمورد از این ویژگی ها اشاره می شود:

1 و 2- خداترسی و تواضع:

در عهدنامه مالک اشتر آمده است: «برای رسیدگی و بررسی کارهای مردم، افراد مطمئن را که خداترس و متواضع هستند به کاربگمار»⁽²⁶⁾

3 و4- صداقت و وفاداری:

بگمار که صادق و وفادارند.حضرت علی(ع) فرمود:«ناظرانی انتخاب کن و به کار »⁽²⁷⁾

5 و6- امانت و حقگویی:

در جای دیگری، حضرت علی(ع) می فرماید:

«فراموش مکن که باید بر آنان، بازرسان مخفی از کسانی که در میان مردم به امانت و حقگویی شناخته شده اند بگماری »⁽²⁸⁾

نتیجه

نظارت و کنترل یکی از وظایف اصلی مدیران در سازمان هاست و موفقیت برنامه های سازمان در گرو داشتن نظام دقیق نظارتی است.

بدون وجود نظارت صحیح و بازرسی های لازم، فعالیت های سازمان موفق نبوده و به نتیجه نخواهد رسید.

مدیران بدون داشتن نظارت کافی بر عملکرد کارکنان و اجرای برنامه ها، به اهداف و برنامه های از پیش تعیین شده خود دست نخواهندیافت علاوه بر این که نظارت در مدیریت امروز یکی از ضرورت های اساسی است، خداوند متعال نیز همواره بر اعمال و رفتار انسان ها دقیقانظارت دارد و عملکرد انسان را در مورد ارزیابی و سنجش عادلانه قرارمی دهد اساسا نظارت و بازرسی یکی از سنت های ثابت الهی است.

پیامبر گرامی ص و حضرت علی ع در زمانی که حکومت و مدیریت جامعه رابرعهده داشتند، همواره بر اعمال و رفتار کارکنان و کارگزاران خودنظارت داشتند و با توجه به نتایج این نظارت و بازرسی ها، کارگزاران خود را مورد ارزیابی و سنجش قرار می دادند.

بر این اساس، در نظام مقدس جمهوری اسلامی، که افتخارش این است که نظامی دینی و اسلامی و پیرو دستورات الهی و پیامبر اکرم ص و امامان معصوم: است، باید بر عملکرد مدیران و کارکنان سازمان ها دقیقانظارت وجود داشته باشد.

بر اساس این نظارت دایمی و دقیق، عملکرد افراد مورد ارزیابی وسنجش قرار گیرد و تمامی تصمیمات مربوط به کارکنان، اعم از پاداش،ترفیع و مانند آن، بر اساس نتایج به دست آمده از این ارزیابی هاانجام شود البته در نظارت بر اعمال کارکنان و کارگزاران نظام بایدیک نکته همواره مدنظر باشد و آن این که هم بر نقاط قوت نظارت شود وهم بر نقاط ضعف افراد و در ارزیابی عملکرد افراد این دو عمل،همراه یکدیگر، مدنظر باشد، نه این که فقط به نقاط ضعف توجه شود ونقاط قوت افراد فراموش گردد; چرا که در آن صورت، نوعی نگرش منفی نسبت به نظارت و ارزیابی در میان کارکنان به وجود خواهد آمد که نتیجه آن مقاومت افراد در مقابل نظارت و ارزیابی خواهد بود.

نکته دیگری که در نظارت بر اعمال افراد و ارزیابی عملکرد آن هاباید بدان توجه داشت، این است که برای نظارت بر اعمال کارکنان سازمان باید حتما از چند نفر ناظر و بازرس استفاده کرد و به بازرسی و نظارت یک نفر اکتفا ننمود; زیرا اگر ناظر و بازرس یک نفرباشد، هم خطا و اشتباه او زیاد است و هم احتمال دخالت دادن مسائل شخصی و غرض ورزی نسبت به بعضی از افراد زیاد می شود.

اما اگر ناظران و بازرسان چند نفر باشند، این احتمالات در موردآن ها کاهش می یابد و اعتماد نسبت به گزارش های آن ها بالا می رود.

البته بازرسان نیز باید از میان افراد مورد اعتماد و وثوق انتخاب شوند.

پی نوشت ها

1- کونتز و همکاران، اصول مدیریت، ترجمه طوسی و همکاران، ج 2، ص 388.

2- همان، ج 2، ص 388.

3-J. A . Stoner & R E Freeman Managment 600 P

4 -IbidP. 601

5- سید مهدی الوانی، مدیریت عمومی، ص 97.

6-Historical Standards

7-External Standards

8 -Ibid 601 P

9-IbidP 601