جریان شناسی جنبش های مهدوی

مقدمه

از موضوعات مهم قرآنی، روایی، کلامی و سیاسی که ازارکان پویای تاریخ اسلام بوده و هست، مهدویت است. این آرمان بزرگ الهی و بشری در فرهنگ و تمدن اسلامی و بحران فراگیر و مستمر جهاناسلام، جایگاه ویژه ای داشته است. اندیشه مهدویت و موعودگرایی اسلام، نقشی مهم در محیط های گوناگون فرهنگی واعتقادی ایفا کرده و عاملی بنیادی در جنبش های اصلاح طلبانه حوزه های علمی و فلسفی به شمار رفته است. برخی از اشکال این آرمان نیز، پیامبرگونه و انقلابی بوده است.

یکی از موضوعات مطرح درخصوص موعودگرایی اسلام، جریان پیوسته استفاده از مهدویت برای مقاصد گوناگون مذهبی، اجتماعی و سیاسی است. در طول تاریخ اسلام، گروه های زیادی، از جهان تسنن وتشیع، از این ظرفیت برای پیشبرد اهدافشان سود جسته اند.

نگاه جریان شناسانه به این جریان، باعث شناخت انگیزه ها، اهداف و مبانی آن می شود و بدین ترتیب زمینه را برای تثبیت مهدویت واقعی و پاک کردن چهره مقدس این آرمان از آفات و آسیب ها فراهم می سازد تا امت اسلام بتواند به بهترین وجه از این آرمان توحیدی بهره گیرد و با تکیه بر آن –به ویژه در جهان پرآشوب امروز- امید به تمدن بزرگ اسلامی و گسترش حق و حقیقت در سراسر گیتی را از دست ندهد. گذشته، آینه آینده است و آینده نیز همچون گذشته، از رخدادهای مشابه این جریان ها به دور نخواهد بود. در صورتی که ما با تجهیزات کافی با فردای ناشناخته روبه رو نشویم، از فتنه چنین مدعیانی در امن و امان نخواهیم بود و اگر از گذشته عبرت نگیریم، فردا آمادگی لازم جهت برخورد با این جریان ها را نخواهیم داشت.

سابقه ادعای مهدویت

جهان اسلام در طول تاریخ اسلام، آزمایشگاه مهدویت و نمونۀ اعلای تحیر و امید، و گمراهی و انحراف دربارۀ مهدی مدنظر روایات بوده است. از نیمه نخست قرن اول هجری، امواجی از ادعاها در باب مهدویت از مدینه آغاز شد؛ سپس بسیاری از مناطق جهان اسلام را درنوردید. بنا به روایتی مشهور میان شیعه و سنی، مهدی از نسل فاطمه(س) و دارای حیرت و غیبت است؛ قومی با او هدایت، و قومی با او گمراه می شوند. جهان اسلام در قرن سوم هجری، شاهد بیشترین استفاده از ظرفیت های مهدویت بود. جامعه اسلامی در قرن های بعد نیز تحت تأثیر امواج مهدویت قرارداشت. از قرن چهارم هجری تا چند قرن پس از آن، چندین مهدی ظهور کردند. اوج این جریان، مربوط به قرن یازدهم هجری است که آسمان جهان اسلام مهدی باران بود؛ کسانی که خود را فرستاده و پیک نجاتی می پنداشتند که پیامبر(ص) و ائمه معصوم(علیه السلام) به آمدن آنها وعده داده اند.

سابقه اعای مهدویت، به فرقه ای به نام «سبائیه» باز می گردد که امیرمؤمنان(ع) را مهدی خواندند و گمان کردند ایشان کشته نشده و در آخرالزمان ظهور می کنند؛ سپس کیسانیه موضوع مهدویت محمد حنفیه را مطرح کردند و پس از مرگش نیز گفتند او زنده است و در کوه رضوی زندگی می کند و روزی ظهور خواهد کرد. در ادامه، گروهی زید بن علی، پیشوای زیدیه و نیز عبدالله محض را مهدی خواندند. باقریه به مهدی منتظر بودن امام باقر(ع)قائل شدند و گفتند ایشان رحلت نکرده و یا رحلت کرده، ولی بازخواهد گشت. پس از امام باقر(ع)، گروهی به امامت فرزند ایشان، زکریا معتقد شدند و گفتند او در کوه حاصر مخفی است تا هنگامی که اذن خروج یابد. ناووسیه گفتند امام صادق(ع) زنده است و روزی ظهور کرده، جهان را پر از عدل و داد می کند. اسماعیلیه، مهدویت را به اسماعیل، پسر امام صادق(ع) نسبت دادند؛ مبارکیه، محمدبن اسماعیل را مهدی موعود دانستند و واقفیه معتقد شدند امام کاظم(ع) زنده است و او مهدی و قائم است.

در اثر مشکلات سیاسی و سخت گیری خلفای اموی و عباسی برای امامان شیعه(علیهم السلام) و تقیه ایشان از حکومت ها، جامعه شیعه پیوسته درباره امام بعدی تردید داشت و عده ای از این رهگذر به گمراهی کشیده می شدند و فرقه های انحرافی، نظیر فرقه های فوق به وجود می آمد. این مشکل پس از رحلت امام عسکری(ع) دوچندان بود؛ زیرا علاوه بر تولد و نگه داری و جانشینی مخفی امام زمان(عج)، غیبت حضرت نیز بر این تحیّر افزود و پشتوانه نیرومند امامت از جامعه شیعی رخت بربست. به همین سبب بود که امام عسکری(ع) در چندین دیدار با سران اصحاب و شیعیان، فرزند بزرگوار خویش حضرت حجت(عج) را به آنان نشان می داد.

نکته قابل توجه این است که تا پیش از غیبت امام عصر(عج)، مردم برخی را مهدی می نامیدند و آنان به این اسم مشهور می شدند -نه اینکه فردی خود را مهدی بنامد- اما پس از عصر غیبت، این عَلم را خود مدعیان به دوش کشیدند و هرازچندگاهی کسانی خود را مهدی امت نامیده، عده ای را به دور خود جمع کردند.

نکته دیگر این است که در قرون اولیه اسلام، استفاده از الگوی خروج منجی در غرب جهان اسلام، با کامیابی روبه رو شد. برغواطه، فاطمیان، خوارج، مرابطین، موحدین، بنی حفص، شرفای سعدی و علوی ها با استفاده از این الگو، دولت های نیرومندی پدید آوردند؛ اما در شرق، مهدویت به صورت بحران هایی درآمد که عباسیان به سرعت آنها را سرکوب کردند. تأسیس دولت عباسی، خود مرهون استفادۀ مناسب و به موقع از الگوی ظهور منجی بود؛ اما در قرون اخیر –به ویژه در قرن 19 در شرق- نیز این الگو با توفیق مواجه شد و کسانی همچون غلام احمد قادیانی در هندوستان، مهدی سودانی در سودان و علی محمد باب و حسینعلی بهاء در ایران توانستند با استفاده از ظرفیت مهدویت جنبش های مهمی تدارک ببینند.

حرکت های ناموفق مهدوی نیز در طول تاریخ وجود داشته است که به برای نمونه به دو مورد معاصر آن اشاره می کنیم: نخست قیام شخصی به نام جهیمان سیف العتیبی (1936 - 1980م) که افسری نظامی از اهل عربستان و دانش آموخته دانشگاه مکه و مدینه بود. او با محمد بن عبدالله قحطانی، یکی از شاگردان عبدالعزیز بن باز، از علمای وهابی عربستان آشنا شد و با همکاری برخی همفکران خود در آغاز ماه محرم 1400ق. برای مدت زمانی کوتاه بیت الله الحرام را به محاصره درآورد. او دامادش، محمد قحطانی را به عنوان مهدی منتظر و مجدّد دین اسلام در قرن پانزدهم هجری اعلام کرد و خود و پیروانش برخاستند و با «مهدی منتظر» بیعت کردند و از همه نمازگزاران خواستند با او بیعت کنند. آنان مردم داخل حرم را به گروگان گرفتند و درهای حرم را به روی آنها بستند و فقط به زنان و بچه ها اجازه خروج دادند. نیروهای نظامی عربستان پس از درگیری شدید با این گروه، جهیمان و شصت نفر از طرف دارانش را اعدام کردند.

قیام دوم را فردی به نام سامر ابوقمر، رهبر گروه جندالسماء ترتیب داد. وی در زمان رژیم صدام حسین به «همکاری خاص» با حزب بعث فراخوانده شد واز سوی این حزب به درون زندان رفت تا ضمن جمع آوری اطلاعات از زندانیان، زمینه اغفال آنان و سپس راه اندازی یک فرقۀ مذهبی را فراهم کند.سامر ابوقمر بعد از مدتی که در زندان های عراق- برای اجرای برنامه های خاص- ماند، با استفاده از همان زندانیان آزادشده اولین هستۀ گروه جندالسماء را تشکیل داد.

وی در کتاب قاضی السماء، خود را «شیعه خالص» معرفی کرد و درعین حال در آن، همۀ اعتقادات شیعه راجع به امام زمان(عج)-حتی اینکه امام زمان(عج) فرزند حضرت امام حسن عسکری(ع) است- را کاملاً مردود شمرد. او علم ائمه(علیهم السلام) راجع به امام بعد از خود را نفی، و آن را مختص به خدا دانست. وی جعفر کذاب را «جعفر زکی» معرفی، و نواب اربعه حضرت ولی عصر(عج) را تخطئه کرد و نیابت آنان را مردود شمرد.

