عصر ایران؛ هومان دوراندیش- مجموعۀ سخنان پزشکیان در مناظره‌های انتخاباتی، یک مدلول عملی اصلی و روشن داشت و آن اینکه، باید با آمریکا و اروپا مذاکره کنیم تا بتوانیم از شرایط اقتصادی نامطلوبی که گریبانگیر کشور شده، عبور کنیم؛ شرایطی که علتش تحریم‌هایی است که مسبب آن‌ها قدرت‌های اروپایی و به ویژه آمریکا بوده‌اند.
پیش از دستورالعمل اخیر ترامپ دربارۀ فشار حداکثری به جمهوری اسلامی و جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای، به نظر می‌رسید که جمهوری اسلامی ایران آمادگی دارد با دولت ترامپ برای انعقاد یک توافق هسته‌ای جدید وارد مذاکره شود.
ولی دستورالعمل در ایران به گونه‌ای تفسیرشد که گویی ایران باید همۀ داشته‌های نظامی‌اش را بدهد تا از زیر فشار اقتصادی آمریکا خارج شود. فارغ از ماهیت و مدلولات دستورالعمل ترامپ، باید گفت توافق با ترامپ بعید به نظر می‌رسد. جمهوری اسلامی حتی با بایدن هم نتوانست بر سر احیای برجام به توافق برسد. ترامپ که در پی احیای برجام هم نیست و خواهان یک توافق هسته‌ای جدید است.
اما با این حال سخنان پزشکیان در مناظره‌های انتخاباتی دلالت داشت بر مذاکرۀ ایران و آمریکا. مذاکره البته همیشه به توافق منتهی نمی‌شود. دولت‌ها گاهی مذاکره می‌کنند و توافقی هم حاصل نمی‌شود. ولی اینکه دولت پزشکیان اصلا وارد مذاکرۀ مستقیم یا غیرمستقیم با دولت آمریکا نشود، مفهومی نیست که از مناظره های انتخاباتی برمی آمد و به هر حال واقعیت موجود همین است.
این نکته از این حیث اهمیت دارد که پزشکیان اساسا به عنوان پادزهر ترامپ وارد انتخابات ریاست جمهوری شده بود. در ایران هم مثل سراسر جهان، اکثر کارشناسان شانس زیادی برای پیروزی ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا قائل بودند؛ بنابراین به نظر می‌رسید که اگر جلیلی تندرو در برابر ترامپ تندرو قرار نگیرد، به نفع جمهوری اسلامی است.
اما الان فضایی ایجاد شده که پزشکیان دربارۀ مذاکره با آمریکا همان حرف‌های جلیلی در مناظره‌های انتخاباتی را مطرح می‌کند. اینکه "ما می‌توانیم"، ما باید با تکیه بر داخل و بهبود روابط با همسایگانمان از بحران اقتصادی عبور کنیم، ایده‌های جلیلی بود؛ ایده‌هایی که پزشکیان آن‌ها را به درستی با این سؤال به چالش می‌کشید که چنین کاری را چطور می‌خواهی انجام دهی؟ یعنی وقتی با جهان غرب و به تبع آن با بسیاری از کشورهای جهان که تابع غرب‌اند رابطۀ حسنه یا گسترده‌ای نداریم، چطور می‌خواهی ایران را از بحران اقتصادی عبور دهی؟
جالب اینکه وقتی جلیلی از امکان رشد اقتصادی 8 درصدی در شرایط سیاسی کنونی حرف می‌زد، پزشکیان گفت: «در جلوی چشم این مردم اعلام می‌کنم همین امروز از انتخابات می‌روم کنار، به شرط اینکه این 8 درصد را رشد بدهد، اگر نداد اعدامش کنند!»
در مناظره‌های انتخاباتی تاکید جلیلی بر واژۀ "می‌توانیم" بود و تاکید پزشکیان بر واژۀ "نمی‌توانیم". البته اکثر کارشناسان و اقتصاددانان مستقل، نظر پزشکیان را تایید می‌کنند. یا در واقع باید گفت پزشکیان نظر آن‌ها را بیان می‌کرد. اما الان پزشکیان ناچار است بدون تغییر شرایط سیاسی کشور در عرصۀ جهانی، در پی تحقق رشد 8 درصدی و عبور از بحران اقتصادی باشد. و برای اینکه وفاق از دست نرود، سخنان پزشکیان شبیه سخنان جلیلی در مناظره‌های انتخاباتی شده.
