مقدمه
دعا رابطة مخلوق با خالق است. دعا روح انسان را با حقیقت هستی پیوند می بخشد و وسیله ای است به هنگام شکسته شدن وسایل، و کلیدی است به هنگام ناکارآمد بودن کلیدهای دیگر. حقیقت دعا، توجه به کمال مطلق و احساس نیاز و فقر و وابستگی به اوست.
دعاهای اسلامی با محتوای غنی و اثربخش آن، در همة ابعاد زندگی از دعاهای دیگر ادیان متمایز می گردد. در اسلام، دعا بیان دیگری از آموزه های فردساز و جامعه پرداز توسط وحی است؛ یعنی درس های قرآنی که خداوند مهربان برای تربیت انسان با آیات آسمانی فرستاده است. ادعیه، به گونه ای تفسیر قرآن کریم و شرح معارف آسمانی اند (اخوان مقدم و حبیب پور، 1396ش، در: حوزه نت https://hawzah.net، به نقل از: محمد سبحانی نیا، 1390، صص71-44).
ادعیة مأثور از پیامبر و خاندان مکرّمش:، میراث مسلمانان است که هم راه طلب و هم ادبِ مناجات و دعا را به ما می آموزد و ما را با معارف بلند دین آشنا می سازد. از افتخارات علمای شیعه، حفظ این میراث ارزشمند و انتقال آن به نسل های بعد بوده است. آنان همان گونه که حفظ این مجموعه ها را بر خود لازم می دانسته اند، از دخل و تصرف و افزودن به آن، جلوگیری کرده اند (ترابی، 1384ش، http://miqat.hajj. ir).
یکی از زیباترین دعاها، مناجات امام حسین(ع) در روز عرفه است. ایشان در این دعای پر محتوا - که در عصر روز عرفه عرضه شده - عالی ترین مضامین توحیدی را در قالب کلماتی دلنشین بیان کرده اند. روح عرفان و معرفت در عرصة توحید، در تمام بخش های این دعا موج می زند و سالکان راه حقیقت را در طی مراحل سیر و سلوک استوارتر و مصمم تر می سازد (اخوان مقدم و حبیب پور، 1396، در: https://hawzah.net، به نقل از: عمرانی، 1390، صص76-62).
دعای عرفه - که به طور ویژه در روز عرفه خواندن آن سفارش شده - از چنان مضامین والایی برخوردار است که همچون کلاس درسی، عموم و خصوص می توانند در حد توان خود، برای خداشناسی از آن بهره مند شوند.
امام (ع) در این دعا، مضامین بلند عرفانی را با الفاظ فصیح و بلیغ درآمیخته است. این دعا می دان وسیعی از بلاغت - اعم از معانی، بیان و بدیع - را در برگرفته است.
مباحث مربوط به زیست شناسی، از جمله روییدن گیاهان و آفریدن جانوران و انسان ها شواهدی هستند که قرآن کریم برای یادآوری نظم در آفرینش، توحید و هدفمندی خلقت، آنها را ذکر کرده است. امام حسین(ع) به پیروی از این روش قرآن کریم، در دعای پرفیض عرفه، وقتی به ناتوانی خود و همة شمارش کنندگان نعمت های الهی اعتراف می کند، گوشه هایی از مواهب الهی در آفرینش انسان را به یاد می آورد که از موضوع بحث علم ژنتیک، جنین شناسی و زیست شناسی است.
فرازهای مربوط به زیست شناسی در این دعا، علاوه برآنکه می تواند رهنمود و بابی در جهت نگرش عرفانی به علم زیست شناسی و ارائة روش های آموزشی و مطالعات دینی با بهره گیری از علوم تجربی باشد، اهمیت توجه به حراست از ذخایر ژنتیکی برای حفظ سلامت نسل های آینده و مراقبت های بهداشتی در دوران جنینی را متذکر می شود. همچنین توجه ایشان به اندام ها و اعضای گوناگون بدن در این دعا، بیانگر این حقیقت است که هر یک از اعضای بدن، هرچند به ظاهر کوچک و کم اهمیت، نعمتی باارزش پ و موهبتی خداوندی به شمار می آید و رسم شکرگزاری، حفظ این امانت های الهی و بهره گرفتن از آنها در راه مطلوب و مرضی خالق آنهاست (ملایری، در: http://arafeh2a.blog.ir).
روز عرفه، از اعیاد بزرگ است؛ - گرچه به اسم عید نامیده نشده - و روزی است که خدا بندگانش را به عبادت و طاعت خویش دعوت کرده و سفره های جود و احسانش را برای آنان گسترده و شیطان نیز در این روز خوارتر و حقیرتر و رانده تر و خشمناک تر از روزهای دیگر است (قمی، 1344 ش، در: https://www.erfan.ir).
از روایات و احادیث اهل بیت: و دعاهای این روز برمی آید که خداوند متعال در روز عرفه برای بندگان خود عنایات ویژه ای منظور کرده است (معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی آیت الله مکارم شیرازی، 1394ش، در: https://www.makarem.ir).
همان گونه که از نام عرفه پیداست، این روز، روز آشنایی و عرفان است. در روز عرفه، انسان باید خود را بشناسد، خدای خود را بشناسد و به هدف آفرینش، معرفت پیدا کند.
هدف اصلی از نگارش این مقاله، پاسخ به پرسش های ذیل است:
ابعاد معنوی - عرفانی دعای عرفه کدام هاست؟
ابعاد زیستی - انسانی دعای عرفه کدام هاست؟
نوشتار حاضر با روش تحلیل محتوا، مطالعه ای در دعای شریف عرفه است تا از این رهگذر، دریابد امام حسین(ع) در این دعای پرفضیلت به چه نکاتی اشاره کرده اند.
آنچه در این دعای عظیم الشأن آمده، از چنان محتوا و عمقی برخوردار است که بجاست - دست کم - برای هر عبارت آن کتابی نگاشته شود. صرف ترجمه و درجِ بندی در ذیل هر عبارت، حق مطلب ادا نمی شود؛ اما این مختصر را مجال تفصیل نیست.
پیشینۀ تحقیق
در خصوص دعای عرفه، تحقیقات متعددی صورت گرفته و مقالات و کتاب های متعددی نگاشته شده است. بالغ بر شصت مقاله، که هر یک به نوعی دربارة دعای عرفه نگاشته شده بود، احصا گردید که غالباً ناظر به معنای متن؛ آن هم در یک بعد شناختی انسان از منظر روحی بود. همچنین در می آن متون نگاشته شده، تنها یک وبلاگ به بررسی بُعد جسمی و زیستی پرداخته است؛ ولی این مقاله تحقیقی، هم به بررسی و شناخت بعد روحی انسان در این دعا و هم بُعد جسمی و زیستی او می پردازد و از این نظر، در نوع خود، منحصر به فرد است.
روش تحقیق
روش تحقیق، «توصیفی - تحلیلی» و «تحلیل محتوا» است. روش اول به توصیف و تفسیر شرایط و روابط موجود در یک پدیده می پردازد. روش دوم علاوه بر پژوهش های کمّی، در رویکردهای کیفی نیز به عنوان یکی از شیوه های تحلیل داده به کار می رود. این شیوه تحقیق، که در پی شناخت داده هاست، یک روش قابل قبول در بررسی های متنی، به ویژه در حیطة ارتباطات و رسانه های جمعی به شمار می رود. این متون ممکن است کتاب، مقاله، مباحثه، سرفصل روزنامه، سند تاریخی، سخنرانی، محاورة رسمی و غیر رسمی، تبلیغ یا هر رخداد ارتباطی باشد.
این پژوهش از نظر هدف، توسعه ای و کاربردی است. شیوة گردآوری اطلاعات نیز کتابخانه ای است.
مفاهیم نظری
1. دعا
الف) دعا در لغت
دعا به معنای خواندن، حاجت خواستن، استمداد (قرشی، 1387ش، در: https://library.tebyan.net)، عبادت، استغاثه و درخواست عفو و رحمت از خداست (ابن منظور، 1414ق، ج14، ص257، در: http://lib.eshia.ir) ابن فارس در تبیین معنای ریشة این واژه می نویسد: «دعا متمایل کردن چیزی به سمت خود با صدا وگفته است» (ابن فارس، 1404ق، ج2، ص 278، در: https: //library.tebyan.net).
ب) دعا در اصطلاح
دعا در اصطلاح، اعلام نیاز بنده به معبود است و محدود به لغت یا الگوی خاصی نیست. دعا و نیایش، یکی از بنیادی ترین و مهم ترین مشخصات ادیان است؛ چنانکه می توان گفت دین بدون دعا، دین نیست. بخش وسیعی از ادبیات همة ادیان به دعا و مناجات اختصاص یافته است. دعا و مناجات، آیینه ای است که در آن احوال و احساسات و تجارب دینی و عرفانی مجال نمود و بروز می یابد (اخوان مقدم و حبیب پور، 1396ش، در: https://hawzah.net، به نقل از: اکرمی، 1387ش، 27 - 26، صص 62 - 58).