سامر ابوقمر پس از نفی اعتقادات اصیل شیعه، مدعی شد خود او «امام زمان» است. وی خود را فرزند بلافصل امیرالمومنین(ع) و فاطمه زهرا(س) معرفی کرد و مدعی شد نام حقیقی او «علی بن علی بن ابی طالب» است که در زمان حیات صدیقه طاهره(س) به صورت نطفه ای به آسمان برده شده؛ سپس در این زمان در رحم مادرش «امه السودا» قرار داده شده و او به دنیا آمده است. وی در کتاب خود (قاضی السماء) با اهانت به سلسلۀ مراجع عظام تقلید از شیخ طوسی تا مراجع فعلی، آنان را منحرف و «مهدور الدم» معرفی شمرد. عناصر بعث عراق کتاب ویرا که در حدود ششصد صفحه دارد، چاپ و توزیع کرد. سامر ابوقمر در منطقۀ «الزرگه» نقطه ای را برگزید و منزل مجللی در زیرزمین احداث کرد و شروع به فعالیت دوگانه نمود. او از یک سو مراسم خاص مذهبی به راه انداخت که به رفتار دراویش شباهت هایی داشت، و از سوی دیگر به عنوان «امام زمان» از عناصر اغفال شده بیعت می گرفت و از آنان می خواست در راه او سختی ها را تحمل کنند.

مبانی نظری جنبش های مهدوی

بسیاری از متفکران در غرب و شرق جهان اسلام، از لحاظ مبانی نظری،راه را برای ظهور آسان متمهدیان باز کردند. به همین دلیل است که مهدی نمایان تنها از یک فرقه و مذهب (نظیر تشیع) سر برنیاورده اند. جنبش های مهدوی از مبانی نظری متفاوتی در باب مهدویت پیروی کرده اند. برخی از این مبانی عبارتنداز فرزند پیامبر(ص) و از نسل فاطمه(س) بودن، شعار «الرضا من آل محمد»، مقام «بابیت» امام زمان(عج)، گرایش های عرفانی و صوفیانه یا امامت باطنی و ولایت و «مهدویت نوعیه». بسیاری از مدعیان مهدویت، خود را از نسل پیامبر(ص) و فاطمه(س)دانسته،با «امام» خواندن خود، ادعای عصمت می کردند تا در بین مردمی که با اندیشه های مربوط به ظهور مهدی و نشانه های او از طریق شیعه آشنا بودند، پذیرفته شوند. نکته قابل توجه این است که این امربه شیعیان و علویان نداشت اختصاص؛ بلکه از گروه های سنی نیز این چهره ساز ی را دنبالمی کردند. کسانی چون محمد بن تومرت و جانشینش عبدالمؤمن، نسب خود را به پیامبر(ص)رساندند و خود را کسانی دانستند که بنا به ملاحم، باید شرق و غرب جهان را تصرفکنند. بسیاری از گروه های سیاسی و در رأس آنها عباسیان نیز، برای دستیابی به اهداف سیاسی خود، با شعار «الرضا من آل محمد» نهضت خویش را آغاز می کردند و برای رنگ و لعاب دادن به حرکت خویش، آن را در قالب منجی گرایانه و اصلاح طلبانه مطرح می کردند.

در صدر اسلام با شعار «الرضا من آل محمد» بیشتر روبه روییم؛ اما هرچه جلوتر می آییم، به مبنای ولایت باطنی و عرفانی و گرایش های عرفانی و صوفیانه بیشتر برمی خوریم. از مهم ترین مبانی نظری مهدویت در جهان تسنن؛ «امامت باطنی»، «ولایت» و «مهدویت نوعیه» است. پایه گذار این مبنا، غزالی است.وی بر این باور بود که مهدی، یکی از اقطاب تصوف است. متصوفه، الگوی غزالی را رواج دادند. دو قرن بعد، ابن عربی شکل متقن و مبسوطی از آن ارائه کرد.ابن عربی در توجیه مبانی نظریۀ مهدویت، نوعی ولایت را برای مهدی فرض کرد. این ولیّ قائم ممکن است شخصی از عرب باشد؛ چنان که ابن عربی ادعا می کند که این ولیّ، عرب را در سال 595ق. دیده است و امکان دارد که ابن عربی، خود همان ولیّ باشد.

در همین زمان، نظریۀ مهدویت نوعیۀ غزالی در شرق نیز، در عبارات مولوی مطرح شد. او تصریح کرد که در هر زمان ممکن است یک ولیّ قائم وجود داشته باشد. در دیدگاه مولوی، مهدیقطب و کامل است و نیاز به شرط نسب ندارد که از نسل علی(ع)یا از نسل عمر باشد. این دیدگاه مبتنی بر این نظر است که می توان دو نوع مهدی داشت: مهدی نوعی و مهدی شخصی؛ یعنی مهدی در شخص معینی منحصر نیست؛ ازاین رو علاوه بر مهدی فرزند پیامبر(ص) که در آخرالزمان ظهور می کند، در هر دوره نیز کسی می تواند منجی و مهدی باشد و باعث عدل و داد در جامعه شود. اعلام مهدویت نوعیه از جانب محیی الدین راه را برای ادعای مهدویت اقطاب صوفیه باز کرد. آنها هنگامی که حس می کردند به مقام قطبیت و ولایت رسیده اند، ادعای مهدویت می کردند.

ابن تومرت، بزرگ ترین مدعی مهدویت در مغرب جهان اسلام، از این اندیشه برای پیشبرد اهداف خویش به خوبی استفاده کردو با تأکید مستمر بر این مطلب که وجود امام در هر زمان لازم است، زمینه را برای اعلان مهدویت خویش آماده کرد. موحدون تحت تأثیر مکاتب ظاهری و اشعری قرار داشتند و عمیقاً متأثر از تصوف و طریقت های صوفیانه بودند. ابن سبعین، از فیلسوفان و صوفیان بزرگ، دومین امیر حفصی را در 647ق. با عنوان «هو المهدی البشر»، معرفی کرد. او باتأکید بر اندیشۀ مهدویت نوعی مستنصر، نیاز به نسب علوی برای ادعای مهدویت را منتفیدانست و در رسالۀ بیعت امیر مکه، مستنصر را دارایسنت محمدی، سیرت ابوبکری، شخصیت علوی و نسب عمری معرف کرده است.

مهدویت در دورۀ شرفای سعدی نیز، براساس تصوف و نسبعلوی شرفای سعدی که بر مذهب تسنن بودند، شکل گرفت. کراماتی که از بزرگان صوفیه نقلمی شد، مایۀ جلب توجه مردم به آنها بود. سیدمحمد نوربخش، بنیان گذار سلسله نوربخشیه، سیدمحمد فلاح (840 ق.)، بینان گذار نهضت مشعشعیان اهواز و محمد احمد، معروف به مهدی سودانی ( 1292ق.)، از مهم ترین و معروف ترین متمهدیان قرون اخیر نیز، از همین مبنا پیروی کرده، مدعی مهدویت شدند. مهدی سودانی هنگامی که خود را مهدی خواند، چهل سال داشت و وارد طریقه سمانیه شده بود. او برای خود مقامی ادعا کرد که در سه عنوان انعکاس داشت: امام، جانشین رسول خدا و مهدی موعود.

برخی مدعیان مهدویت نیز، با مبنای «باب» امام عصر بودن، حرکت خویش را آغاز کردند. واژه «باب»، همچون کلمات «صراط» و «سبیل»، عنوان و صفتی است که نخست برای نبی اکرم(ص) و ائمه اطهار(علیهم السلام) به کار رفته است. معصومان(علیهم السلام) در برخی روایات «باب الله» لقب یافته اند؛ زیرا واسطه میان خدا و خلق هستند. علاوه براین، برخی افراد نیز به عنوان باب تعدادی از ائمه(علیهم السلام) معرفی شده اند؛ هرچند در بیان خود ائمه(علیهم السلام) از این افراد با عنوان «باب» تعبیر نشده است. اینان کسانی بوده اند که علاوه بر بهره جستن از علم و معارف معصومان(علیهم السلام) با آنان ارتباط خاص داشتند و در برخی امور وکیل کارهای ایشان بودند و در شرایط حساس سیاسی، واسطه ائمه(علیهم السلام) و پیروان بودند. شیخ طوسی از نواب اربعه امام زمان در دوره غیبت صغرا نیز تحت عنوان «باب» یاد کرده است. بعدها کسانی به دروغ ادعای «باب الامام» بودن را مطرح کردند که ائمه(علیهم السلام) آنان را تکذیب کردند.

سیدعلی محمد شیرازی (ت 1235ق.)، معروف به «باب»، بنیان گذار فرقه بابیت، از جمله کسانی است که با ادعای «بابیت» امام عصر حرکت خویش را آغاز کرد؛ هرچند گرایش های عرفانی و باطنی را نیز نمی توان از حرکت او دور داشت. وی در کودکی به مکتب شیخ عابد رفت که از شاگردان شیخ احمد احسایی و سیدکاظم رشتی بود. او گذشته از دلبستگی به اندیشه های شیخی و باطنی، به ریاضت کشی نیز تمایل داشت. در هوای گرم تابستان بوشهر بالای بام ساعت ها رو به خورشید می ایستاد و با خواندن اذکار درصدد تسخیر خورشید برمی آمد؛ به همین دلیل به «سید ذکر» معروف شده بود.