مثلا آقای پزشکیان روز چهارشنبه 24 بهمن در نشست با فعالان اقتصادی استان بوشهر گفت:
«چطور ممکن است که کشوری از آن سوی دنیا برای ما تصمیم بگیرد و بگوید که چگونه باید زندگی کنیم؟ می‌گویند اگر از سیاست‌های آن‌ها پیروی نکنیم، تحریم خواهیم شد. از طرف دیگر، ما را به ناامنی و تروریسم متهم می‌کنند، در حالی که خودشان دانشمندان ما را ترور کردند. آیا تاکنون ایران یک دانشمند آمریکایی یا اروپایی را ترور کرده است؟ آن‌ها آمدند و در خاک ما، نخبه‌های ما را هدف قرار دادند، سپس ما را متهم کردند. بعد از این همه جنایت، ادعا می‌کنند که به دنبال مذاکره هستند. این رفتارها هیچ معنایی جز فریبکاری ندارد.»
سؤال این است که مگر جناب پزشکیان در ایام انتخابات نمی‌دانست آن‌ها دانشمندان ما را ترور کرده‌اند و "بعد از این همه جنایت، ادعا می‌کنند که به دنبال مذاکره هستند"؟ پس چرا در همان مناظره‌های انتخاباتی نگفت "این رفتارها هیچ معنایی جز فریبکاری ندارد"؟ برعکس، آقای پزشکیان بر ضرورت مذاکره تاکید داشت.
وانگهی، مگر اصلاح‌طلبان حامیِ دولت پزشکیان، خواهان مذاکره با اسرائیل هستند که آقای پزشکیان در نفی مذاکره می‌گوید "آن‌ها دانشمندان ما را ترور کرده‌اند"؟ کاملا پیداست که پزشکیان محض خاطر جناح اصولگرا، چنین طرزی را برای سخن‌گفتن انتخاب کرده است.
یا آقای پزشکیان در همین نشست بوشهر گفته است:
«ما فرصت‌های بسیاری داریم. این‌گونه نیست که اگر غرب ما را تحریم کند، از بین برویم. همین لنج‌ها، همین مرزهای آبی و زمینی که در اختیار داریم، اگر مقررات آن‌ها به‌درستی تنظیم شود و بسترهای لازم فراهم گردد، می‌توانند بسیاری از مشکلات اقتصادی را حل کنند. همسایگان ما، از جمله پاکستان، افغانستان، ترکمنستان، عراق، ترکیه و ارمنستان، همگی برای ما فرصت هستند. کافی است که ارتباطات اقتصادی خود را با آن‌ها گسترش دهیم.»
آیا واقعا برای حل "بسیاری از مشکلات اقتصادی" کشور، "کافی است که ارتباطات اقتصادی خود را با همسایگانمان گسترش دهیم"؟ اگر این طور است، چرا آقای پزشکیان الان چنین حرفی می‌زند؟ اگر پزشکیان در همان ایام انتخابات، این سخنان را از خامه به نامه می‌آورد، بعید بود همان 27 درصد رای هم نصیبش شود و احتمالا جلیلی رئیس‌جمهور می‌شد؛ چراکه با چنین سخنانی، دیگر تفاوت چندانی بین جلیلی و پزشکیان باقی نمی‌ماند.
وانگهی، حل مشکلات اقتصادی از طریق گسترش ارتباطات با همسایگان، سخن ابراهیم رئیسی است. این ایده در دولت رئیسی به جد در دستور کار قرار گرفت و تحول چشمگیری در وضعیت اقتصادی کشور ایجاد نشد. پزشکیان هم قطعا با این خط مشی نمی‌تواند رضایت مردم را جلب کند. آخر پاکستان و افغانستان و ارمنستان و ترکمنستان و عراق، حتی اگر از امر و نهی آمریکا تبعیت نکنند، چه دردی می‌توانند از ما دوا کنند؟
اگر حل مشکلات اقتصادی ما در گرو گسترش روابط با افغانستان و عراق بود، دیگر چه نیازی بود که نظام در دولت روحانی برجام را بپذیرد و سپس در دولت رئیسی در پی احیاء برجام باشد؟ به جای مذاکره با آمریکا و اروپا، از اول می‌رفتیم سراغ بسط روابط با همین همسایگان توسعه‌نیافته و فقیر و فلک‌زدۀ خودمان!
