اهمیت عقل در وجود انسان

دین اسلام ، علاوه بر تربیت در کودکى و آماده ساختن کودک براى مرحله بزرگسالى ، روشهاى گوناگونى براى هدایت راهنمایى و بزرگسالان ارائه نموده است که یکى از آنها یارى جستن از نیروى عقل و اندیشه است ؛ امیرالمومنین علیه السلام در این باره فرموده اند:
کفاک من عقلک ما اءَوضح لک سُبُل غَیِّکَ من رُشدک ⁽⁵¹⁸⁾.
((یکى از فواید سرمایه عقل براى انسان این است که راه صحیح را از راه انحرافى نشان مى دهد)).
عقل راه صحیح را به انسان نشان مى دهد و مى گوید که نسبت به اعمال غریزه تا کجا باید پیش رفت . اگر انسان زمام اختیارش را به دست هواى نفس بسپرد، عقل او تحت الشعاع قرار مى گیرد. حضرت امیرالمومنین علیه السلام مى فرمایند:
لا یجتمع العقل و الهوى ⁽⁵¹⁹⁾.
((عقل با هواى نفس در یک جا جمع نمى شود)).
حضرت در روایت دیگرى مى فرمایند:
انَّک ان اءَطَعتَ هواک ، اءَصمَّک و اءَعماک ⁽⁵²⁰⁾.
((اگر از هواى نفس اطاعت کردى ، کوروکر مى شوى )).
اگر انسان هواى نفس را غلبه داد و عقل را به فراموشى سپرد، در نتیجه هم گوشش چیزى جز نداى غریزه نخواهد شنید و هم چشمش چیزى جز مناظرى که غریزه به او نشان مى دهد نخواهد دید. پس باید انسان در مبارزه سنگین با نیروى غریزه ، زمام خود را به عقل و فکر بسپارد؛ نه این که عقل و فکر را مغلوب هواى نفس کند. اولین قدم در این راه ، سالم نگه داشتن اندیشه ، و فکر نکردن به گناه و خطاکارى است . امیرالمومنین علیه السلام مى فرمایند:
من کثر فکرهُ فى المعاصى دَعته الیها⁽⁵²¹⁾.
((کسى که زیاد به گناه بیندیشد، عاقبت به دامن گناه سقوط خواهد کرد)).
یعنى آلوده شدن ذهن با اندیشه گناه ، قدرت اندیشیدن نسبت به عواقب و عوارض یک اقدام را از انسان سلب مى کند.
امیرالمومنین علیه السلام در سخن دیگرى مى فرمایند:
کم من شهوة ساعة قد اءَورَثَت حُزنا طویلا⁽⁵²²⁾.
((چه بسیار که ساعتى به برآورده کردن تمایلى سپرى شود و موجب حزن و اندوه طولانى شود))
گیرم که ساعات و ایام را به کام دل گذراندى ، اما آیا هیچ اندیشیده اى که چه آینده پرملال و پرغصه اى را براى خود رقم مى زنى .
پس اولین تعلیم و آموزش عمومى در انتخاب راه درست در اعمال غرائز و تمایلات ، یارى جستن از نیروى عقل ، اندیشه و فکر این سرمایه عظیم انسانى است .
چشم پوشى از گناه و یاد مرگ
دومین نکته در مورد غریزه شهوت که در سخن امام سجاد علیه السلام هم آمده است ، چشم فروبستن ، بر نامحرم و نارواست . که در سخنان منسوب به امیرالمومنین علیه السلام نیز آمده است :
لیس فى الحواس الظاهرة شى ء اءَشرف من العین فلا تُعطُوها سُؤ لَها فَیَشغَلَکُم عن ذکرِ اللّه ⁽⁵²³⁾.
((چشم ، یکى از شریف ترین اعضاى بدن انسان است . نباید آن را به هرزگى عادت داد که هر چه دل مى خواهد او بنگرد؛ که اگر او نگاه کرد، مانند تیرى در دل اثر مى کند و انسان را به انحراف مى کشاند)).
و آنچه که در سخن امام علیه السلام در گام سوم مورد تاکید قرار گرفته است :
کثرةِ ذکرِ الموتِ و التَّهَدُّدِ لنفسک باللّه و التَّخویفِ لها به .
(( فراموش نکردن مرگ و روز باز پسین ، به انسان یادآور مى شود که این دنیا و تنعمات و لذائذ و کام جوئیهایش را پایانى است و مرگ روزگارى به سراغ انسان مى آید و عمر دنیا براى انسان ها بسیار کوتاه است :
الموت کَسَهم مُرسَل علیک و عمرُک بقدر مسیره الیک ⁽⁵²⁴⁾.