علی محمّد از طریق سیدکاظم رشتی با مسائل عرفانی، تفسیر، تأویل آیات و احادیث و مسائل فقهی به روش شیخیه آشنا شد. مذهب شیخیه، نوعی تشیع جدید برآمده از مذهب شیعه اثنی عشری در قرن دوازدهم هجری قمری است. بنیان گذار این فرقه، شیخ احمد احسایی از عالمان شیعی مذهب است. شاید بتوان گفت اساس عقاید این فرقه، ترکیبی از تعبیرات فلسفی قدیم با روایات ائمه تشیع است. مهم ترین نقطه جدایی مذهب شیخیه با دیدگاه علمای شیعه که باعث طرد آنان از سوی علما و زمینه برای ظهور عقایدی چون بابیت و بهائیت شد، عقیدۀآنان در باب نیابت امام زمان(عج)است. شیخیه اصول یا ارکان اعتقادی شیعه را محدود به چهار اصل دانستد که عبارتند از توحید، نبوت، امامت و «رکن رابع» که باب خاص امام زمان و واسطۀ بین مردم و حضرت است. به عقیدۀ آنان در هر دوره یک شیعه خالص وجود دارد که «باب» امام عصر(عج) است و مردم وظیفه دارند او را بشناسند و به او اعتقاد داشته باشند.

پس از درگذشت سیدکاظم رشتی، مریدان و شاگردان او به دنبال جانشینی برای وی بودند که به قول ایشان مصداق «شیعه کامل» یا «رکن رابع» باشد. دراین باره میان چند تن از شاگردان سیدکاظم رقابت افتاد. علی محمّد نیز در این رقابت شرکت کرد و خود را «باب» امام دوازدهم (واسطه امام و شیعیان) شمرد. ادعای علی محمد نظر گروهی از شاگردان سیدکاظم را به خود جلب کرد. وی پس از مدتی آشکارا ادعای مهدویت کرد و گفت «منم که هزار سال است منتظر او می باشید».

زمینه های جنبش های مهدوی

ظرفیت های مختلف موعودباوری –به ویژه در جهان اسلام- زمینهمناسبی برای حضور و ظهور مدعیان مهدویت بوده و هست. در سه قرن نخست تاریخ اسلام، در دوران امویان و دوره اول عباسیان، بیشترین ادعاها در باب مهدویت از ناحیه طرف داران برخی شخصیت های ممتاز اجتماعی و دینیمطرح می شد، نه از سوی خود آن افراد. شاید بتوان علت این امر را نزدیکی به عصر نبوت و نزول وحی و درنتیجه آشنایی با احادیث مهدویت از طریق صحابه و تابعین، ظلم بنی امیه، و درنهایت وجود چهره های برجسته دینی و منتسب به خاندان پیامبر در جامعه دانست؛ امابعد از این سه قرن و درواقع پس از غیبت امام زمان(عج)وضعیت تغییر کرد و با کاهش محسوس دسته نخست، بر جمعیت خود مدعیان افزوده شد. در این دوره نیز، زمینه های بسیاری باعث پیدایش و گسترش ادعاها در باب مهدویت بوده است که برخی از آنها را به اختصار برمی شمریم:

پویایی و نشاط مهدویت در جهان اسلام

از عوامل مهم در پدید آمدن نهضت های مهدوی که از صدر اسلام تا به امروز نقش آفرینی کرده است، وضعیت پویا و به لحاظ معنوی ستیزه جوی مهدویت و آرمان نجات اسلامی،همراه با تعریف خود به عنوان نظام نجات بخش و جهان شمول و نهایی است.سنت اعتقاد به عصر طلایی به عنوان ابزاری مناسب برای مخالفت اجتماعی و دینی، از همان ابتدا در تاریخ اسلام وجود داشته است.

اندیشه مهدویت از دید هیچ امامی به دور نمانده و هر یک از ایشان به جنبه ای از مسئله مهدویت پرداخته اند. مجموع این روایات به بیش از ششصد حدیث می رسد. این موضوع، از زمان پیامبر(ص)و امامان(علیهم السلام) تاکنون، همواره در جامعه اسلامی راسخ و پویا بوده است.

علاقه شدید مردم به اهل بیت(علیهم السلام)

اهل بیت(علیهم السلام) و رهبران شیعه -به دلیل علم و تقوا و اخلاق- پیوسته نزد مردم مقدس و محبوب بودند؛ حتی مخالفان ایشان می کوشیدند از قداست آنان برای پیشبرد اهداف خود سود جویند. بهترین شاهد این مدعا، تقاضای مختار از امام سجاد(عج)، تقاضای زیدیه و عباسیان از امام صادق(عج) و تقاضای مأمون از امام رضا(عج) برای ورود در نهضت و حکومت است.

از سوی دیگر، مقام و موقعیت معنوی معصومان(علیهم السلام) به گونه ای بود که پس از رحلت هر یک از این بزرگواران، شیعیانشان به سختی می توانستند واقعیت از دست دادن آنان را بپذیرند و رحلتشان را باور کنند؛ به همین دلیل خویشتن را با این اندیشه که او رحلت نکرده و بازخواهد گشت، تسلی می دادند. عده ای نیز با سوء استفاده از این محبوبیت و احساسات مردم به اهل بیت(علیهم السلام) به نام آنان دست به قیام و نهضت زده و می زنند که نمونه قیام عباسیان، شاهدی واضح بر این ادعاست. آنان با شعار «الرضا من آل محمد» نهضت خویش ر ا آغازکردند، هرچند در ادامه بیشترین دشمنی را با اهل بیت پیامبر(ص) روا داشتند.

انحراف اسلام از مسیر اصلی

به اعتقاد شیعیان و براساس واقعیت تاریخی، پس از رحلت پیامبر اسلام(ص) و به ویژه پس از شهادت مولای متقیان امیر مؤمنان(عج)، اسلام از مسیر اصلی و مستقیم خود خارج شد و تعصبات نژادی و اشرافیت ایرانی و رومی، دربار خلفای مسلمان را فراگرفت؛ به همین سبب روزبه روز جامعۀ اسلامی از شعائر اسلامی فاصله گرفت و عدالت اجتماعی رخت بربست و تفاخرات قومی و به دنبال آن تبعیض های اجتماعی، در سراسر جامعه اسلامی گسترش یافت. در این فضا، رهایی از ظلم و فساد حکام به ظاهر مسلمان و بازگشت به دوران بی آلایش و معنویصدر اسلام، آرمان همۀ دردمندان مسلمان از عالم و عامی بود؛ به همین منظور پیوسته عده ای با ادعای اصلاح امت و بازگرداندن اسلام ناب، از آرمان مهدویت که بهترین وسیله برای انجام این امر بود و جامعه اسلامی با آن آشنایی داشت، دست به قیام می زدند. این جریان پس از نهضت کربلا، در قیام های کیسانیه، زیدیه و. .. به خوبی نمایان است.

ظلم و فساد داخلی و تهاجم بیرونی

با بررسی تاریخ ملت های مسلمان درمی یابیم که هرگاه ظلم، فشار و تبعیض حاکمان و دولت مردان و نیز تهاجم نیروهای بیگانه از بیرون مرزهای جهان اسلام فزونی یافته، ناشکیبایی مردم برای ظهور مهدی موعود و منجی کل نیز افزایش یافته است.همین امر سبب شده است تا آنان برخیشخصیت های ممتاز جامعه خویش را مهدی موعود بپندارند.

ملت های مظلوم واقوام ستم دیده که توان انتقام جویی از ستمکاران را ندارند، در ضمیرناخودآگاه خود، همواره یک نجات دهنده را می جویند تا روزی به پاخیزد وبیدادگران را از میان بردارد. این شوق دیرین و انتظار، در لحظات فشار و اختناق و ضعف و تنگدستی آن چنان به التهاب سوزان و نیاز شدید تبدیل می شود که عده ای را دچار وسوسه ساخته، به ادعایی بزرگ وامی دارد. برای نمونه، پس از حملات ویرانگر مغول به ایران، شیعیان نشانه های ظهور را نزدیک می دیدند. یاقوت حموی، مورخ معروف قرن هفتم می نویسد:

در سال های نخست حملۀ مغول، در شهر کاشان، از کانون های عمدۀ تشیع در ایران، مردم شهر هر روز سپیده دم، از دروازه خارج می شدند و اسب زین کرده ای را با خود می بردند تا حضرت مهدی، در صورت ظهور بر آن سوار شود. در زمان فرمانروایی سربداران نیز نظیر همین عمل در شهر سبزوار، یکی از مراکز تشیع معمول بوده است.

از سوی دیگر، گروه های بسیاری، نظیر موحدان، خوارج برغواطه، دولت حفصیان و شرفای سعدی از اشراف حجاز، برای مقابله با مهاجمان صلیبی، از الگو و ظرفیت مهدویت استفاده کردند و به پیروزی های بسیاری دست یافتند. هجوم صلیبیان به سواحل کشورهای غرب اسلامی، اندیشه یک مهدی و نجات دهنده را تقویت کرده بود. ابن تومرت، امرای برغواطه و حفصی و شرفای سعدی، این زمان را بهترین فرصت برای بهره گیری از صفت مهدی دیدند.

شاید بتوان گفت مهم ترین و اساسی ترین عامل ظهور متمهدیان در همه دوره ها –به ویژه قرن سیزدهم هجری- اختلاف طبقاتی، زورگویی حکام، فشار و سختی و فقر اقتصادی و تهاجم بیگانگان به سرزمین های اسلامی بوده است. کشورهای اسلامی در این قرن بدون استثنا تحت حاکمیت جباران و گردن کشان، و از سوی دیگر –به صورت مستقیم یا غیر مستقیم- مستعمره کشورهای بیگانه بودند. این ظلم عظیم و هجوم بی سابقه، عدالت خواهی مردم را به دنبال داشت و در همه جا شایع می شد که به زودی امامی ظهور خواهد کرد که عدل او فراگیر است. در چنین شرایطی، مردم به مجرّد شنیدن نغمه ای با عنوان اصلاح، با آن همساز شده،آن را می پذیرفتند.