ج) دعا در قرآن
خداوند متعال در سورة فرقان در این باره می فرماید:
(قلْ ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبّی لَوْلا دُعآؤُکُمْ فقَدْ کَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ یَکُونُ لِزاماً) (فرقان: 77).
بگو: اگر دعای شما نباشد پروردگار من به شما اعتنایی نمی کند. شما (پیامبر و آیات خدا را) تکذیب کردید، پس (کیفرتان) پیوسته و مدام خواهد بود.
از این آیه به دست می آید که جایگاه انسان در پیشگاه خداوند به قدر دعا و ارزش او به اندازة اهتمام به او به مناجات با خدا و عبادت اوست.
همچنین در سورة غافر می فرماید:
(وَ قَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکمْ إِن الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عنْ عبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ) (غافر: 60).
مرا بخوانید تا دعایتان را برای شما اجابت کنم. قطعاً کسانی که از پرستش و عبادت من سر باز می زنند، با حالت خواری و ذلت وارد جهنم خواهند شد.
خداوند متعال با این آیة شریفه، هشدار می دهد که ترک دعا، استکبار و گردن کشی از پرستش و عبادت او و نیز موجب داخل شدن در آتش جهنم و عذاب خوارکننده است.
2. عرفه
«عرف»، که از خانوادة «عرفان» و «معرفه» است، شناخت آثار اشیا همراه با تفکر و تدبّر است. تدبّر اخص از علم، و مخالف آن انکار است (راغب اصفهانی، 1393 ش، ص431، در: http://lib.eshia.ir).
روز نهم ماه ذی حجه روز عرفه و آغاز مناسک حج است. حاجیان در این روز در صحرای عرفات حاضر می شوند و با دعا و استغفار، از توفیق در ادای فریضة مهم حج شکرگزاری می کنند. با توجه به اهمیت این روز، ادعیه و مناجاتی از معصومان و بزرگان دینی برای این روز نقل شده است.
3. صحرای عرفات
در فاصلة 21 کیلومتری شهر مکه، سرزمینی مقدس با پیشینة تاریخی دیرینه قرار دارد که نامش «عرفات» است. حاجیان پس از پوشیدن لباس احرام، برای انجام حج تمتع، باید به آنجا بروند و از ظهر روز نهم ذی حجّه تا غروب آفتاب آن روز، در آنجا بمانند. آنان در این سرزمین، وقوف می کنند و به دعا و نیایش می پردازند تا خدای رحمان، بر آنها رحمت آورد و به آنان اجازة ورود به حرم عطا کند.
این منطقة وسیع، با مساحت حدود هیجده کیلومتر مربع، در شرق مکه و اندکی متمایل به جنوب، می آن راه طائف و مکه قرار دارد. محدودة این سرزمین با کوه هایی نیم دایره ای شکل، که در اطراف آن قرار دارد، مشخص شده است (پرسمان، 1393، در: https://www.porseman.com).
کلمة «عرفات»، اسمی مفرد است که به صورت جمع آمده؛ لیکن جمع بسته نمی شود. شاید علت آن، تفکیک ناپذیری اماکن است و با این استعمال، گویی هر جزئی از این سرزمین را «عرفه» دانسته اند ( قاضی عسکر، 1373ش، ص 142).
در اینکه چرا این سرزمین را «عرفات» نامیده اند، سخنان بسیاری گفته شده؛ اما آنچه بیش از همه با واقع مطابق می نماید این است که امام صادق(ع) در روایتی پس از بیان ماجرای فرود آمدن حضرت آدم (ع) در عرفات و همراه بودن جبرئیل با ایشان، فرمودند:
«جبرئیل به آدم گفت: هنگامی که خورشید غروب کرد، هفت مرتبه به گناهت اعتراف کن و هفت مرتبه نیز توبه و طلب آمرزش نما. آدم اطاعت کرد. و آنجا عرفات نامیده شد؛ زیرا آدم در آن به گناه خود اعتراف کرد و برای فرزندان او نیز سنت شد که ]در این سرزمین[ گناهان خود اعتراف کرده، از خداوند آمرزش بخواهند؛ همان گونه که آدم چنان کرد. (دانشنامه اسلامی، 1374ش، در: http://wiki. ahlolbait.com، به نقل از: مستدرک الوسائل، ج10، باب149).
در انتها و شرق عرفات، کوه کوچکی واقع شده که «جبل الرحمه» نامیده می شود. این کوه از کوه های اطراف، مستقل و مجزاست و شاهد دعای امام حسین(ع) در روز عرفه بوده است (حوزه نمایندگی ولیّ فقیه در امور حج و زیارت، 1390، در: http://hajj.ir).
سند دعای عرفه
اصل دعای عرفه در کتب ادعیه بااهمیتی همچون البلد الامین، مصباح الزائر، اقبال الاعمال، زاد المعاد و مفاتیح الجنان آمده و در کتاب شریف بحار الانوار علامة مجلسی نیز منعکس شده است. سند دعای عرفه، متصل به امام معصوم نیست و فقط ذکر شده که پسران غالب اسدی به همراه امام حسین(ع) در صحرای عرفات این دعا را خوانده اند.
قابل توجه است که بزرگان ما، صاحبان کتب ادعیه یاد شده و دیگران، هیچ اشکال سندی به این قسمت دعا نمی گیرند و فصاحت و بلاغت ائمه را زیر سؤال نمی برند.
نکتة دیگر - که نباید فراموش کنیم - این است که لحن دعا و مناجات اهل بیت(ع) با لحن دعا و مناجات مردم متفاوت است؛ اهل بیت با جمال مطلق و احسن مطلوبات به راز و نیاز می پردازند.
در اینکه آیا سند دعای عرفه - با وجود اینکه پسران غالب اسدی راوی آن هستند - اعتبار دارد یا نه و آیا امامان پس از امام حسین(ع) این دعا را تأیید کرده اند یا خیر، و اصلاً آیا خدشه ای در سند این دعا وارد نیست، توجه به چند نکته لازم است:
با توجه به آنچه در کتاب های رجالی آمده، غالب بن بشر اسدی - که ابن اثیر او را از صحابه دانسته (اندیشه قم، «سند دعای عرفه»، در: https: //www.andisheqom.com، به نقل از: عبدالله مامقانی، بی تا، ج2، ص365) دو پسر به نام های بشر و بشیر داشت که دعای عرفه را از امام حسین(ع) نقل کرده اند.
نام بشر بن غالب اسدی کوفی در کتاب های رجالی آمده است. برخی دربارة او چیزی نگفته اند. عده ای هم او را مجهول دانسته اند (ر. ک. مامقانی، 1387ش، ج2، ص365 ؛ خوئی، 1403ق، ج3، ص320) دربارة شخصیت او هم کتاب های رجالی به طور صریح و محکم سخنی نگفته اند.
در موسوعة رجالیه آمده است: «بشیر مشترک است بین رجال حدیث، ولی با این حال، هیچ کدام توثیق نشده اند.» همچنین آمده است: «از او روایتی از امام حسین(ع) گزارش شده که کتاب الکافی آن را روایت کرده است. او کسی است که دعای عرفه را از امام حسین (ع) روایت کرده است.» (اندیشه قم، «سند دعای عرفه»، در: https://www.andisheqom.com، به نقل از: ترابی، 1424ق، ص62).
اما بر اساس قاعدة دلالت شناسی، علامه محمدتقی جعفری در مقدمة تفسیر دعای بلند عرفه می نویسد:
مرحوم محدث قمی در مفاتیح الجنان آورده: بشر و بشیر، فرزندان غالب اسدی نقل کرده اند که در ساعات آخر روز عرفه در سرزمین عرفات در محضر امام حسین(ع) بودیم. آن حضرت با تعدادی از افراد خاندان و فرزندان خود و شیعیانشان از چادر به بیرون تشریف آوردند و در نهایت خضوع و فروتنی، در سمت چپ کوه (جبل الرحمة) ایستادند و روی مبارک خود را به سمت کعبه گردانیدند و دست خود را مقابل رو گرفتند و این دعای عرفه را خواندند. اگرچه بعضی از محدثان بزرگوار
به سند این نیایش یقین ندارند، ولی طبق اصل معروف، «دلالته تغنی عن السند» در اینجا جاری است.
گاهی مفهوم و دلالت و محتوای حدیث به قدری با عظمت و مطابق اصول است که از سند بی نیاز است. روشن است که نظیر مضامین این نیایش را، که در عالی ترین درجة حکمت و عرفان اسلامی قرار دارد، جز انبیای عظام و ائمه معصوم: نمی توانند بیان کنند (اندیشه قم، www.andisheqom.com، به نقل از: جعفری، 1382، ص29) بنابراین بیشتر دعاهای موجود، از باب بی نظیر بودن در مضامین و معنا، مورد وثوق قرار می گیرند.
