موقعیت جغرافیایی
فیروزه یکی از شهرستان های نیمه شمالی استان خراسان رضوی است. این شهرستان از شمال و شرق به بخش مرکزی شهرستان نیشابور، از جنوب به بخش میان جلگه نیشابور، از شمال غربی به بخش سرولایت نیشابور، و از غرب به بخش های مرکزی و مشکان شهرستان خوشاب و بخش مرکزی شهرستان سبزوار، محدود می گردد.
این شهرستان بین 36 درجه و 3 دقیقه تا 36 درجه و 33 دقیقه عرض شمالی و 58 درجه و 9 دقیقه تا 58 درجه و 41 دقیقه طول شرقی گسترش یافته است.
مرکز این شهرستان شهر فیروزه است که در 20 کیلومتری شمال غرب شهر نیشابور و 145 کیلومتری غرب شهر مشهد- مرکز استان- و 115 کیلومتری جنوب شهر قوچان و 90 کیلومتری شرق شهر سبزوار واقع است.
این شهر از سطح دریای آزاد 1170متر ارتفاع دارد. شهرستان فیروزه بر اساس آخرین تقسیمات کشوری در سال 1386 دارای 1586 کیلومتر مربع وسعت و شامل دو بخش مرکزی و بخش طاغنکوه است .
جغرافیای طبیعی
به طور کلی بیشتر مساحت شهرستان از نظر ریخت شناسی سطح زمین ، حالت هموار و دشت دارد. شیب زمین در تمام شهرستان به سمت کالشور نیشابور است که در جنوبی ترین نقطه آن جریان دارد.(کال شور نیشابور که پس از عبور از دشت نیشابور به کالشور سبزوار می پیوندد ، حدود 6 کیلومتر از مرز طبیعی شهرستان فیروزه با بخش میان جلگه نیشابور را تشکیل می دهد.)
شیب عمومی در بخش مرکزی از شمال به جنوب و در بخش طاغنکوه از شمال غربی به جنوب شرقی است که در نهایت به کالشور ختم می گردد . وجود همین شیب باعث شده رودخانه های فصلی(کال) بار و ماروسک همراه با چند مسیل (کال کوچک) دیگر نقش زهکش آب های سطحی و جاری منطقه در زمان بارش داشته و آب های سطحی را به کالشور که به کویر مرکزی ایران می ریزد ، انتقال می دهند.
پست ترین نقطه ارتفاعی شهرستان در جنوبی ترین قسمت شهرستان و در جنوب روستای رهن کاریز در بخش مرکزی و در حاشیه شمالی کالشور 1082 متر از سطح دریا ارتفاع دارد.
از نظر توپوگرافی(ناهمواری ها) و ژئومورفولوژیکی (شکل های سطح زمین) به دو قسمت کوهستانی و مرتفع و قسمت هموار و دشت تقسیم می شود.
الف – قسمت کوهستانی و مرتفع
در شهرستان سه محدوده کوهستانی وجود دارد که بیشتر در دهستان های بخش طاغنکوه و دهستان فیروزه بخش مرکزی قرار دارند .
بیشتر قسمت های دهستان تحت جلگه هموار است و ناهمواری و ارتفاعاتی کمی در شمال غربی این دهستان (شمال روستای دولت آباد و غرب روستای امیر آباد ) وجود دارد که جزو کوه های شمالی شهرستان محسوب می گردند.
کوه های شمال غربی وشمالی بخشی از دامنه های جنوبی رشته کوه های بینالود محسوب می شود. کوه های غربی نیز جزو رشته کوه جغتای می باشد.
1- کوه های شمال غربی
در دهستان طاغنکوه شمالی قرار داشته و مرز میان بخش سرولایت نیشابور و بخش طاغنکوه را تشکیل می دهد. بلندترین قسمت این کوه ها قله جازندر است که با 2075 متر ارتفاع بلندترین نقطه شهرستان است .این کوه ها در افزایش بارش های منطقه و تامین آب های زیرزمینی و تعدیل دمای هوا در روستاهای گرماب شاهزاده ، رباطی ، مرزان ، فهنه ،کارجی، جمبرجوق و کلاته ها و مزارع دره های کوچک نقش مهمی دارد.
2- کوه های شمالی
بین دهستان فیروزه بخش مرکزی و دهستان طاغنکوه شمالی بخش طاغنکوه قرار دارد. بلندترین قله این مجموعه کوهستانی قله ایلان لی با 1942 متر در شمال روستای سلیمانی می باشد. از قله های معروف دیگر این کوه ها می توان به قله های خانم سر و سی سر اشاره کرد. وجود معدن مشهور فیروزه در این کوه ها از اهمیت خاصی برخوردار است.این کوه ها در تامین آب های زیرمینی و تعادل هوا در دو سوی دامنه شمالی و جنوبی خود نقش بسزایی دارند. روستا های بتو ، سلیمانی در دامنه جنوبی این کوه ها قرار دارند. مخروط افکنه بزرگ روستای سلیمانی از مناطق حاصلخیز و کشاورزی شهرستان محسوب می شود.
روستا های معدن بالا و پایین ، زاونگ ، رباطی بلوچ ها ،وزیریه در دامنه شمالی این کوه ها قرار دارند.