در غرب جهان اسلام، ظلم طاقت فرسای عرب در دورۀ ولاه بر مردم افریقیه، زمینه مناسبی برای استفادۀ مناسب از الگوی خروج امام مصلح دادگر فراهم ساخته بود. اوضاع وخیم کشور سودان و رواج تباهی و زشت کاری آشکار تبه کاران در آن نیز، برای کسی جای شک نگذاشته بود که رستاخیز به زودی فرا می رسد. برای مثال، به عنوان های مختلف از مردم سودان -حتی از زنان و کودکان، همراه با فشار، آزار و توهین- مالیات های سنگین دریافت می شد. مردم سودان سالانه سه بار مالیات می پرداختند: یک بار برای فرماندار، یک بار برای قاضی و یک بار برای مأموران مالیات. خانه های کسانی که در پرداخت این مالیات ها تأخیر می کردند، سوزانده می شد و تاجران سودانی به دلیل تجارت پردرآمد برده فروشی، مردم سودان را به عنوان برده می فروختند.

هجوم همه جانبه استعمار به سودان و مقابله گسترده و پرشور مهدی سودانی در مقابل استعمارگران نیز، باعث شد بسیاری از مردم سودان به او بپیوندند و از قیامش حمایت کنند. سیدجمال الدین که خود معاصر این متمهدی بوده است، می نویسد: مبالغه نیست اگر بگوییم که ورود لشگریان انگلیسی به مصر، مهم ترین سبب قوت یافتن محمد احمد است. اگر آنان نبودند، مهدی در دعوت خویش تمکن نمی یافت. تاریخ امت ها نشان می دهد که صاحب چنین دعوتی در هیچ امتی پایدار نمی ماند مگر آنکه امت در رنج و سختی باشد. کدام حجت برای محمد احمد در دعوت خویش قوی تر از آن است که می گوید: دولت انگلیس بر سر آن است که بر زمین مصر که در عداد زمین های مقدس و باب مکه و مدینه و مهد علوم دینی و پایه قوت اسلام است، استیلا یابد. پس هرکس که به خداوند و پیامبرش ایمان دارد، باید با داعی خداوند در مقابله با انگلیسی ها یار شود و شهرها را از دست اینان برهاند. این سخن دل هر مسلمان را به تپش می آورد و او را به مساعدت صاحب این سخن تحریض می کند.

درباره نشو و نمای شیخیه، بابیت و بهائیت نیز می توان به این عامل برخورد. مردم از جنگ های سخت میان ایران و روس تزار و نیز بی کفایتی دولت های قاجار، خسته و افسرده شده بودند و به دنبال پناهگاهی معنوی می گشتند؛ به همین سبب به مجرد شنیدن ادعاهای شیخی گری و بابی گری -مبنی بر نزدیکی ظهور، نیابت امام عصر(عج) و. ..- به آنان گرایش پیدا کرده، حمایت کردند.

انگیزه های مدعیان مهدویت

در طول تاریخ اسلام پیوسته کسانی بوده اند که با انگیزه های مختلف، علم اصلاح طلبی را برداشته اند و به نام مهدویت عده ای را به دور خویش جمع کرده اند. با توجه به کثرت این مدعیان و داعیه های موعودگرایی، نمی توان انگیزه یا انگیزه های معینی را برای همه داعیه داران رهایی برشمرد؛ بلکه شاید به تعداد مدعیان، انگیزه وجود داشته باشد. برخی انگیزه ها، شخصی و برخی جمعی بوده است. نسبت به دوره های مختلف و شرایط متفاوت جامعه، انگیزه ها نیز متنوع بوده است؛ برخی انگیزه حب جاه و فرصت طلبی شان بیشتر بوده است؛ عده ای دست کم در ابتدا، انگیزه مبارزه با ظلم و فساد داشته اند و برای برخی نیز امر مشتبه شده است و به زعم اینکه می توانند این بار را به دوش بکشند، دست به قیام اصلاح طلبانه زده اند. در اینجا جهت رعایت اختصار، تنها دو انگیزه مهم متمهدیان را بیان می کنیم.

استفاده از مهدویت برای کوبیدن رقبا

در برهه هایی از تاریخ اسلام، اندیشه مهدویت مورد استفاده قدرت های گوناگون برای مقابله با رقبای سیاسی و مذهبی و مقابله با ادعای مهدویت گروه های رقیب بوده است. خوارج، شیعه،امویان، وابستگان خلافت عباسی و نیروهای بربر، طرف های این نبرد بزرگ به شمارمی آمدند و همواره، ادعای مهدویت فرق شیعه، عکس العمل گروه های رقیب سنی را برمی انگیخت. یکی از انگیزه های اصلی مدعیان مهدویت در جهان تسنن، برخورد ایذایی، مقاومت و مخالفت در برابر اندیشۀ امامت منصوص شیعۀ امامیه بود که مهدی معلوم در روایات را غایب می دانست. اعلام غیبت کبرای مهدی، به منزله مردود شمردن ادعاهای مهدویت از سوی دیگر فرق شیعی و غیر شیعی بود. غیبت کبرا تا حدودی جریان ادعای مهدویت را دچار رکود کرد؛ اما این جریان همچنان با آهنگی ناموزون در شرق و غرب طنین انداز بود؛ چون اگر غیبت مهدی را قبول می کردند، باید می پذیرفتند که مهدی دیگری جز مهدی آخر الزمان وجود ندارد.

از مبانی اصلی مواضع امویان در مهدویت، مخالفت با ادعای مهدویت علویان و فاطمیان بود. درباره عباسیان نیز می بینیم که حتی منصور عباسی -بنا بر گفته مورخان- مخصوصاً اسم پسرش را مهدی گذاشت تا از این نام استفاده سیاسی کند، به مردم بگوید آن مهدی که شما در انتظار او هستید، پسر من است. بسیاری از کسانی که با او بیعت می کردند، به همین عنوان بیعت می کردند؛ حتی گاهی در میان نزدیکانش به دروغ بودن این قضیه اعتراف می کرد.

این امر حتی از جانب عالمان فرق و مذاهب نیز دنبال می شد و صرفاً در حکومت ها خلاصه نمی شد؛ چنان که غزالی پس از انکار مهدی معلوم در روایات شیعه و سنی، الگوی خود را درباب مهدویت در چهارچوب طریقت و ولایت تصوف ارائه داد. در الگوی غزالی، هرشخص صالح بدون توجه به نسب می تواند مهدی باشد. انگیزه غزالی از بیان نظریه مهدویت بر پایه ولایت تصوف، مقابله و طرد اندیشه امامت منصوص شیعی بود. او قول امامیه را که مهدی از اولاد امام حسن عسکری(ع) است، باطل دانست و معتقد شد مهدی در خراسان مرده و مدفون شده است. مبانی مهدویت او با طرد مبانی نظریۀ غیبت شیعۀ امامی همراه بود. عصارۀ سیاست غربی او، تربیت یک طلبه بربر بود تا وی بتواند در بین بربرهای هم جنس و فرهنگ خود، به عنوان مهدی ظهور کند. او به ضرورت این مطلب تصریح کرد و در جلسات درس خود محمد بن تومرت را «امید آینده مغرب» نامید و بر ضرورت ظهور یک بربر به عنوان مهدی در مغرب تأکید کرد. ارائه مهدی نوعی از سوی جهان تسنن، برای از کار انداختن توان شیعه در استفاده از ظرفیت های مهدویت در جهان اسلام بود. نظریۀ مهدویت و امامت نوعی، جانشین مناسبی برای شعار شرقی «الرضامن آل محمد» بود که قدرت طلبان بارها از آن استفاده کردند. نکته قابل توجه این است که استفاده از ظرفیت مهدویت برای کوبیدن رقبا، به رقبای مذهبی جهان اسلام خلاصه نمی شد؛ بلکه در مواردی به نوعی مقابله با موعود دیگر ادیان نیز بود. برای نمونه، ارائه الگوهای مهدوی در برهه ای از تاریخ جهان اسلام (نظیر قرن های 4 و 5) برای مقابله با تبلیغات مسیحی در باب بشارت ظهور مسیح بود که از چند قرن پیش از آغاز فتوحات مسلمانان درمغرب، به وسیله دولت مسیحی روم و مبلغان وابسته به آنها در همه جا پراکنده شده بود؛ به همین دلیل ابن عربی اندلسی که در نزدیکی مسیحیان زندگی می کرد، با جمع بندی این امر، مسیح و مهدی را از نسل محمد(ص)دانست و معتقد شد که عیسی بن مریم از امت پیامبر اکرم(ص) است وبالضروره در آخرالزمان نزول کرده، سنت رسول خدارا اجرا می کند،صلیب را می شکند و خوک را حرام می کند. محیی الدین با تصریح به شکست صلیب که منشأروایی دارد،در برابر موعودگرایی مسیحیان موضع گرفته و آن را به شکل اسلامیتأویل کرد. او ختم ولایت را میراث مشترک مهدی موعود از نسل هاشم و مسیح موعود دانست.