آیت الله جوادی آملی هم منشوری را که از امام صادق(ع) روایت شده، نقل می کند که دستورالعمل بلند اخلاقی برای کارگزاران نظام اسلامی دانسته است. این منشور - که بسیار جالب توجه و از مضامین و معنای بلندی برخوردار است (اندیشه قم، https: //www. andisheqom.com، به نقل از: حر عاملی، بی تا، ج12، باب 49 و ج1، ص150 155) - از نظر سند، حدیث مرسل است. ایشان می گوید: «اشکالی ندارد که از مضامین و معنای بلند آن در عرصه های اجتماعی و اخلاقی استفاده ببریم» (اندیشه قم، https://www.andisheqom.com، به نقل از: جوادی آملی، 1380) و طبق اصل «دلالته تغنی عن السند» (محتوای بلند حدیث ما را از بررسی سند بی نیاز می کند) از آن بهره ببریم. احادیث شریف نبوی9، نهج البلاغة شریف، صحیفة سجادیه و بسیاری از دعاها چنین سرنوشتی دارند و طبق این اصل «دلالت»، پذیرفته می شوند. بلی، در مسائل فقهی و بیان حکم شرعی، اثبات سند و سندشناسی بسیار مهم است؛ اگرچه در مسائل فقهی هم گاهی روایات مرسل و غیر معتبر، مؤید روایات دیگر هستند و از این حیث، مورد استناد و استفاده قرار می گیرند.
بنابراین اگرچه برخی از محدثان بزرگوار و اهل رجال، بر سند این نیایش یقین ندارند و بر راوی آن اشکال می کنند، ولی دلالت آن طوری است که بوی عصمت می دهد و یک مضمون و دلالت بی نظیر، آن هم در قالب نیایش، جز در توان معصوم(ع) و انبیای عظام نیست. از این گذشته، وقتی دلالت متنی اینچنین محکم، قوی و بلند باشد، هم مورد تأیید سایر معصومان(ع) قرار می گیرد و هم عقل برهانی آن را به معصوم (ع) مستند می کند و به معصوم (ع) نسبت می دهد.
علاوه بر این، اگر طبق اخبار عرض (اندیشه قم، www.andisheqom.com، به نقل از: حر عاملی، بی تا، ج 18، باب 9، از ابواب صفات قاضی، ص 89)، متن دعای عرفه بر قرآن شریف عرضه شود، به یقین با روح قرآن همخوانی دارد. بنابراین، ضعف سندی آن، خدشه به دلالتش نمی زند و می توان از مضامین آن بهره برد.
گذشته از همه، انتساب این دعا به امام حسین(ع) دارای شهرت هست.
اگرچه ممکن است این دعا از نظر زنجیرة سند در حد عالی نباشد، اما مضمون آن به گونه ای است که نمی توان احتمال داد از غیر معصوم است.
آیت الله محمد محمدی ری شهری می گوید:
عالم ربّانی آیت اللّه حاج شیخ علی سعادت پرور (پهلوانی)(ره) در تأیید صدور آن به دلیل قوّت متن، برای این جانب از علامه سید محمد حسین طباطبایی نقل کرد: کیست که بتواند این گونه حقایق را بیان کند؟ ما که عمری در مسائل فلسفی و عرفانی تلاش کرده ایم، نمی توانیم این طور حرف بزنیم! (حدیث نت، «اعتبار دعای عرفه»، http://hadith.net، به نقل از: دانشنامه امام حسین(ع)، ج 14، ص 45).
سند بخش آخر دعای عرفه
دعا و مناجات، نیاز فطریِ هر انسانی است و همین او را وامی دارد تا با هر زبانی با خدا مناجات کند، یا مناجات و دعای خود را به صورت مکتوب درآورده، می آن مردم انتشار دهد. نشر چنین مضمونی تا آنجاکه با مبانی دینی مخالفت نداشته باشد، اشکالی ندارد و از سوی پیشوایان دین نهی نشده است؛ مانند دعاهای مرحوم سیدبن طاووس که در کتاب های دعایی خود آورده و با صراحت، آنها را به خود نسبت داده است، یا مناجات های خواجه عبداللَّه انصاری، و یا الهی نامه استاد حسن زاده آملی در دوران معاصر.
اما نسبت دادن دعای دیگران به پیامبر یا یکی از معصومان(ع) به هیچ وجه درست نیست. در این می آن، از جمله دعاهایی که نیاز به بررسی دارد و پژوهش دربارة آن ضروری است، ذیل دعای شریف عرفه، منسوب به حسین بن علی(ع) است. این دعا در کتاب الاقبال سیدبن طاووس و البلد الأمین کفعمی و بحارالأنوار و زاد المعاد علامه مجلسی و مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی4 نقل شده است (ترابی، 1384ش، http://miqat.hajj.ir).
در خصوص ذیل این دعا، دو اشکال مطرح شده:
1. علامه مجلسی(ره) می گیرد و می گوید: «عبارات آخر دعا با سیاق بیان ائمة اطهار: سازگاری ندارد و مطابق مذاق صوفیان است.»
2. اشکال دیگری که علامه طهرانی گرفته، می گوید: قسمت آخر این دعا از کتاب ابن عطا ءالله برداشته شده است.
در جواب این اشکال، باید گفت: ایشان هیچ دلیلی بر این امر اقامه نمی کند و با فرض وجود این ذیل در کتاب ابن عطاء الله، چرا نگوییم که او از بیان امام حسین(ع) گرفته است! بنابراین، نمی توان ذیل دعا را بدون استناد به وجود مقدس امام حسین (ع) دانست و خواندن این فقره از دعا بر اساس نظر فقهایی همچون حضرت آیت الله جوادی آملی، قطعاً مسلّم و با اجر است (میرلوحی، 1394، در: https://www.yjc.ir)
مرحوم حاج شیخ عباس قمی در کتاب مفاتیح الجنان اشاره می کند که این ذیل دعا در کتاب الاقبال سید بن طاووس نقل شده، ولی در کتاب بلدالامین کفعمی نیامده است.
مجلسی با وجود مقدّم بودن سیدبن طاووس و نزدیک بودن وی به زمان ائمه، نقل کفعمی را ترجیح داده و موافق روایت کفعمی (بدون ذیل دعا) دعای عرفه را ذکر کرده است (اندیشه قم، «سند بخش آخر دعای عرفه» https://www.andisheqom.com، به نقل از: مجلسی، بی تا، ج9، ص213).
با بررسی سخنان علامه مجلسی معلوم می شود که مرحوم سید در کتاب مصباح دعا را بدون ذیل آورده است.
آیت الله شبیری زنجانی نقل می کنند که استاد جلال الدین همایی در کتاب مولوی نامه، این بخش ذیل دعا را از ابن عطاءالله اسکندرانی دانسته است.
علامه سیدمحمدحسین حسینی طهرانیw ضمن تأیید سخن مرحوم علامه مجلسی - که آن را از سخنان صوفیان می داند - این قسمت از دعا را فقرة نوزدهم و بیستم از 35 فقره مناجات شیخ عطاءالله اسکندرانی دانسته است (همان، به نقل از: حسینی طهرانی، 1417ق، ج1، ص251).
مرحوم جلال الدین همایی در توضیح «إلهی أنا الفقیر» بیان می دارد که در تحقیقات خود، عین این بخش از دعا را در کتاب الحکم العطائیه دیده و مسلّم دانسته که در این بارة تخلیطی شده است (همان، به نقل از: همائی، 1376، ج2، ص18، حاشیه).
الحکم العطائیه همراه با شروح آن، بارها در مصر چاپ شده و کتاب کم حجمی در زمینة اخلاق به روش عرفا، شامل دعوات و مقامات عرفانی مرحوم اسکندرانی است. (همان)
بررسی دعای امام حسین (ع) در روز عرفه
امام حسین(ع) در دعای عرفه به موضوعات متعددی اشاره کرده اند:
اول - مدح و ثنای پروردگار؛ زیرا چنین آغازی برای ایجاد رابطة میان او و خداوند بسیار مناسب است؛ به تعبیر دیگر کلید دعا مدح خداست. خداوند هم از این طریق، ادب و احترام و تذلّل و خداشناسی بنده اش را می ستاید.
دوم - اشاره به توحید و صفات باری تعالی؛
سوم - هدایت خواهی از خداوند؛
چهارم - خود شناسی و مراتب رحمت الهی؛ امام حسین (ع) در این بخش، به این دو مقوله پرداخته است: ابتدا به نحوة خلقت خود و سپس به نعمت های گوناگون خداوند. (هاشمی اقدم، 1385، در: http: //old. ido.ir، به نقل از: جعفری، 1380، ص420)
پنجم - اعتراف به وجوب طاعت خداوند؛
ششم - واکنش خداوند به اعمال انسان؛ از نظر امام حسین(ع) خداوند موجودی است که نسبت به حرکات و سکنات بندگانش واکنش نشان می دهد. این واکنش عموماً مثبت است. اگر گاهی جنبه منفی به خود می گیرد، برای بیدار کردن بندگان است؛ وگرنه خداوند همیشه امیدبخش بوده است. البته هشدار خداوند نیز نعمت است؛ زیرا باعث بیداری می شود؛ ضمن اینکه خداوند گاه لطف خود را درون قهر پنهان می کند.