((مرگ ، مانند تیرى است که روز تولد از چله کمان به سمت انسان رها شده است و میزان عمر انسان و طول اقامت انسان در این دنیا فاصله زمانى است که این تیر به هدف اصابت کند)).
بالاخره روزگار عمر به پایان مى رسد و در پیشگاه پروردگار روز حساب و پاسخ ‌گویى به تک تک اعمال ، گفتار و کرده ها فرا مى رسد، قرآن از زبان لقمان نقل مى کند:
یا بنىَّ انَّها اءن تَکُ مثقالَ حَبَّة مِن خَردَل فَتَکُن فى صَخرَة اءو فى السَّموات اءَو فى الارض یاءت بها اللّه ⁽⁵²⁵⁾.
((فرزندم ! اگر این اعمال تو به اندازه یک مثقال حبه اى از دانه خردل هم باشد و در زیر صخره سنگى از آسمان ها باشد در صحنه قیامت خدا آنها را در پیش چشم تو مجسم خواهد کرد)).
گناهانى که در خلوت و جلوت مرتکب شده اى ، روزى که یوم تبلى السرائر نام دارد، آشکار مى شود و در مقابل چشم خلق اولین و آخرین عیان مى شود. اللّهم لا تفضحنى على رؤ وس الاشهاد من العالمین ⁽⁵²⁶⁾ و انسان را به افتضاح و آبروریزى در پیش چشم همه مخلوقات از روز اول آفرینش تا آخر آفرینش مى کشاند و هیچ چیز از چشم تیزبین الهى پنهان نمى ماند.
حضرت امیرالمومنین علیه السلام فرمودند:
اتقوا معاصى اللّه فى الخلوات ، فان الشاهد هو الحاکم ⁽⁵²⁷⁾.
((از معصیت خداوند در خلوت بپرهیز؛ زیرا قاضى کسى است که خود شاهد ارتکاب گناه است )).
عذاب الهى که نشات گرفته از خشم و غضب خداست ، هرگز خاموش شدنى نیست . رسول اکرم صلى اللّه علیه و اله و سلم درباره آتش ‍ فرمودند:
فَوَ الَّذى نفسى بیده لَهى اءَعرف باءصحابها من الوالدة بولدها⁽⁵²⁸⁾.
((قسم به جان خودم ، که آتش به اصحاب خودش از مادر نسبت به فرزند آشناتر است )).
این آتش انسان را به کام خود مى برد و هیچ مانعى هم وجود ندارد.
یوم یفرُّ المرءُ من اءَخیه # و اءُمِّهِ و اءَبیه # و صاحبته و بَنِیه # لکلِّ امرِى ء منهم یَومَئِذ شَاءن یُغنیه ⁽⁵²⁹⁾.
((روزى که انسان از برادرش مى گریزد، و از پدر و مادر و زن و فرزندانش ‍ مى گریزد. در آن روز هرکس به فکر کار خویش است )).
آن روز بسیار نزدیک است ؛ فقط کسانى که ایمان و اعتقادشان ضعیف باشد آن روز را دور مى بینند.
انَّهم یرونهم بعیدا # و نراه قریبا⁽⁵³⁰⁾.
((آنها (کسانى که ایمان و اعتقادشان ضعیف است ) آن روز را دور مى بینند، ولى ما آن را نزدیک مى دانیم )).
انسان باید توجه داشته باشد که این دنیا تداوم ندارد و حاصل اعمال و رفتار او در قیامت به صورت بهشت و جهنم و نعیم و عذاب الهى تجسم پیدا مى کند؛ و اگر کسى اسیر طغیان غریزه شد و فرمان الهى را شکست ، در نتیجه خود را دچار عذابى کرده است که نشات گرفته از خشم و غضب ذات ذوالجلال الهى است .
در فرمایش دیگرى از امام سجاد علیه السلام در دعاى افتتاح مى خوانیم :
اءَیقَنتُ انَّک اءَنت اءَرحم الرَّاحمین فى مواضع العفو و الرحمة و اءَشد المعاقبین فى موضع النَّکال و النِّقمَة ⁽⁵³¹⁾.
((اگر در جایگاه عفو و رحمت نسبت به بندگانت بنشینى ، تو مهربان ترین مهربانانى ؛ اما اگر مبنا، شکنجه و مجازات و انتقام باشد، تو سخت ترین کیفرکنندگانى )).
این سنت آفرینش و تقدیر الهى است که گناه و نافرمانى موجب خشم و سخط پروردگار است و آتش نیز سزاى کسى است که با این اعمال زشت موجبات سخط و غضب الهى را فراهم آورده است .