فرصت طلبی و سودجویی

بسیاری از مهدی نمایان با استفاده از شرایط پدیدآمده در عصر خفقان، از عقاید پاک و بی آلایش مردم در باب موعود رهایی بخش اسلام سوء استفاده کرده اند و در پی اهداف دنیایی خویش بوده اند. به طور معمول در شرایطی که تحمل اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی برای مردم دشوار شود، موقعیت مناسبی فراهم می آید تا برخی افراد، برای پیشبرد اهداف خاص خود با شعارهای اصلاح طلبانه مردمی را که به دنبال راه فراریبرای رهایی از شرایط موجود هستند، به سوی خود جلب کنند. برای نمونه، ذهبی می گوید: ابن تومرت از هیچ چیز جز ریاست کردن لذت نمی برد و برای دستیابی به مطلوب خود از دعوی کذب، تزویر و خون ریزی روی گردان نبود. او نسب خود را به امام (ع) رسانده، ادعای عصمت و مهدویت خاصه کرد وخود را مهدی آخرالزمان نامید؛ هرچند بر حقانیت خلفای راشدین تأکید ورزید. وی تنها در پی استفاده سیاسی از اندیشه مهدویت برای سامان دادن به حکومت خود بود، بدون اینکه اعتقادی به مبانی تشیع داشته باشد؛ زیرا شاگرد غزالی بود و از طریق وی با دستگاه خلافت بغداد ارتباط داشت.

مدعیانی همچون سیدمحمد فلاح، بنیان گذار جنبش مشعشعیان اهواز، مهدی سنوسی، مهدی سودانی و. .. در ادعای مهدویت خود بسیار سودجویانه عمل می کردند و در خیال خود سلطان کامل دولت مذهبی را در سر می پروراندند و هرگاه که بیم خطر می رفت، ادعای خود را تغییر می دادند. درباره قادیانیه نیز این سودجویی به خوبی مشهود است. اعضای جماعت احمدیه باید دست کم یک چهارم درآمد خود را به صندوق انجمن احمدیه بپردازند. همچنان که در نظر علی محمد باب، هر چیز گران بها که صاحبی ندارد، متعلق به باب است. و نیز در کتاب بیان آمده است که هر چیزی، بهترین آن متعلق به نقطه (یعنی خود باب) و متوسط، آن متعلق به حی (هجده تن از یاران) بوده و پست ترین آن برای بقیه مردم است.

این سودجویی در بهائیت به شکل دیگری دنبال شد. بهائیان مشکل روابط نامشروع نامحدود را با پرداختن دیه به بیت العدل حل کردند و گفتند اگر مرد و زنی مرتکب زنا شدند، با پرداخت نه مثقال طلا به بیت العدل بخشیده می شوند و اگر برای بار دوم مرتکب این عمل شدند، دو برابر (هجده مثقال طلا) باید بپردازند و با همین فرمول این حکم در صورت ارتکاب مکرر عمل نامشروع ادامه می یابد. در این فرقه، علاوه بر پول های هنگفتی که به حکم بهاء تحت عنوان های مختلف به سران بیت العدل در اسرائیل پرداخت می شود، بهائیان موظف اند در ضیافت های نوزده روزه خود با پرکردن صندوق های بیت العدل و فرستادن آنها به اسرائیل، تشکیلات بهائیت را تقویت کنند.

عوامل پیشرفت مدعیان مهدویت

داوری تاریخی نشان می دهد اقبال مردم به برخی از مدعیان مهدویت، ریشۀ در مسائل گوناگون سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی دارد. برخی از علل و عوامل پیشرفت داعیه داران مهدویت و مقبولیت آنان به قرار ذیل است:

استفاده از نشانه های مهدویت

کم نبودند کسانی که در طول تاریخ با انتساب خود به برخی نشانه ها، علم مهدویت برافراشتند و از هر شیوه ای بهره گرفتند تا خود و قیام خویش را حق جلوه دهند. بسیاری از مهدی نمایان با جعل نشانه های مهدی آخر الزمان و نشانه های ظهور حضرت برای خویش، مردم را به دور خود جمع کردند.

مهدی سودانی در میان صوفی مذهبان رشد کرده بود و نشانه های فرارسیدن زمان رستاخیز را در کتاب های ابن عربی خوانده بود. او بر این سخن ابن حجر عسقلانی و سیوطی آگاهی یافته بود که از جمله این نشانه ها، خروج صاحب سودان است. وی خالی بر گونه داشت که گمان برده بود از علایم مهدویت وی است. او در محاصره شهر خارطوم چون دید کار بر او سخت شده، دشمن را دجال نامید و درنتیجه درویشان با شهامت و استقامت بیشتری جنگیدند. نام گرفتن محمد احمد با نام اصلی امام مهدی که همان نام پیامبر اکرم(ص) است، وی را شخصی وابسته به رستاخیز معرفی می کرد که ظهورش خبر از پایان زمان می داد.

استفاده از نمادهای صدر اسلام

استفاده از نمادهای صدر اسلام نیز، از دیگر عواملی بود که متمهدیان را محبوب مردم می کرد. مهدی سودانی بساط مهدویت خویش را با تقلید از دوران صدر اسلام رنگ و لعاب داد. او زنش را عایشه صدا می زد؛ پیش از مرگ، چهار خلیفه به عنوان خلفای راشدین و با همان القاب تعیین کرد؛ به شاعری از دوستانش لقب حسان بن ثابت داد و وقتی که او اعتراض کرد من شجاعم و حسان ترسو بوده است، وی را به لقب خالدبن ولید خشنود کرد. او به پیروی از سابقه بیت المال صدر اسلام، شخصی را به عنوان خزانه دار گماشته بود؛ همچنین شخصی را به عنوان قاضی کل که ملقب به «قاضی الاسلام» بود، به قضاوت گماشت.

مهدی سودانی پس از ادعای مهدویت به تمام شخصیت های مذهبی و رؤسای قبایل نامه نوشت و اظهار کرد که پیامبر(ص) در یک رؤیا به او گفته است که وی مهدی موعود است؛ ازاین رو از آنها می خواست به او ملحق شوند و در جهاد شرکت کنند. حتی این سخن از او نقل شده است که هرکس او را به عنوان مهدی نپذیرد، کافر است. محمد بن تومرتنیز به منظور پذیرفته شدن در میان کسانی که با اندیشه های مربوط به ظهور مهدی و نشانه های او از طریق شیعه آشنا بودند، خود را از نسل پیامبر(ص)دانست و ادعای عصمت می کرد. او پیش از مهدویت به «امام» و پس از آن به «امام معصوم» و «مهدی معلوم» معروف شد. جانشینان ابن تومرت نیز این چهره سازی را دنبال کردند. همانندی نام سیدمحمد نوربخش با نام پیامبر(ص) نیز، به او در توجیه ادعایش کمک می کرد، تا جایی که حتی اسم فرزندش را قاسم گذاشت تا کنیه اش ابو القاسم شود.

عوام گرایی مردم و عوام فریبی مدعیان

یک عامل دوسویه که نقش مهمی در پیشرفت جنبش های مهدوی داشته است، عوام گرایی مردم و عوام فریبی مهدی نمایان است. این حقیقت را نباید از نظر دور داشت که جنبش های موعودگرایی، هرگز بدون شور و احساسات -البته احساسات مبهم مسلمانانی که پاسخ گوی ندای آنان باشند- به سرانجام نمی رسید. این عوام گرایی و نادانی در مواردی به غلو و افراط نیز می انجامید و باعث می شد آنان کسانی را به عنوان مهدی و موعود امت معرفی کنند که خود ادعایی در این باب نداشتند و از این ادعا بیزاری می جستند؛ مانند بسیاری از فرقه هایی که در زمان خود معصومان(علیهم السلام) پدید آمدند و ایشان یا دیگر افراد را مهدی نامیدند و رحلت آنان را نپذیرفتند و قائل به بازگشت دوبارۀ آنان شدند.

نادانی مردمان پیرامون محمد بن تومرت، او را در رسیدن به اهدافش یاری می رساند. او برای اینکه پیروانش را قانع سازد که مهدی حقیقی است، کسی را در چاه قرار می داد و به مردم می گفت فرشتگان از درون چاه با من سخن می گویند و آن فرشته پنهان در چاه نیز غالباً حکم قتل مخالفان محمد بن تومرت را صادر می کرد و بربرهای متعصب نیز بی درنگ آن حکم را اجرا می کردند. گاه نیز برای اینکه پیروانش به راز او پی نبرند و دهان شخص نهفته در چاه و آگاه از اسرار مگو، برای همیشه بسته بماند، دستور می داد چاه را از خاک پر کنند.

مردم سودان نیز، پیروزی مهدی سودانی بر نیروهای به ظاهر شکست ناپذیر بیگانه را دلیل کافی بر صدق ادعای او دانستند و تصادفاً در سال ادعای او، ستاره دنباله داری در آسمان ظاهر شد و به مردم سودان تلقین شد که این ستاره، پرچم حضرت مهدی است که فرشتگان آن را به دوش می کشند.

بی بصیرتی مردم تا حدی به متمهدی سودان میدان داد که آنان را از ترک سودان باز داشت و رفتن به حج را حرام شمرد و مردم سودان را قانع ساخت که زیارت بارگاه او به منزله ادای حج است؛ مبادا پیروانش هنگام خروج از سودان و در تماس با مسلمانان در حقانیت او و دعوتش شک کنند. او هنگامی که سخنرانی می کرد، این گونه به نظر می رسید که تمام اعضا و جوارحش سخنرانی می کند. زمانی که جنایات اولاد آدم را می شمرد و نعمتی را که بدان ها روآورده بود وصف می کرد یا هنگامی که مردم را بر جهاد ترغیب می کرد، به گریه می افتاد و طوری تظاهر به خشوع می کرد که شنوندگان را به گریه می انداخت.