هفتم - طلب مرگ آسان؛
هشتم - خداوند، تنها پناهگاه انسان؛
نهم - اعتراف به گناه؛
دهم - طلب رستگاری؛
یازدهم - بازگشت به وصف خداوند؛
دوازدهم - تحقق عشق؛ تمام تلاش حضرت امام حسین(ع) این بود که در صحرای کربلا عشق ورزی او با خداوند محقق شود. عشق، عصارة هستی و هدف تمام حرکت امام حسین(ع) بود و دعای عرفه، نمادی کامل از این حرکت اوست. (همان)
امام در لابه لای فرازهای دعا، خواسته های خود را نیز ذکر می کند. نکتة مهم آن است که عمده ترین خواسته های ایشان معنوی است و این نشان می دهد که نزد امام، معنویت در زندگی، اصل است.
بنابراین بهترین دعای انسان باید آن باشد که از خدا، خدا را بخواهد؛ ولی پیش از چنین درخواستی باید مقدمات آن را از خدا درخواست کند: بی نیازی روحانی، یقین قلبی، خلوص عمل، بینایی در دین. پس از تحصیل اینها، برای بندة عاشق، این امکان فراهم می شود که از خدا، خود خدا را بخواهد. چنین نعمتی - البته - وقتی حقیقتا درک می شود که موانع نیز از بین برود. از این رو، امام(ع) از خدا می خواهد تا آن موانع را نیز از بین ببرد.
مهم ترین مانع، وسوسه های شیطان است که اگر خدا لطف نکند، انسان به تنهایی نمی تواند از آن دام، رها شود.
در تحقیقی که زهره اخوان مقدم و زهرا حبیب پور انجام داده اند (اخوان مقدم و حبیب پور، 1396، ش 8، در: https://hawzah.net)، متن دعای عرفه را به 540 فراز تقسیم کرده و در نهایت، همة فرازها را ذیل چند محور خداشناسی، انسان شناسی، راهنماشناسی، هستی شناسی، معاد شناسی و ذکر «صلوات» قرار داده اند.
سپس با تحلیل محورهای مزبور، به این نتایج دست یافته اند که محور خداشناسی فراوانی 55 درصد، محور انسان شناسی فراوانی 36 درصد، محور راهنماشناسی فراوانی6 درصد، محور هستی شناسی فراوانی 1 درصد و محور معادشناسی فراوانی 01/0 درصد را به خود اختصاص داده است. همچنین «صلوات» به صورت یک مؤلفة مجزا فراوانی 2 درصد داشته است. آن گاه هر یک از محورهای مزبور را تجزیه کرده و این نتایج را استخراج کرده اند:
الف) محورخداشناسی، خود به چند مؤلفه تقسیم بندی می شود: افعال خدا با 42 درصد فراوانی، صفات خدا با 55 درصد فراوانی، احکام خدا با 7/0درصد فراوانی، اسماء خدا با 7/0درصد فراوانی و شعائر الهی با 1 درصد فراوانی.
ب) محور انسان شناسی پس از محور خداشناسی، بیشترین بخش را در دعای عرفه به خود اختصاص داده و شامل مؤلفه های ذیل است: نیازهای انسان، ویژگی های انسان، شناخت ابعاد ظاهری جسم انسان و شناخت ابعاد معنوی جسم انسان.
نیازهای انسان طی درخواست های امام از خداوند، به سه بخش تقسیم شده است: نیازهای معنوی، نیازهای مادی و نیازهای روانی.
ویژگی های انسان نیز حول این محورها ذکر شده است: صفات انسان، ویژگی های اخلاقی و غیر اخلاقی انسان، ویژگی های ذاتی انسان.
شناخت ابعاد ظاهری جسم انسان، به اعضا و جوارح انسان اشاره کرده است. در زمینة شناخت ابعاد روحانی انسان، به گواه بودن اعضا و جوارح در روز قیامت اشاره شده است.
ج) در محور راهنماشناسی، مؤلفه های پیامبرشناسی، امام شناسی و قرآن شناسی آمده که هر یک به زیرمؤلفه هایی تقسیم می شوند:
مؤلفه های پیامبرشناسی: ویژگی های پیامبر9 مانند: «نبی، رسول و خاتم پیامبران» هریک 2 بار، و مانند «عبد، بهترین خلق، امین وحی، بشیر، نذیر، سراج منیر، نعمت برای مسلمانان، رحمت برای جهانیان» هرکدام 1 بار. از ویژگی پیامبران، نشانه های پیامبران و اسامی پیامبران نیز سخن گفته شده است.
مؤلفه های امام شناسی: صفاتی مانند «طیبین و طاهرین، مخلصین، منتجبین، مخبتین، سادة المیامین» در این مورد ذکر شده است.
مؤلفه های قرآن شناسی: جامعیت قرآن، نور، کتاب ناطق، نبأ عظیم، قرآن حکیم.
د) در محور هستی شناسی به ویژگی جهان هستی، ویژگی مخلوقات، اسامی فرشتگان، و در زمینة پدیده شناسی به حرکت بادها، پدیدار گشتن مخلوقات، پدیدار گشتن آسمان ها و زمین پرداخته شده است.
ه) در محور معادشناسی، تنها یک جا با عبارت «الیک مردی» سخن به میان آمده است.
و) «صلوات»، به علت آنکه شامل «خداشناسی، پیامبرشناسی، امام شناسی و درخواست درود» است، به صورت یک مؤلفة خاص در نظر گرفته شده و با فراوانی 8 درصد، در این دعا مشاهده می شود.
در پایان، با توجه به محورهای موجود در دعا و فراوانی هریک از محورها، این نتایج به دست آمده است:
محور خداشناسی با فراوانی 55 درصد - که بیشترین سهم را به خود اختصاص داده - بیانگر اهمیت مسئلة خداشناسی است و نزد معصومان: همواره مطمح نظر بوده است. امام حسین(ع) با ذکر اوصاف خداوند متعال، به برطرف کردن عقاید منحرف و شرک آلود زمان خویش مبادرت ورزیده و عقاید صحیح را در باب توحید و به شکل دعا و به گونه ای شیوا بیان کرده اند.
محور انسان شناسی با فراوانی 36 درصد پس از محور خداشناسی، با توجه به حدیث شریف پیامبر گرامی 9 «من عرَفَ نَفسَهُ فَقَد عَرَفَ رَبَّه» (ویکی شیعه، « حدیث مَنْ عَرَفَ نفْسَهُ»، در: https: //fa.wikishia.net به نقل از: جعفربن محمد (منسوب)، 1400، ص13؛ ابن ابی جمهور، 1405ق، ج4، ص102؛ فخررازی، 1420ق، ج1، ص91، ج9، ص460 و ج30، ص721)، ناظر به این مطلب است که لازمة خداشناسی، خودشناسی است و انسان برای اینکه به شناخت واقعی خداوند دست یابد، باید از خویشتن شروع، و مراحل خودشناسی را طی کند. یکی از مراحل خودشناسی این است که انسان در چگونگی خلقت خویش بیندیشد و در نظم موجود در اعضای بدن، حرکات آنها و نحوة ارتباطشان با یکدیگر تفکر کند تا به قدرت خالق خویش دست یابد.
در موضوع راهنماشناسی، به این ابعاد اشاره شده است: شناخت و اعتقاد به رسولان و خاتمیت پیامبر اکرم، شناخت و ایمان به ائمة معصوم: و شناخت آیات وکتاب خدا و اعتقاد به آن. قرار گرفتن این سه مؤلفه در این دعا بیانگر آن است که زمانی خداشناسی به کمال حقیقی خود می رسد که با اعتقاد به رسولان و امامان معصوم: و تمسک به کتاب خدا همراه باشد.
مؤلفه های قرآن شناسی و امام شناسی در این دعا، مؤید حدیث شریف ثقلین است. اعتقاد به قرآن باید با اعتقاد به اهل بیت عصمت و طهارت: همراه شود؛ وگرنه به گمراهی مبدّل خواهد شد.
ابعاد روان شناختی دعای عرفه در درمان بیماری های روان
الف) نقش دعا در سلامت روان
یکی از مباحث مهم در روانشناسی اسلامی؛ کارکرد دعاست. امروزه از این موضوع با عنوان «دعادرمانی» و «ایمان درمانی» یاد می شود.
در دنیای معاصر، این کارکرد دعا مورد اهتمام روانشناسی، به ویژه روانشناسی اسلامی، واقع شده است. علاوه بر روانشناسان، فیزیولوژیست ها نیز به این کارکرد دعا اذعان کرده، معتقدند: ارتباط با خداوند برای انسان، همانند آب و اکسیژن؛ ضروری است؛ زیرا دعا محکم ترین و بالاترین حلاّل مشکلات است و با قدرت دعا می توان انرژی معنوی را آزاد ساخت.
در قرآن کریم و روایات معصومان:،آموزه های بسیاری وجود دارد که بر شناخت و اصلاح نفس دلالت دارد. قرآن کریم در زمینة شناخت نفس می فرماید: (و فِی أَنْفُسِکُمْ أَفَلا تُبْصِرُونَ) (ذاریات: 21).