3- کوه های غربی
این کوه ها قسمتی از رشته کوه جغتای از کوه های غربی استان خراسان رضوی محسوب می شود. این کوه از حوالی روستا های گرماب بزرگ ، زروند و شوریاب در طاغنکوه جنوبی شروع شده و با امتداد به سمت غرب پس از عبور غرب طاغنکوه شمالی و بخش مرکزی شهرستان خوشاب ، وارد محدوده مرزی شهرستان سبزوار با جوین و جغتای می شود.
بلندترین قلل این کوه ها که در منطقه به کوه های طاغنکوه جنوبی معروف هستند ، عبارتند از : قله دوشاخ (قلعه جوق – قلعه جیک) با 1921 متر ارتفاع در نزدیکی روستای قلعه یزدان و قله جیستی (برجسته – کله قندی) با 1944 متر ارتفاع در نزدیک روستای شورگشت.
این کوه ها نیز در تامین آب های زیرزمینی و تعادل دمایی در حدود 20 روستا و ده ها کلاته و مزرعه در دهستان های طاغنکوه جنوبی و شمالی نقش مهمی دارد.
ب- قسمت هموار و دشت
تمامی محدوده هموار و دشت شهرستان بخشی از دشت بزرگ نیشابور قسمت محسوب می گردد . قسمتی هموار دهستان فیروزه بخش جنوبی جلگه ماروس می باشد. ( لازم به یاد آوری است که در لهجه های مختلف خراسانی به سرزمین های هموار جلگه گفته می شود اما در معنای علمی و جغرافیایی این سرزمین ها دشت هستند.) دهستان تحت جلگه نیز هموار بوده و در ادامه جلگه ماروس قرار دارد. رودخانه های ماروس و بار در تامین خاک و آب این قسمت دشت نقش مهمی دارند. دشت طاغنکوه که شمال و جنوب آن کوهستانی است نیز قسمتی از دشت نیشابور محسوب می گردد و دارای خاک حاصلخیز است و قطب کشاورزی شهرستان است. محدودیت منابع آب در تمام سطح شهرستان ،کشاورزی را تهدید می کند.
زمین شناسی
تمام قسمت های دشت و هموار از آبرفت های دوره کواترنر( دوره چهارم زمین شناسی) و مخلوطی از شن و ماسه و خاک رس پوشیده شده است.گنبد های نمکی و لایه گچی در دهستان فیروزه که شرایط را برای ایجاد معادن گچ و نمک فراهم کرده ، نیز متعلق به همین دوره میوسن است.
بخش جنوبی دشت و حاشیه شمالی کالشور آبرفت ها و ماسه های بادی با درصد شوری بالا وجود دارد. وزش باد دیزباد (با جهت شرقی – غربی )در این منطقه سبب فرسایش خاک می گردد.
در کوه های غربی بیشتر سنگ های آذرین قلیایی دوره کرتاسه دیده می شود.در دامنه های جنوبی کو های شمالی آبرفت های دوره ائوسن که فرسایش کوه ها به وجود آمده شرایط را برای ذخیره آب های زیر زمینی فراهم کرده است.
تأثیر وضعیت مورفولوژیکی منطقه بر روی استقرار سکونتگاهها به گونه ای است که در قسمت کوهستانی و دامنه ای روستاهای معدود، با فاصله و جمعیت نسبتاً زیاد و برخورداری از آب چشمه استقرار یافته و باغداری در آنها رواج دارد. برعکس در پهنه وسیع دشت روستاهای متعدد با برخورداری از آب چاه و زراعت آبی محصولات یکساله استقرار یافته اند.
آب و هوا
از نظر آب و هوای شهرستان دارای آب و هوای معتدل کوهستانی است که البته بین نواحی کوهستانی و دامنه ها با دشت اختلاف دمای محسوسی وجود دارد. در قسمت های جنوبی شهرستان آب و هوا به شرایط بیابانی نزدیک می شود.
متوسط دمای هوای شهرستان با توجه به نبود ایستگاه هواشناسی ، به کمک اطلاعات ایستگاه هواشناسی نیشابور (نزدیک ترین ایستگاه هواشناسی به منطقه) حدود 14 درجه سانتی گراد تعیین می گردد. بطور کلی دمای هوا از شمال به جنوب منطقه بطور محسوسی افزایش می یابد.
متوسط بارش منطقه حدود 240 میلیمتر است که از 280 میلیمتر در ارتفاعات شمال غربی و غربی تا 220 میلیمتر در جنوب بخش مرکزی متغییر است.
در این منطقه با توجه به همجواری دشت و کوهستان و تفاوت آب و هوایی بین آنها، بادهای محلی فراوانی می وزد که مهمترین آنها از سمت جنوب شرق و شرق ، باد دیزباد می باشد که در سمت جنوب بخش شدیدتر است و از غرب و شمال غرب باد قوچان که نسبتاً خنک و مرطوب است منطقه را تحت تأثیر قرار می دهند.
پوشش گیاهی منطقه هم تحت تأثیر اقلیم و بویژه بارش قرار دارد که در بخش های شمالی و کوهستانی شرایط مناسب تری دارند و باعث گسترش فعالیت های دامداری در این قسمت شده اند.