از ممیزات طریقه نوربخش، پوشیدن لباس مشکی بود که بعدها پیروانش آن را به عمامه سیاه تغییر دادند. این کار باعث افزایش هیجان مردم در پیوستن به آنها شد؛ به گونه ای که حکومت تیموری نوربخش را از این کار منع کرد. درباره علی محمد باب نیز می بینیم که وی خواندن کتاب های آسمانی پیش از ظهور خود را حرام کرد و سوزاندن آنها و همه کتاب های علمی را واجب دانسته و تعلیم و تعلم و تدریس تمام علوم و کتب غیر از کتاب های خویش را حرام دانسته است.

مردم به ملامحمدعلی که از مبلغان سیدعلی محمد باب بود، لقب «حضرت اعلی» دادند و حامیانش برای او سراپرده ای ساخته، او را در پس پرده پنهان می کردند تا مردم او را کمتر ببینند و شوکت او روز به روز در خاطر مردم بیشتر شود. روزی ملامحمد علی برای رفتن به حمام از پس پرده بیرون آمد، جماعت بابیه هنگامی که او را دیدند صف کشیدند و با آنکه زمین پر از گل بود، بر زمین افتاده و صورت ها را در میان آن گل بر زمین مالیدند و تا محمدعلی به آنان اجازه نداد، سر برنداشتند.

حمایت استعمار

هرچه پیش می آییم، بی آنکه از اهمیت عناصر دیگر کم شود، بر گونه ها، ریشه ها، انگیزه ها و مسائل جنبش های مهدوی افزوده می شود. توجه به این نکته ضروری است که به خصوص در دورۀ معاصر جنبش های مهدوی مورد بهره برداری عناصر استعماری قرار گرفته اند. در این دوره عده ای از انسان های پاک نهاد صرفاً به سبب وجود برخی شواهد و شباهت ها در هیئت ظاهری و سلوک اجتماعی آنان، دل در گرو آنان بستند؛ اما در رأس هرم، نشانه هایی از حضور کم رنگ و پررنگ سیاست مداران استعمار وجود دارد که با سوءاستفاده از چنین فضایی، ضربه های جبران ناپذیری بر پیکر جوامع اسلامی و اسلام وارد کرده اند. ضربه ای که استعمار از پایبندی مسلمانان به آموزه های اسلام (نظیر نماز، جهاد و. ..) در کشورهای مسلمان خورده بود، آنان را واداشت تا با این ترفند، جنبش های اسلامی ضد استعماری را خنثا کنند.

ادعاهای شیخ احمد احسایی درباره وجود بابِ خاص امام زمان(عج) در هر عصری، نظر سیاست بازان خارجی را به تداوم شیخیه به عنوان نطفه ای که می تواند تهدیدی جدی برای تشیع و روحانیت و نظام مدافع و مروج شیعه به شمار آید، به خود جلب کرد؛ به نحوی که پس از ظهور بابیت و بهائیت، دست اندازی آنان به پرورش و تقویت و تحریک این مدعیان مورد تأیید دولت های متبوع قرار گرفت. درمقابل رهبران این فرقه ها نیز، سرسپردگی خود را به سفارت خانه های روس و انگلیس دو چندان کردند تا از این طریق هم باعث رونق کسب و کار خویش و هم جلب رضایت سیاست گذاران خارجی شوند.

عباس افندی، از سران بهائیت، با پیوستن به دولت های بیگانه، وجهه بین المللی این آیین را تکمیل کرد و به پاس خدماتش به دولت انگلستان، لقب «سر»،و نشان «نایت هود» (بزرگ ترین نشان خدمت گذاری به انگلیس) را از آنان دریافت کرد این ماجرا پس از استقرار انگلیسی ها در فلسطین صورت گرفت. در مراسم خاکسپاری عبدالبهاء نمایندگانی از دولت انگلیس حضور داشتند و وینستون چرچیل، وزیر مستعمرات بریتانیا، با ارسال پیامی مراتب تسلیت پادشاه انگلیس را به جامعه بهایی ابلاغ کرد.

یکی از نشانه های تمایل این فرقه به انگلستان این بود که آنها هیچ گاه با حکومت به ستیز نمی پرداختند و یکی از شرایط مؤسس این فرقه برای بیعت این بود که هیچ یک از پیروان این آیین بدون اطاعت از حکومت وقت انگلیس اجازه بیعت با او را نداشتند. این نکته را یکی از پیروان این آیین در کتابی که با عنوان تحفه شاهزاده ویلز به فارسی تدوین کرده، آورده است. رژیم شاه از بهائیان نه تنها حمایت می کرد، بلکه براساس اسناد ساواک، آنان مورد حمایت رئیس جمهور آمریکا و دولت اسرائیل نیز بودند. آنان علاوه بر تبریک پیروزی اسرائیل، گستاخی را به جایی رساندند که مبالغ هنگفتی پول برای کمک به ارتش اسرائیل جمع آوری کردند.

درباره به وجود آمدن نهضت قادیانی در هندوستان، این نکته قابل تأمل است که وقتی فرماندهان انگلیسی در برابر مهدی سودانی دچار شکست های پی در پی شدند، خبر این واقعه در همه جا پراکنده شد. عده ای بر این باورند که حکومت انگلیس از سرانجام ایمان مردم هند به این جنبش هراسان شد؛ زیرا طوفان انقلاب در هند هنوز آرام نگرفته بود. به احتمال قوی همین امر باعث گرایش انگلیس به جنبش قادیانی برای مقابله با روی آوردن مردم هند به مهدی سودانی شد. این امر، رشد و گسترش عقاید قادیانی را در پی داشت؛ چراکه اساس این آیین را ترک جهاد با شمشیر و وجوب جهاد با برهان و گفت وگو و راه های مسالمت آمیز تشکیل می داد.

قادیانی در سپاس گزاری از استعمار، در برخی نوشته های خود تصریح می کند که حکومت انگلستان به او موقعیت بخشیده است. وی در 14 فوریه سال 1898م. درخواستی به حاکم انگلیسی پنجاب تقدیم کرد و دوستی و وفاداری خود را به حکومت انگلیس یادآور شد و خدماتی را که برای آنها انجام داده بود، برشمرد. او گفت بیشتر عمر من در تأیید و یاری حکومت انگلیسی سپری شد و در باب منع جهاد و وجوب اطاعت از حاکم انگلیسی کتاب ها و نشریه هایی تألیف کردم که اگر گردآوری شوند، پنجاه خزانه را پر می کنند.

آثار جنبش های مهدوی

آثار مخرب جنبش های مهدوی بر جهان اسلام، بیش از آثار مثبت کوتاه مدت آنها بوده است. نگاهی به روند تاریخی این ادعاها از صدر اسلام تا به امروز، گواه این مدعاست. این ادعاها، نیروهای جامعه اسلامی را در مسیرهای انحرافی به حرکت واداشت، افکار و اعمال بسیاری از مسلمانان را –دست کم برای مدتی- به خود مشغول کرد، جامعه اسلامی را به تشتت و فرقه گرایی کشاند، باعث پدید آمدن فرقه های انحرافی و مخالف اسلام شد، در مواردی به مخالفت مستقیم با شریعت نبوی انجامید، باعث سوء استفاده مخالفان اسلام و در مواردی مخالفان شیعه شد، مهدویت اصیل اسلامی را به چالش کشید، باعث رواج بدعت ها، تحریف ها، قشری گری ها و نفوذ عقاید خرافی در دین شد و.... در اینجا برخی این آثار را به اختصار توضیح می دهیم.

رویارویی با اسلام

از پیامدهای مهم جریان متمهدیان، رویارویی با اسلام و شریعت نبوی است. در قرون اخیر، به ویژه با این پیامد بیشتر روبه رو هستیم. کسانی همچون بابیان، بهائیان و پیروان قادیانیه با همدستی بیگانگان و استعمارگران، عامل اجرای اهداف آنها شدند. برای نمونه، بابیان با سیاست گام به گام، ابتداادعای بابیت از ناحیه مهدی حقیقی کرده، بعد از جمع مریدان، مدعی مهدویت شدند و درنهایت سر از مخالفت عملی با اسلام درآوردند. برخی از این مهدی نمایان پا را از حد فراتر نهاده، ادعای پیامبری کردند و الواح و القائات استعمارگران را تحت عنوان وحی در کتاب های خویش گرد آوردند. آنان با تأسیس مذهب استعماری خویش، احکام و تکالیف اسلام (همچون نماز، روزه، جهاد، امر به معروف و نهی ازمنکر و. ..) را منسوخ و باطل اعلام کردند و بدین وسیله موانع بزرگ فسادکاری خود و اربابانشان را در سرزمین های اسلامی از سر راه برداشتند.

پس از آنکه جمعی از پیروان علی محمد باب دین اسلام را منسوخ اعلام کردند، او هم جرئت یافت و ادعای نبوّت و آوردن شریعت جدید کرد. بهاء نیز همچون علی محمّد باب، دین اسلام را منسوخ اعلام کرد. جایگاه خداوند در نظر بابیان و بهائیان به درستی معلوم نیست. گاهی کلماتی دالّ بر فردیّت و یکتایی و صفات ذاتیه خداوند و حمد و ثنای او می آورند و در زمان دیگر خود را خدا و ربّ اعلی می نامند. آنان خاتمیت پیامبر اکرم(ص) را نفی کرده و پس از اثبات پیامبری خود، مقام نبوّت خویش را بالاتر از مقام ایشان اعلام کردند.