در برخی روایات هم، به ویژه روایات امیرمؤمنان علی(ع)، خودشناسی کلید فهم حقایق معرفی شده است؛ به گونه ای که پس از خودشناسی، انسان به درجه ای والا از فهم حقایق نایل می شود. ایشان می فرمایند: «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدِ انْتَهَی إِلَی غَایَةِ کُلِّ مَعْرِفَةٍ وَ عِلْمٌ». (تمیمی آمدی، 1366ش، ح8949).
از سوی دیگر، «بیماری روانی» به بیماری هایی گفته می شود که با اثرگذاری بر فکر و رفتار، موجب ناراحتی یا ناتوانی فرد می شوند. علت بیماری های روانی کاملاً شناخته شده نیست؛ ولی مسلّم است که عوامل ژنتیک، استرس ها و نوع تعامل فرد با دیگران، در ایجاد یا بروز آنها تأثیر دارد. افسردگی، اضطراب، وسواس، اختلال دوقطبی و اسکیزوفرنیا از جملة این اختلالات هستند.
ب) ارتباط دعا با روانشناسی
بین دعا و روانشناسی ارتباط عمیقی وجود دارد و عده ای از روانشناسان به «دعادرمانی» یا «ایمان درمانی» اعتقاد دارند. اگر ایمان را اساس دین بدانیم، می توان در این بحث، ارتباط روانشناسی با دین و دعا را بررسی نمود.
یکی از نخستین کسانی که این موضوع را مطرح کرد، ویلیام جیمز، فیلسوف و روان شناس آمریکایی بودد. او می گوید:
ایمان، بدون شک، مؤثرترین درمان اضطراب است. ایمان نیرویی است که باید برای کمک به انسان در زندگی وجود داشته باشد. نبود ایمان، موجب ناتوانی انسان در برابر سختی های زندگی می شود. رابطة می آن ما و خدا ناگسستنی است. اگر ما خود را تحت حمایت خداوند متعال قرار دهیم و تسلیم او شویم، تمام آرزوهایمان به تحقق خواهد پیوست.
در جایی دیگر نیز می گوید:
همان گونه که امواج خروشان اقیانوس نمی تواند آرامش ژرفای آن را برهم بزند و امنیت آن را پریشان سازد، دگرگونی های سطحی زندگی هم نباید آرامش درونی انسان را بر هم بزند؛ انسانی را که از عمق وجود به خدا ایمان دارد. انسان با دیانت واقعی هرگز تسلیم اضطراب نمی گردد و وزانت شخصیت خود را حفظ می کند و همیشه آمادة مواجهه با مشکلات ناگواری است که روزگار برایش پیش می آورد. (جیمز، 1368ش، ص168)
در روایات، از دعا به عنوان سپر و سلاح یاد شده است. امام علی(ع) آن را «ترسُ المؤمن» (کلینی، بی تا، ج2، ص221 و رسول گرامی9 آن را «سلاح المؤمن». (همان) تعبیر کرده اند.
امروزه در روان پزشکی نیز به اهمیت دعا و روش دعادرمانی پی برده اند. یکی از روانشناسان می گوید:
روان پزشکی همان چیزهایی را تعلیم می دهد که پیامبران تعلیم می دادند. روان پزشکان دریافته اند که دعا و نماز و داشتن یک ایمان محکم به دین، نگرانی، تشویق، هیجان و ترس را، که موجب ترس بیشتری از ناخوشی های ماست، برطرف می سازد (نساجی زواره، 1392ش، 381، در: https://hawzah.net، به نقل از: مکارم شیرازی، بی تا، ج1، ص642).
یکی از رجال این علم می گوید: «کسی که حقیقتاً معتقد به مذهب است هرگز گرفتار امراض عصبی نخواهد شد.» (رمضانی، 1396، در: https://www.mehrnews.com، به نقل از: آلکسیس کارل، بی تا، ص89)
گاندی - که پس از بودا بزرگ ترین پیشوای هندوستان بود - می گفت: «اگر دعا و نماز نبود، من مدت ها قبل دیوانه شده بودم.» (سبحانی نیا، 1387، در: https: //article. tebyan.net، به نقل از: دیل کارنگی، بی تا، ص191).
دوران پیری نیز که آخرین مرحلة زندگی است - گرفتاری ها و مشکلات خود را دارد. پیری سنّ از کار افتادگی است. تحقیقات نشان می دهد دعا و نیایش در کاهش استرس و مشکلات مربوط به دورة سالمندی - که فرد بیش از هر زمان دیگری احساس ناتوانی، تنهایی و ناامیدی می کند - بسیار مؤثر است؛ برای مثال، فرای با انجام پژوهشی بر روی سالمندان مقیم خانة سالمندان به این نتیجه دست یافت که دعا و نیایش، بهتر از هر برنامة دیگری در کاهش استرس و تقویت روحیة امید در آنان نقش دارد. (همایش بین المللی نقش دین در بهداشت روان، 1382ش، ص2، در: http://elib.mui.ac.ir، به نقل از: سبحانی نیا، بی تا) .
ج) دعای عرفه و تأثیر آن بر درمان بیماری های روانی
از نگاه قرآن کریم، منشأ و علت اصلی بیماری های روانی، دوری از خداست: (وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً) (طه: 123) این آیة کریمه انسان هایی که از خدا و یاد او دور شده اند را دارای زندگانی سخت و تنگ می داند. البته این سختی و تنگی در زمینة اقتصادی و وضعیت مالی نیست؛ بلکه ممکن است این گونه افراد از حیث امکانات دنیوی در سطح بالایی قرار داشته باشند، اما امکاناتشان برای عذابشان است و می توان عذابشان را همان «معیشت ضنک» و به تعبیری، زندگی سخت دانست. این مسئله به بُعد روحی و روانی آن اشاره دارد و منظور آن است که چنین افرادی فاقد آرامش بوده و همیشه با نوعی اضطراب رو به رو هستند.
در مقابل، یاد خدا برای کسانی که ایمان آورده اند، مایة آرامش است: (الَّذِینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللِه أَلا بِذِکْرِ اللِه تطْمَئِنُّ الْقلُوبُ) (رعد: 28).
دعای عرفه نیز به درستی به منشأ بیماری های روانی - که دوری از خداست - نظر داشته و به بحث توحید و خداشناسی و معرفت بخشی و آگاهی انسان از خدا می پردازد. بنابراین، توحید را می توان ستون فقرات روانشناسی اسلامی دانست؛ زیرا منشأ بسیاری از بیماری های روانی، نبود معرفت توحیدی است.
با توجه به ارتباط مستقیم و حداکثری بین خداناباوری با بیماری های روانی، به خوبی می توان ملاحظه کرد که بیشترین حجم دعای عرفه را توحید و خداشناسی تشکیل می دهد:
«فَلا إِلهَ غَیْرُهُ وَلا شَیْءَ یَعْدِلُهُ وَ لَیْسَ کمِثْلِهِ شیْءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ البَصِیرُ اللَّطِیفُ الخَبِیرُ وَ هوَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قدِیرٌ. اللّهمَّ إِنِّی أَرْغَبُ إِلَیْکَ وَ أَشْهَدُ بالرُّبُوبِیَّةِ لَک مُقِرَّا بِأَنَّکَ رَبِّی وَ الَیْکَ مَرَدِّی». (قمی، 1344ش، در: https://www.erfan.ir).
امام حسین(ع) در دعای عرفه، به نیازهای انسان جهت می دهد و بیش از 110 حاجت خود را از خدا طلب می کندکه این حاجت ها، هم دنیوی است و هم اخروی. ایشان با بیان نیازها و حاجات دنیوی و اخروی، به انسان، شناختی عمیق از دنیا و آخرت می دهد که این شناخت، انسان را در سیر زندگی یاری می رساند.
انسانی که خود و نیازهایش را نشناسد، به سمت غرور و تکبر خواهد رفت؛ صفتی که از بدترین رذایل اخلاقی و منشأ دیگر بیماری های روانی است. امام با ذکر این نیازها، در واقع فرصتی برای شناخت جایگاه واقعی انسان در عالم هستی و دوری از غرور فراهم می کند.
راهنماشناسی در دعای عرفه
معرفت دیگری که امام در این دعا به انسان می دهد راهنماشناسی است. بخش بسیاری از بیماری های روحی و روانی ما به علت بی توجة به راهنمایانی است که خالق هستی برای انسان فرستاده است. یکی از بخش های دعای عرفه به شناسایی پیامبر، امام و قرآن اختصاص دارد. امام در این فرازها، برترین نعمت انسان را - که وجود این راهنمایان است - معرفی می کند:
«اللّهُمَّ إِنا نَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ فِی هذِهِ العَشِیَّةِ الَّتِی شَرَّفْتَها وَ عَظَّمْتَها بِمُحَمَّدٍ نَبِیِّکَ وَ رَسُولِکَ وَ خِیَرَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ وَ أَمِینِکَ عَلی وَحْیِکَ البَشِیرِ النَّذِیرِ السِّراجِ المُنِیرِ الَّذِی أَنْعَمْتَ بِهِ عَلی المُسْلِمِینَ وَ جَعَلْتَهُ رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ. اللّهمَّ فصَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ کَما مُحَمَّدٌ أَهْلٌ لِذلِکَ مِنْکَ، یا عَظِیمُ فَصَلِّ عَلَیْهِ وَ عَلی آلِهِ المُنْتَجَبِینَ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ أَجْمَعِینَ وَ تَغَمَّدْنا بِعَفْوِکَ عَنّا» (همان).
معرفی راهنمایان با صفاتی همچون رسول، عبد، بهترین خلق، امین وحی، بشیر، نذیر، سراج منیر، نعمت برای مسلمانان، رحمت برای عالمیان، طیبین، منتجبین، مخلصین و مخبتین بدین منظور است که انسان بداند تنها این انسان ها برای اسوه بودن و راهنمایی، شایستگی دارند و تلاش کند تا به آنها نزدیک شود.
برخی از بیماری های روانی - همچون احساس تنهایی، غم و گوشه گیری - بدان علت است که انسان نمی تواند کسی را برای دوست داشتن و احساس امنیت کردن بیابد، در حالی که امام(ع) این انسان های والا را در فرازهایی از دعا معرفی می کند.
هستی شناسی در دعای عرفه
قسمت هایی از دعای عرفه نیز به موضوعات هستی شناسی می پردازد تا انسان، شناختی نسبی از مباحث هستی شناسی - همچون ویژگی های جهان هستی، ویژگی مخلوقات و اسامی فرشتگان - پیدا کند. ایشان همچنین از بادها، پدیدار گشتن مخلوقات و آسمان ها و زمین سخن می گوید:
«یا مَنْ کَبَسَ الأَرْضَ عَلی الماءِ وَ سَدَّ الهَواءَ بِالسَّماء، یا مَنْ لَهُ أَکْرَمُ الأسماء، یا ذاالمَعْرُوفِ الَّذِی لایَنْقَطِعُ أَبَداً، یا مُقَیِّضَ الرَّکْبِ لِیُوسُفَ فِی البَلَدِ القَفْرِ وَ مُخْرِجَهُ مِنْ الجُبِّ وَ جاعِلَهُ بَعْدَ العُبُودِیَّةِ مَلِکا، یارادَّهُ عَلی یَعْقُوبَ بَعْدَ أَنْ ابْیَضَّتْ عَیْناهُ مِنَ الحُزْنُ فَهُوَ کَظِیمٌ، یا کاشِفَ الضرِّ وَ البَلْوی عَنْ أَیُّوبَ وَ مُمْسِکَ یَدَیْ إِبْراهِیمَ عَنْ ذَبْحِ ابْنِهِ بَعْدَ کِبَرِ سِنِّهِ وَفَناءِ عُمُرِهِ، یا مَنِ استَجابَ لِزَکرِیَّا فَوَهَبَ لَهُ یَحْیی وَ لَمْ یَدَعْهُ فَرْداً وَحِیداً، یا مَنْ أَخْرَجَ یُونُسَ مِنْ بطْنِ الحوتِ، یا مَنْ فَلَقَ البَحْرَ لِبَنِی إِسْرائِیلَ فَأَنْجاهُمْ وَ جَعَلَ فِرْعَوْنَ وَ جُنُودَهُ مِنَ المُغْرَقِینَ، یا مَنْ أَرْسَلَ الرِّیاحَ مُبَشِّراتٍ بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ» (همان).
این بخش از دعا، ضمن معرفت بخشی به انسان در حوزة علوم طبیعی، او را به شناخت محیط پیرامون خود ترغیب می کند تا با شناخت عمیق از هستی و پدیده ها بتواند حقیقت جهان آفرینش را درک کند.
آنچه دعای عرفه - از ابتدا تا انتهای آن - به انسان می دهد، شناختی همه جانبه از خود، خدا، محیط و انسان های برگزیده در عالم است که نشناختن هر یک از آنها می تواند منشأ بیماری های روحی و روانی متعددی گردد.
ابعاد عاطفی دعای عرفه و تأثیر آن بر بیماری های روانی
عواطف و احساسات انسان - که ریشه در قلب دارد - باید در کنار رشد قوة تعقل و تفکر، در انسان پرورش یابد تا انسان بتواند به تعادل روحی و روانی برسد. یکی از کارکردهای دعا، همین پرورش بعد عاطفی است. هر یک از فرازهای دعای عرفه به گونه ای تنظیم شده است که همراه با شناخت و بصیرتی که به انسان می دهد، عاطفه و احساس او را نیز تحریک می کند تا بتواند در کنار شناخت، احساسی حقیقی نیز پیدا کند.
قسمت اعظم دعای عرفه دربارة توحید و خداشناسی است. در نهاد و فطرت بشر، نوعی گرایش، شناخت و بینش غیر اکتسابی نسبت به ذات پاک خداوند وجود دارد. هرکس در درون خود می یابد که به کسی یا چیزی علاقه دارد که گویی همواره روان او را مانند مغناطیس نیرومندی به سوی خود می کشد (مصباح یزدی، 1382ش، در: https://mesbahyazdi.ir) امام به این جنبه توجه کرده، احساس انسان را تحت تأثیر قرار می دهد و می فرماید: «مُقِرّا بأّنکَّ ربِّی» (قمی، 1344ش، در: https://www.erfan. ir).
از نظر روانشناسان، دلبستگی به خدا، یک نیاز فطری در انسان است و همزمان با رشد شناختی افراد، متبلور می شود و مراحلی را پشت سر می گذارد تا به دلبستگی به معنای واقعی منتهی شود.
در دوران اولیة رشد، کودک با رفتارهایی همچون لبخند زدن، گریه کردن، دست گشودن به سوی مراقب و به مادر چسبیدن، دلبستگی خود را با مادرش اظهار می دارد. در بزرگسالی نیز این مفهوم در قالب ذکر گفتن و نیایش کردن، دست به دعا برداشتن و دیگر رفتارهای آیینی تجلی می کند. به این وسیله، انسان رابطة عاطفی اش را با خدا بیان می دارد و نشان می دهد به خداوند دلبسته است. (شجاعی، 1383ش) به اعتقاد روانشناسان، بهبود سلامت روان در افراد بهنجار، توسط عوامل گوناگونی به وجود می آید که یکی از آنها دعا و نیایش است.
یکی از جنبه های دیگری که می تواند احساس و عاطفه انسان را به شدت تحت تأثیر خود قرار دهد، حس کمال گرایی و زیباگرایی انسان است. انسان به سمت کمالات و زیبایی ها کشیده می شود و در دعای عرفه امام به زیبایی های خداوند متعال و صفات کمالیة وی اشاره می کند تا انسانی که در پی زیبایی هاست، متوجه خالق خود شود و به وی عشق بورزد.
دعای عرفه به جای زیبایی های جزئی و فناپذیر، انسان را متوجه منشأ زیبایی ها می سازد و از این راه، عاطفه و احساس او را متوجه این مبدأ می گرداند. این موضوع، چنان احساس و عاطفة انسان را تحت تأثیر قرار می دهد که خود با توجه به این حس کمال گرایی، در یک فراز، کمال سلامتی را از خداوند درخواست می کند: «متِّعنی بجوارحی و اجعَل سمعی وَ بَصَری الوارثین منّی» (مجلسی، 1403ق، در: https://hadith.inoor.ir).
انسانی که زیبایی و کمال خالق خود را درک کند، نگاة خوش بینانه و مثبت اندیش نیز به خود دارد. چنین انسانی، زیبایی خود را نیز با همة وجود درک می کند؛ به همین سبب، امام در فرازی از دعا می فرماید: «رَب بما أَنْشَأْتَنِی فَأَحْسَنْتَ صُورَتِی» (قمی، 1344ش، در: https://www.erfan.ir) این سخن امام، اشاره به آیة شریفة قرآن است: (لَقدْ خلَقْنَا ٱلْإِنسَان فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ) (تین : 44).
زمانی که انسان شروع به شمردن صفات کمالیة خداوند متعال می کند، نوعی تصویرسازی در ذهن او اتفاق می آفتد که احساس و عاطفة او را تحت تأثیر قرار می دهد. دعاکننده با ذکر کلماتی امیدبخش، توانایی پروردگار را به خاطر می آورد و تصویری مثبت از یاری دهنده های پرقدرت در ذهن خویش می سازد و به تدریج، به این باور می رسد که هر مشکلی داشته باشد، نباید مضطرب گردد؛ زیرا همة عواملی که موجب اضطراب وی شده است، می تواند با قدرت الهی دفع شود. همین بینش می تواند ترس و اضطراب را - که منشأ بسیاری از بیماری های روحی و روانی است - از می آن بردارد. این مفهوم در فرازهایی از دعا این گونه بیان می شود:
«الحَمْدُ للهِ الَّذِی لَیْسَ لِقَضائِهِ دافعٌ، وَ لا لِعطائِهِ مانِعٌ، وَ لا کصُنْعِهِ صنْعُ صانِعٍ، وَ هُوَ الجَوادُ الواسِعُ، فَطَرَ أَجْناسَ البَدائِعِ، وَ أَتْقَنَ بِحِکْمَتِهِ الصَّنائِعِ، وَ لاتَخْفی عَلَیْهِ الطَلائِعِ، وَ لاتَضِیعُ عِنْدَهُ الوَدائِعُ، جازی کُلِّ صانِعٍ، وَ رایِشُ کُلِّ قانِعٍ، وَ راحِمُ کُلِّ ضارِعٍ، مُنْزِلُ المَنافِعِ، وَ الکتابِ الجامِعِ، بِالنُّورِ السَّاطِعِ، وَ هُوَ لِلدَّعَواتِ سامِعٌ، وَ للْکُرُباتِ دافِعٌ، وَ لِلْدَّرَجاتِ رافِعٌ، وَ لِلْجَبابِرَةِ قامِعٌ». (قمی، 1344ش، در: https://www. erfan. ir).