غلام احمد قادیانی نیز با برخی قوانین اسلام (مانند جهاد و امر به معروف و نهی از منکر) مخالفت کرد. وی در باب مسئلۀ جهاد معتقد بود که جهاد با شمشیر با دشمنان اسلام، حرام است؛ بلکه باید این تکلیف شرعی با وسایل مسالمت آمیز اعمال شود؛ به همین مناسبت «احمدیه» به دولت انگلیس وفادار بوده اند. پیروان غلام احمد میان او و پیامبر اسلام(ص) فرقی نمی گذارند و قادیانی را هم رتبه حضرت محمد(ص) می دانند و خلفای او را با خلفای راشدین در یک حد قبول دارند. آنان اعمال حج را در قادیان با اعمال حج در مکه برابر می دانند. قادیانی ها وصلت افراد خود را با مسلمانان غیر مشروع می شمرند.

ایجاد فرقه های انحرافی

از رهاوردهای دیگر جنبش های مهدوی این بود که آیینی به دیگر آیین ها افزودند؛ هرچند همه آنها مدعی بودند که می خواهند آیین های قبلی را متحد سازند، تا جایی که حتی این جنبش ها در میان پیروان خود به شعبه های مختلفی تقسیم شدند. از سوی دیگر، فرقه سازی از دیرباز یکی از ابزارهای طاغوت ها و استعمار و استکبار برای از بین بردن مذهب های اصیل بوده است. با نگاهی به تاریخ و بررسی روند حرکت اسلام از آغاز تا امروز می توان دریافت که اسلام و مسلمین همواره مانعی بر سر راه طاغوت ها و استعمارگران بوده است؛ ازاین رو این آیین حیات بخش پیوسته آماج فتنه انگیزی آنان بوده است. یکی از این فتنه ها، ساختن فرقه های مختلف مذهبی است تا مسلمانان به خود سرگرم سازند، آنان از اسلام اصیل دور کنند و نیروی امت واحد اسلام را هدر دهند. بدیهی است هنگامی که مأموریت اصلی، اسلام زادیی باشد، چه بهتر که این کار با آموزه های دینی صورت پذیرد.

فرقه سازی استعماری، به ویژه سابقه ای دست کم سیصد ساله دارد. از دوره صفویه،این طرح رااستعمار به کار گرفته است. فرقه سازی و جلوه دادن آن به عنوان جنبش های اجتماعی، از حربه های کاری آنان در دوران تسلطشان بر بخشعظیمی از جغرافیای جهان بود. این حرکت در مناطقمختلف، اشکال گوناگونیداشت و به فراخور شرایط محیطی و آداب ورسوم و سنن مردمبومی اجرا می شد. دشمنان اسلام پس از اینکه دریافتند فرهنگ انتظار و مهدویت یکی از مهم ترین موانع سلطه آنان بر کشورهای اسلامی است، از نادانی مردم و دیگر زمینه های مساعد سوء استفاده کردند، فرقه های ضالّه ای پدید آوردند و به اقتدار، انسجام و وحدت مردم مسلمان ضربه وارد کردند. آنان کوشیدند از یک سو با تحقیر هویت ملی باورهای دینی مسلمانان زمینه را برای پذیرش فرهنگ منحط غرب فراهم کنند و از سوی دیگر با تبلیغات گستردۀ مکتب ها و مذهب های پوشالی و تقویت آنها، به هدف خود (محو و نابودی اسلام) برسند.

غرب مسیحی نیک می دانست که انگیزه و آرمان نهفته در جان ساکنان کشورهای مسلمان، دیر یا زود نیروهای استعماری را از سرزمینشان بیرون خواهد راند؛ به همین دلیل آنان با تشکیل مثلثی در سرزمین های اسلامی، جاپایی برای خود ساختند و با پاشیدن تخم نفاق، امکان ماندن خویش در این سرزمین ها به گونه ای دیگر را فراهم کردند. این مثلث چیزی جز حمایت گسترده از مذاهب جعلی بابیت در ایران، وهابیّت در عربستان و مذهب قادیانی در هند نبود. این سیاست در جهان تشیع، در قالب ترویج اخباری گری، صوفی گری، شیخی گری، بابی گری و بهائی گری نمایان شد. در جهان اسلام نیز این راهبرد در چند محور دنبال شد: حمایت گسترده انگلیس از بهائیت در ایران، و قادیانیه در هند، ملقب ساختن سرسیداحمدخان هندی به «میر»، به پاس خدماتش به تجدّد و انگلیسو به عنوان یکی از پیشگامانتجدیدنظر دینی، و حمایت استعمارگران روسی از شاخه ازلیه بابیه (پیروان یحیی صبح ازل).

ایجاد تفرقه در جامعه اسلامی

یکی از این آفت های جنبش های مهدوی، ایجاد اختلاف در میان مسلمانان است. این حرکت ها باعث شد توان و نیروی واحد امت اسلام به جای اینکه صرف مسائل مهم و ایجاد تمدن عظیم اسلام شود، به درگیری های فرقه ای و گروهی فرو کاهد و به تحلیل رود. حرکت این مدعیان فرقه ساز باعث شد گروه های مختلف هرکدام گوشه ای و جنبه ای از اسلام را بگیرند و از ابعاد دیگر آن غفلت ورزند.

انگیزه های شخصی و جاه طلبی مدعیان و حامیانشان، آتش اختلافات را شعله ورتر کرد؛ زیرا با رسوخ این اوصاف در جامعه اسلامی، ریسمان محکم همیاری می گسلد و اراده های افراد سست می شود و هرکس تنها به فکر منافع شخصی خویش است. این متمهدیان با جمع کردن عده ای به دور خویش، نیروی متمرکز جامعه اسلامی را به سستی و اضمحلال کشاندند و به استیلای دشمنان اسلام بر جوامع مسلمانان یاری رساندند. قادیانی روزنامه ای به نام تهذیب الاخلاق منتشر می کرد که فقط مایه گمراهی و ایجاد تفرقه و دشمنی میان مسلمانان هند با دیگر مسلمانان، به خصوص با عثمانیان بود. او عقیده داشت که علت پیشرفت اروپا در تمدن، علم، صنعت، قدرت و اقتدار، فقط کنار گذاشتن دین و روآوردن به طبیعت گرایی بوده است.

سیدجما ل الدین در مجله العروه الوثقی چنین می نویسد: انگلیسی ها در هند زمانی که احساس کردند که خیال حکومت بر اندیشه مسلمانان غالب است و در دینشان چیزی است که آنها را به جنبش و حرکت برای باز پس گرفتن منافع از دست رفته شان وا می دارد، تلاش کردند گروهی از مردم را که خود را منتسب به اسلام می دانند و لباس مسلمانی به تن دارند، ولی در باطن نسبت به اسلام کینه و نفاق می ورزند و منحرف هستند (یعنی مادی گرایان و تجربه گرایان) به سوی خود کشاندند. انگلیسی ها آنان را جهت فاسد کردن اعتقاد مسلمانان و ضعف تعصب دینی برای خاموش ساختن آتش غیرتشان و گسستن رشته اتحاد و همبستگی شان به کار گرفتند. آنها این جماعت را در تأسیس مدرسه علیگره و انتشار روزنامه برای نشر دروغ هایشان در میان هندیان یاری کردند، تا ضعف اعتقادی فراگیر شود و روابط بین مسلمانان سست گردد و انگلیسی ها بتوانند به راحتی بر آنان مسلط شوند.

نتیجه گیری

نگاه جریان شناسانه به موضوعات کلامی و عقیدتی، نگاهی راهگشا برای دستیابی به نتیجه ای جامع و کامل است. با این نگاه به موضوع مدعیان مهدویت در طول تاریخ اسلام –به ویژه تاریخ معاصر- می توان با تجهیزات کافی با فردای ناشناخته روبه رو شد و از فتنه چنین مدعیانی در امن و امان ماند.

بررسی جریان شناسانه به جنبش های مهدوی نشان می دهد که این جنبش ها، مبانی نظری، انگیزه ها و آثار متفاوتی داشته و دارند. با توجه به آنچه در این نوشتار آمد، نتایج ذیل قابل بیان است:

1.ادعا در باب مهدویت، جریانی است که از صدر اسلام آغاز شده و با فراز و فرودی تا به دوران معاصر ادامه داشته است و به دوره ای خاص اختصاص ندارد.

2.مبانی نظری فراوانی این جریان را تغذیه کرده است که بسته به موقعیت جغرافیایی، سیاسی و مذهبی متفاوت بوده است.

3.در باب انگیزه ها نیز روشن شد که نمی توان یک یا چند انگیزه خاص را برای جنبش های مهدوی برشمرد؛ هرچند برخی انگیزه ها (نظیر کوبیدن رقبای سیاسی و مذهبی) رخت بربسته است، انگیزه فرصت طلبی و سودجویی و جاه طلبی همچنان باقی و بلکه پررنگ تر شده است.

4.برخی از زمینه های ادعاهای موعودگرایانه (همچون پویایی و نشاط مهدویت در جهان اسلام و علاقه شدید مردم به اهل بیت(علیهم السلام)) همچنان باقی است؛ اما برخی زمینه ها (نظیر مبارزه با تهاجم مستقیم بیگانگان صلیبی) جای خود را به مبارزه با استعمار کهنه و نو داده است.