طبق یک بررسی انجام شده، افرادی که مکرر دعا می کنند، به افسردگی و اضطراب مبتلا نمی شوند. (همایش بین المللی نقش دین در بهداشت روان، 1382ش، ص2، در: http://elib.mui.ac.ir)
ابعاد زیبایی شناختی در دعای عرفه
الفاظ و آوای دعای عرفه نیز خود به تنهایی حس زیباگرایی انسان را برمی انگیزد. وجود توازن موسیقایی و نظام هجایی و ضرب آهنگ در فرازهای دعا، زیبایی دلنشینی را به وجود می آورد و تأثیری عمیق بر خواننده می گذارد و معانی ضمنی و نفسانی را در بر می گیرد. از خلال عناصر موسیقایی داخلی و بررسی تجانس و تشابه و تکرار بعضی از صوت ها، علاوه بر ایجاد موسیقی و تأثیر عمیقی که به جای می گذارد، به دلالت های معنایی و احساسات و انفعالات درونی مشخص داعی پی می بریم. تکرار بعضی از واژگان، پژواکی را در ذهن ایجاد می کند و تکرار آن واژه اهمیت مفهومی و توان معنایی آن کلمه را در سطح دعا آشکار می سازد (سیدی و حاجی رجبی، 1394ش، ص 29)
انسان شناسی از دیدگاه امام حسین (ع) در دعای عرفه
دعای عرفه با اشاره به کیفیت پیدایش انسان، از مراتب اولیه و نحوة اعطای قوای جسمی و فکری به او از سوی پروردگار شروع می شود و با برشمردن برخی صفات پروردگار، سپاس و حمد خود را نسبت به او بیان می دارد و از او به خاطر نعمت های غیر قابل شمارشی که به انسان اعطا کرده است، سپاس گزاری می کند. همچنین ناتوانی انسان را از به جای آوردن شکر این نعمت ها گوشزد می کند که
هر شکری را نعمتی دیگر - که نیازمند شکر دیگری است - قلمداد می نماید. آن گاه با بر شمردن صفات چندی از خداوند، به سمت خداشناسی می رود. پس از بیان برخی صفات الهی و القای معارفی دربارة ذات باری تعالی، دربارة ذات انسان و صفات او مطالبی را ارائه می کند و دوباره به بیان برخی صفات دیگر الهی می پردازد و این کار چند بار تکرار می شود.
نکتة مهم در این باره، اشارة امام حسین(ع) به دو نوع ابزار شناخت خداوند است: اول با رجوع به آثار، و دوم با تمسّک به انوار الهی و هدایت و بصیرت. ایشان ضمن پذیرش هر دو ابزار، نوعِ دوم را ترجیح می دهد و از خداوند می خواهد که او را از اعتماد به آثار برای شناخت خداوند بازدارد (نایبی، 1391، در: http://andishe115.blogfa. com).
انسان از دیدگاه امام حسین(ع) موجودی است که پیش از خلقتش از سوی خداوند، هیچ چیز قابل ذکری نبود و خداوند او را از خاک آفرید و سپس او را در صلب ها قرار داد. پس خلقت انسان از منی شروع می شود و سپس در ظلمت های سه گانه بین گوشت، خون و پوست سکنا می گزید و در نهایت بدون هیچ گونه نقصان یا زیادتی در اعضای بدن، به صورتی سالم و کامل خلق می شد و از شیر مادر تغذیه می کند و به تدریج، نای سخن گفتن می یابد.
شمار نعمت های الهی به انسان به قدری زیاد است که انسان نمی تواند آنها را برشمارد و شکر آنها را نیز نخواهد توانست به جای آورد.
با اینکه خداوند، انسان را از هیچ آفریده و نعمت های بی شماری به او ارزانی داشته است، اما انسان نسبت به او اسائة ادب می کند. با این وجود، او در مقابل، انسان را می بخشد و نسبت به او احسان می کند.
انسان ویژگی هایی همچون خطا، جهل، غفلت، سهو، خُلف وعده و پیمان شکنی دارد و ممکن است با استفاده از اعضا و جوارحی که خداوند به او ارزانی داشته است، به معصیت بپردازد. بنابراین، او موجودی است که در قبال اعطای نعمت و احسان از سوی خداوند، گناه می کند و این گناهان را نیز با استفاده از نعمت های خدادادی انجام می دهد. با وجود این، با اینکه می داند خداوند نسبت به انسان ظلم نمی کند، اما از عدل او می گریزد. او می داند که اگر خداوند او را به خاطر گناهانش عذاب کند، پیش از آن، حجت را بر او تمام کرده است و اگر او را ببخشد، از روی حلم، جود و کرم اوست.
از دیدگاه امام حسین(ع) ، خداوند، انسان را در حالی خلق کرد که از او بی نیاز بود. آشکار و نهان انسان نیز بر او معلوم است و تمام عزت از آنِ اوست که دوستدارانش نیز از آن برخوردار می شوند.
خداوند غنا بخشنده از فقر، کاشف ضُر، دافع عسر، اجابت کنندة مضطر، شفا دهندة بیمار، رحم کننده بر کودکان، کمک کنندة بزرگان، پشتیبان همگان، بالاترین قدرت، روزی دهنده، نزدیکترین دعا شونده، سریع ترین اجابت کننده، کریم ترین بخشنده، وسیع ترین عطاکننده، شنونده ترین سؤال شونده، دارندة توانا، توانای غالب، پوشانندة عصیان، توبه پذیر، غایت رغبت راغبان، منتهای آرزوی آرزومندان، و عالم به همه چیز است. (ملایری، «کتاب آفرینش در دعای عرفه»، در: http://arafeh2a.blog.ir).
خداوند با داشتن چنین صفاتی، بازهم انسان را آفرید تا خود را در هر چیزی به او بشناساند و نسبت به او نادان نباشد: «عَلِمْتُ بِاخْتِلاَفِ اَلْآثَارِ وَ تَنَقُّلاَتِ اَلْأَطْوَارِ أَنَّ مُرَادَکَ مِنِّی أَنْ تَتَعَرَّفَ إِلَیَّ فی کلِّ شَیْءٍ حَتَّی لاَ أَجْهَلَکَ فِی شَیْءٍ» (قمی، 1344ش، در: https://www.erfan.ir).
ابعاد زیست شناختی انسان در دعای عرفه
امام حسین(ع) در دعای پرفیض عرفه، به نعمتهایی که خداوند در جسم و کالبد انسان قرار داده، به زیبایی اشاره کرده و آنها را برشمرده است.
در فرازهایی از این دعا، ترکیب هایی هنری وجود دارد که بدون فهم آنها، بخش بزرگی از بار علمی این دعا، نادیده گرفته می شود. ضمن توجه به تک تک واژه های این فراز، باید این ترکیب ها جداگانه نیز بررسی گردد.
امام(ع) در زمینة انسانشناسی، به ویژگیهای انسان اشاره می کند و از نحوة خلقت انسان با تمام جزئیاتش - حتی از ریزترین اندامها و اعضای بدن انسان - سخن می گوید تا انسان معرفت و شناختی همه جانبه از خلقت اعضا و جوارح، نیازها و صفات خود داشته باشد.
نکتة قابل توجه اینکه امام(ع) برای معرفی اندامها، به جای ذکر نام متداول آنها، از عناوینی استفاده می کنند که بیانگر نقش و اهمیت هر عضو است؛ مثلاً برای بیان نقش و اهمیت استخوان جمجمه در حفاظت مغز، از عنوان «حمالَةِ اُمِّ رَأسی»؛ (نگه دارنده پوست مغز من) (همان) استفاده می کنند؛ و در بیان اهمیت دندانها، به رویشگاه آنها «منابِتِ اَضْراسی» اشاره می کند.
ایشان به سالم ماندن جنین از خطرات (ثُمَّ اَسْکَنْتَنِی الاَصْلابَ آمناً لرَیبِ الْمَنُونِ وَ اخْتِلافِ الدُّهُورِ وَ السِّنینَ، فلَمْ اَزَلْ ظاعِناً مِنْ صلْبٍ اِلی رَحمٍ فی تَقادُمٍ مِنَ الاَیّامِ الْماضِیَةِ وَ الْقُرُونِ الْخالِیَةِ) (همان)، شیر مادر به عنوان بهترین هدیه به نوزاد (وَرَزَقْتَنی مِنَ الْغِذآءِ لَبناً مرِیّاً) (همان)، عشق بی مزد و منّت پدر و مادر به فرزند در مراقبت از کودک در دوران طفولیت (وَ عَطَفْتَ عَلَی قُلُوبَ الْحَواضِنِ وَکفَّلْتَنی الاْمهاتِ الرَّواحِمَ وَکَلاْتَنی مِنْ طَوارِقِ الْجآنِّ) (همان)، حفظ حالت پایدار در بدن (سَلَّمْتَنی مِنَ الزِّیادَةِ وَ النقْصانِ، فَتَعالَیْتَ یا رَحیمُ یا رَحمنُ) (همان)، نعمت سخن گفتن (حتّی اِذَا استَهْلَلْتُ ناطِقاً بِالْکَلامِ اَتْمَمْتَ علَی سوابغَ الاْنْعامِ) (همان)، بینایی (وَعَلائِقِ مَجاری نُورِ بَصَری)؛ شیارهای پیشانی (وَاَساریرِ صَفْحَهِ جَبینی) (همان)، راههای تنفسی (وَخُرْقِ مَسارِبِ نَفْسی) (همان)، تیغه های بینی (وَخذاریفِ مارِنِ عرْنینی)؛ مجراها و منافذ گوش (مَسَارِبِ صِمَاخِ سمْعی) (همان)؛
سایر نعمتهای غیرقابل شمارش «فَأَی نِعَمِکَ اِلهی، اُحْصی عَدَداً وَ ذِکْراً، أمْ أی عَطایاکَ اَقُومُ بها شکْراً وَهِی یا رَبِّ، اَکْثَرُ مِنْ اَن یحْصِیَهَا الْعادّوُنَ اَوْ یبْلُغَ علْماً بِهَا الْحافِظُونَ . .. أجلْ وَلوْ حرَصْتُ اَنا وَ الْعآدُّونَ مِنْ اَنامِکَ أنْ نُحْصِی مَدی اِنْعامِکَ سالِفِهِ وَ آنِفِهِ ما حَصَرْناهُ عَدَداً وَلا اَحْصَیناهُ اَمَداً. هیْهاتَ أنی ذلِک! وَاَنْتَ الْمُخْبِرُ فی کِتابِکَ النّاطِقِ وَ النَّبَأ الصادِقِ: وَاِن تعُدُّوا نعْمَةَ الله لاتحْصُوها» (همان) اشاره می کند.
نتیجه گیری
امام حسین(ع) در دعای عرفه، به نیازهای انسان جهت می دهد و بیش از110 حاجت خود را از خدا طلب می کندکه این حاجتها، هم دنیوی است و هم اخروی. ایشان با بیان نیازها و حاجات دنیوی و اخروی، به انسان، شناختی عمیق از دنیا و آخرت می دهد، که این شناخت انسان را در سیر زندگی یاری می رساند.
آنچه دعای عرفه - از ابتدا تا انتهای آن - به انسان می دهد، شناختی همه جانبه از خود، خدا، محیط و انسانهای برگزیده در عالم است که نشناختن هر یک از آنها می تواند منشأ بیماری های روحی و روانی متعددی گردد. امام در این دعا به جنبه های متعددی اشاره کرده اند که پرداختن به هر یک از آنها کتابی مفصل می طلبد. در این مقاله، تنها به برخی از آنها به اجمال اشاره شد؛ از جمله: ابعاد روانشناختی، راهنماشناسی، هستی شناسی، ابعاد عاطفی، انسانشناسی و ابعاد زیست شناختی.
مراجع
1. ابن فارس، (1404ق)، معجم مقاییس اللغة، قم، مکتبة الاعلام الاسلامی، در:
201940/1https://library.tebyan.net/fa/Viewer/Text
2. ابن منظور، (محمد بن مکرم (1414ق)، لسان العرب، بیروت، دارصادر، در:
40707 /14 /257http://lib.eshia.ir/
3. اخوان، مقدم، زهره و حبیب پور، زهرا (1396ش)، تحلیل محتوای دعای عرفه منسوب به امام حسین(ع) پژوهش نامه معارف حسینی (آیت بوستان)، ش 8، در: حوزه نت
https://hawzah.net/fa/Article/View/96866
4. اندیشه قم، سند دعای عرفه، در:
.https://www.andisheqom.com/fa /Question /View /9741
5. بهروز ملایری، کتاب آفرینش در دعای عرفه، در:
arafeh2a.blog. ir
6. پرسمان، 6/4/1393، سرزمین عرفات، در:
3913/https://www.porseman.com/article
7. ترابی، حسین (1384ش)، پژوهشی درباره ذیل دعای عرفه، میقات حج، ش 51، در:
http://miqat.hajj.ir /article _37789.html
8. تمیمی آمدی، عبدالواحد (1366ش)، تصنیف غررالحکم و دررالکلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
9. جیمز، ویلیام (1368 ش)، دین و روان، ترجمه مهدی قائنی، چ دوم، قم، دارالفکر، در:
81160/https: //hawzah. net/fa/Article/View
10. حدیث نت، اعتبار دعای عرفه، در:
http://hadith.net/post/5290
11. حوزه نمایندگی ولیّ فقیه در امور حج وزیارت، 28/11/1390، مشاعر مقدسه، عرفات، مشعرالحرام و مِنی، در:
77168hajj. ir/fa/content/id /id=
12. خوئی، سیدابوالقاسم (1403ق)، معجم رجال الحدیث، قم، تبیان، در:
186933 https://library.tebyan.net/fa/
13. دانشنامه اسلامی (1374 ش)، عرفات، http://wiki.ahlolbait. com
14. راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1393ش)، مفردات الفاظ القرآن، قم، تبیان، در:
186474/https://library.tebyan.net/fa
15. رمضانی، 14/5/1396، مهم ترین عامل معضلات روحی، عدم توجه انسان به خود واقعی اش می باشد»، در:
4050268www.mehrnews.com/news/
به نقل از: آلکسیس کارل، بی تا، نیایش، ص89
16. سبحانی نیا، محمد، 1/5/1387، دعا درمانی»، در: 70745 article.tebyan.net به نقل از: دیل کارنگی، بی تا، آیین زندگی، ص191
17. سیدی، سید حسین و حاجی رجبی، نفیسه (1394ش)، سبک شناسی آوایی دعای عرفه، مطالعات اسلامی علوم قرآن و حدیث، ش 95
18. شجاعی، محمدصادق (1383ش)، توکل به خدا، قم، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی.
19. قاضی عسکر، سید علی (1373ش)، سرزمین عرفات، میقات حج، دوره 3، ش 12، در: 4225_4232http://miqat.hajj.ir/issue_html
20. قرشی، علی اکبر (1387ش)، قاموس قرآن، قم، تبیان، در:
55557/346https://library.tebyan.net/fa/Viewer/Text/
21. قمی، عباس (1344ش)، مفاتیح الجنان، در:
159https://www.erfan.ir/farsi/mafatih
22. کلینی، محمد بن یعقوب، بی تا، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، در:
8upA http://noo.rs/q
23. مامقانی، عبدالله (1387ش)، تنقیح المقال فی علم الرجال، قم، تبیان، در:
144836https://library.tebyan.net/fa/
24. مجلسی، محمد باقر (1403ق)، بحار الأنوار، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، در:
https://hadith.inoor.ir
25. مصباح یزدی، محمد تقی (1382ش) خودشناسی برای خودسازی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی، در:
2101 https://mesbahyazdi.ir/node/
26. معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی آیت الله مکارم شیرازی، 1394/11/26، نشانه شناسی دعای عرفه از منظر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی»، در:
https://www. makarem. ir
27. مکارم شیرازی، ناصر(1386ش)، پیام قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ نهم، در:
https://www.makarem.ir
28. ملایری، بهروز، کتاب آفرینش در دعای عرفه، در:
arafeh2a.blog. ir
29. میرلوحی، محمدحسین، 1/7/1394، در: باشگاه خبرنگاران جوان
https://www.yjc.ir/00MNQY
30. نایبی، سلطان علی 26/2/1391، رابطه انسان و خدا در دعای عرفه، در:
http://andishe115. blogfa. com/post /502
31. نساجی زواره، اسماعیل، (1392ش)، نقش آموزه های دینی در کاهش اضطراب، مجله پاسدار اسلام، ش 381، در: حوزه نت
89/8040/105766/ https://hawzah.net/fa /Magazine /View
32. ویکی شیعه، حدیث مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ، در:
https://fa.wikishia.net
33. هاشمی اقدم، لعیا، 13 / 12 /1385، تحلیل دعای امام حسین (ع) در روز عرفه، در: سازمان تبلیغات اسلامی
1385121312http: //old. ido. ir//a.aspx?a=
34. همایش بین المللی نقش دین در بهداشت روان، (1382ش)، مجموعه مقالات اولین همایش نقش دین در بهداشت روان، تهران، معارف، در:
elib.mui.ac.ir