5.درنهایت اینکه آثار ویرانگر این جنبش های، بیش از آثار مثبت کوتاه مدت آنها بوده است. این آثار مخرب، نظیر ایجاد تفرقه در جهان اسلام و تبدیل امت اسلام به گروه ها و جناح های متفاوت و رقیب، ماندگار بوده است. دیگر اینکه برخی از این جنبش ها به جای اصلاح امر جهان اسلام، به مبارز ه علنی با اسلام و شریعت پرداخته اند و از اساس از امت اسلام جدا شده اند.

منابع

آل طالقانی، محمدحسن، الشیخیه نشأتها و تطورها و مصادر دراستها، بیروت، الآمال للمطبوعات، 1420ق.

ابن الصغیر، تاریخ بنی رستم، ترجمۀ حجت الله جودکی،تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1375.

ابن جوزی، المنتظم فی التاریخ، چدوم، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق.

ابن خلدون، عبدالرحمن، المقدمه، بیروت، دارالکتب اللبنانی، 1420ق.

ـــــ، العبر، بیروت، دارالکتب اللبنانی، دارالکتبالمصری، 1420ق.

ابن عذاری مراکشی، البیان المغرب، بیروت، دارالثقاف، 1400ق.

ابن شهر آشوب، ابی جعفر محمدبن علی، مناقب آل ابی طالب، بیروت، دارالاضواء، 1405ق.

ابن عربی، محیی الدین، فتوحات مکیه، بیروت، دار صادر، بی تا.

ابن ماجه، محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، تحقیق عبدالباقی محمد فؤاد، بیروت، دارالفکر، 1373ق.

ابو الفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، نجف، منشورات الرضی زاهدی، 1385ق.

افراسیابی، بهرام، لیبی و تاریخ، تهران، زرین، 1363.

ـــــ، تاریخ جامع بهائیت، چ دهم، مهر فام، 1382.

بغدادی، عبد القاهر، الفرق بین الفرق، تهران، اشراقی، 1376ق.

بهاء، حسینعلی، اقدس، بمبئی، 1314.

بهشتی، محمد، ادیان و مهدویت، تهران، کورش کبیر،1342.

بیانی شیرین، دین و دولت ایران در عهد مغول، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1370.

البیذق، ابی بکر صنهاجی، اخبار المهدی، تحقیق بروفنسال، پاریس، 1980م.

پطروشفسکی، ای. پ،نهضت سربداران خراسان،ترجمه کریم کشاورز، تهران، پیام، 1351.

پی. ام. هالت و ام. دبلیو. دالی، تاریخ سودان بعد از اسلام، ترجمه محمدتقی اکبری، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1366.

تاجری، حسین، انتظار بذر انقلاب، بی جا، کوکب، 1358.

تلمسانی المقری، نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب، بیروت، دارصادر، 1967م.

جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، انصاریان، 1383.

چهاردهی، نورالدین، داعیان پیامبری و خدایی، تهران، فتحی، 1366.

حسینیان، روح الله، سه سال ستیز مرجعیت شیعه، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1382.

حموی یاقوت، شهاب الدین ابی عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، دارالبیروت، 1399ق.

دار، مستتر، مهدی از صدر اسلام تا قرن سیزدهم، ترجمۀ محسن جهانسوز، تهران، ادب، 1317.

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج10، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی،1381.

دخانیاتی، ع، تاریخ آفریقا، بی جا، توکا، 1358.

دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1373.

ذهبی، محمد بن احمد، العبر فی خبر من غبر،کویت، وزاره الارشاد، بی تا.

رائین، اسماعیل، انشعاب در بهائیت پس از مرگ شوقی ربانی، مرو، مؤسسه تحقیقاتی رائین، بی تا.

رنجبر، محمد علی، مشعشعیان، تهران، آگاه، 1382.

رئوفی، مهناز، سایه شوم، تهران، دفتر پژوهشهای مؤسسه کیهان، 1385.

سروش، احمد، مدعیان مهدویت از صدر اسلام تا عصر حاضر، تهران، افشین، بی تا.

سلیمان،کامل، یوم الخلاص، ترجمۀعلی اکبر مهدی پور، چ سوم، قم، آفاق، 1376.

شهرستانی، محمد بن عبد الکریم، الملل والنحل، بیروت، دارالمعرفه، 1410ق.

شوشتری، نورالله، مجالس المومنین، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1375.

شوقی افندی، قرن بدیع، نصرت الله مودت، تهران، مؤسسه ملی مطبوعاتی امری، بی تا.

صافی گلپایگانی، لطف الله، منتخب الأثر فی الامام الثانی عشر، چ دوم، قم، معصومیه، 1421ق.

صدوق، محمد بن علی بن حسین بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمه، ترجمه محمدباقر کمره ای، بی جا، اسلامیه، 1378ق.

ـــــ، الهدایه، قم، مؤسسه الامام الهادی، 1418ق.

طبرسی نوری، حاج میرزاحسین، نجم الثاقب، قم، مسجد مقدس جمکران، 1375.

طوسی، ابی جعفر محمدبن حسن (شیخ طوسی)، الغیبه، قم، مؤسسه معارف اسلامی، 1411ق.

عبدالوهاب حسنی، ورقات، چ دوم، تونس، مکتبه المناره، 1972م.

عقاد، عباس محمود، اسلام در قرن بیستم، حمیدرضا آژیر، مشهد، آستان قدس رضوی، 1369.

فاسی، علی بن بی زرع، الانیس المطرب بروضالقرطاس فی اخبار الملوک المغرب و تاریخ مدینه فاس، الرباط، دارالمنصور للطباعه وشر، 1972م.

فرید گلپایگانی، حسن، مفتاح باب الابواب، تهران، بی نا، 1334.

القاریالهروی، علی بن سلطان محمد، رساله فی المهدیالمنتظر، نسخه خطی

کامل شیبی، مصطفی، تشیع وتصوف، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، امیر کبیر، 1380.

کامل، سلیمان، یوم الخلاص، ترجمه علی اکبر مهدی پور، آفاق، 1376.

کسروی، مشعشعیان،مدعیان دروغین مهدویت، تهران، فردوس، 1378.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری، چ سوم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1367ق.

کشی، ابی عمرمحمدبن عمر، معرفه اخبار الرجال، بی جا، بی نا، بی تا.

مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1403ق.

ـــــ، مهدی موعود (جلد سیزدهم بحار الانوار)، ترجمۀ علی دوانی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1378.

مراکشی، عبدالواحد، المعجب فی تلخیص اخبار المغرب، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1419ق.

مشکور، محمدجواد، فرهنگ فرق اسلامی، چ سوم، مشهد، آستان قدس رضوی، 1375.

موثقی، احمد، جنبشهای اسلامی معاصر، تهران، سمت، 1377.

مولانا، جلال الدین محمد بلخی، مثنوی معنوی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، بی تا.

الناصری، احمد بن خالد، الاستقصاء لاخبار الدول المغرب الاقصی، دارالبیضاء، منشورات وزاره الثقافه و الاتصال، 2001م.

نجفی، محمدباقر، بهائیان، تهران، کتابخانه طهوری، 1357.

نجفی، موسی و موسی فقیه حقانی، تاریخ تحولات سیاسی ایران، بررسی مؤلفه های دین – حاکمیت – مدنیت و تکوین دولت _ ملت در-ره هویت ملی ایران، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1381.

نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، ترجمۀ محمدجواد مشکور، تهران، علمی و فرهنگی، 1361.

ولوی، علی محمد، تاریخ علم کلام و مذاهب اسلامی، تهران، بعثت، 1367.

همدانی، محمدرضا، هدیه النمله الی مجدّد المله، بمبئی، 1914م.

پاک،محمدرضا، «مهدویت در غرب اسلامی»، تاریخ اسلام، مؤسسه آموزش عالی باقر العلوم(عج)، وابسته به دفتر تبلیغاتاسلامی حوزۀ علمیۀ قم، ش27

www. Vikipidea Encyclopedia

.ابی جعفر محمدبن حسنطوسی (شیخ طوسی)،الغیبه، ص115؛ محمد بن علی بن حسین بن بابویه صدوق (شیخ صدوق)، الهدایه، ص45

.شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ترجمه محمدباقر کمره ای، ص406.

.محمد بن عبد الکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج2، ص11.

.میرزاحسین طبرسی نوری،، نجم الثاقب، ص214؛ حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعه، ترجمۀ محمدجواد مشکور، ص50؛ ابن جوزی، المنتظم فی التاریخ، ج13، ص296.

.ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، ص141 و 164.

 عبدالقاهربغدادی،الفرق بین الفرق، ص32-33.

.دائره المعارف، سیری در فرهنگ و تاریخ تشیع، ص17.

.عبدالقاهر بغدادی، همان، ص23.

.میرزاحسین نوری، همان، ص215.

.عبدالقاهر بغدادی، همان، ص34.

.دائره المعارف، سیری در فرهنگ و تاریخ تشیع، ص20؛ حسن بن موسی نوبختی، همان،ص119.

.رسول جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص570 ـ 571.

.لطف الله صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، ص355؛شیخ طوسی، همان، ص217.

.برای آشنایی با نام ها و تاریخ متمهدیان، ر.ک: محمد بهشتی، ادیان و مهدویت، ص71 ـ86.

.ابن جوزی، المنتظم فی التاریخ، ج13، ص296؛ ج3، ص251؛ علی بن بی زرع فاسی، الانیس المطرب بروضالقرطاس فی اخبار الملوک المغرب و تاریخ مدینه فاس، ص132؛ احمد بن خالد الناصری، الاستقصاء لاخبار الدول المغرب الاقصی،ج5، ص166.