این سخنان پزشکیان هم جالب است و البته یادآور سخنان رقیب ایام انتخابات:
«دنیا فقط آمریکا و اروپا نیست. نباید تصور کنیم که اگر آن‌ها با ما همراهی نکنند، دیگر راهی برای پیشرفت نداریم. در همین کشور، در همین شرایط، اگر برنامه‌ریزی داشته باشیم، می‌توانیم به پیشرفت برسیم. انسان به مریخ می‌رود، آن وقت ما در کشوری با این همه ظرفیت و منابع، نباید راهی برای توسعه پیدا کنیم؟ اگر امروز با مشکلاتی مانند قطع برق و گاز مواجه هستیم، باید به گذشته نگاه کنیم و ببینیم که چرا به این نقطه رسیده‌ایم.»
آمریکا و اروپا، خوشبختانه یا بدبختانه، بخش مهمی از دنیای کنونی‌اند. به همین دلیل انبوهی از کشورهای اقماری را دارند. بنابراین روابط مخدوش با آمریکا و اروپا به معنای روابط سرد با کشورهای اقماری آن‌هاست؛ از ژاپن و کرۀ جنوبی گرفته تا استرالیا و کانادا.
بنابراین وقتی در عین مخدوش بودن روابطمان با آمریکا و اروپا برای "پیشرفت" اقدام می‌کنیم، در "برنامه‌ریزی" خودمان نباید حساب چندانی روی کشورهای اقماری آمریکا و اروپا باز کنیم.
با این همه قابل درک است که چرا پزشکیان این طور سخن می‌گوید. او برای حفظ وفاق ناچار است چنین سخنانی بگوید و اتفاقا چون وقوع چنین وضعی پیشاپیش قابل درک بود، بسیاری ترجیح دادند نه به جلیلی رای بدهند نه به پزشکیان.
برخی معتقدند وفاق روندی معکوس پیدا کرده است. منظور پزشکیان از وفاق این بود که من با شما ستیزه ندارم، شما هم با من راه بیاید؛ چراکه موفقیت من یعنی موفقیت همۀ ما. اما الان پزشکیان ناچار شده با جناح مقابل راه بیاید تا آن‌ها از در ستیزه با او درنیایند.
با این حال طرف مقابل هم احتمالا حرفش این است که ما در مسئلۀ حجاب خواستۀ دولت را پذیرفتیم و نشان دادیم اهل وفاقیم؛ بنابراین الان نوبت دولت پزشکیان است که در سیاست خارجی به ملاحظات ما تن بدهد.
در چنین شرایطی پزشکیان چه می‌تواند بکند؟ رادیکال‌ها تلویحا یا تصریحا (ولی غالبا در محافل خصوصی)، ایدۀ استعفا را مطرح می‌کنند و می‌گویند اگر قرار است سیاست خارجی مطابق نگاه جلیلی رقم بخورد، چه بهتر که خود او سکاندار دولت شود. اما پیشنهاد نارادیکال به پزشکیان این می‌تواند باشد که در ازای کوتاه‌آمدن در مسئلۀ سیاست خارجی، حداقل در سیاست داخلی امتیازاتی از طرف مقابل بگیرد.
رفع فیلتر اینستاگرام وتلگرام و یوتیوب، تداوم تعلیق قانون حجاب، تقویت روند اصلاح گزینش‌های اداری، کاستن از شمار اصولگرایان تندروی راه‌یافته به مناصب مهم دولتی، تشدید روند افزایش آزادی بیان در داخل کشور و مواردی از این دست، بعضی از این اقدامات توانند بود؛ اقداماتی که معنایی جز افزایش عقلانیت در سیاست داخلی ندارند.
به هر حال حدود 27 درصد از واجدان حق رای، که عمدتا هم میانه‌رو و دلسوز کشورند، به ریاست جمهوری پزشکیان رای داده‌اند. حالا که مذاکره با آمریکا به هر دلیلی منتفی شده، شاید پزشکیان بتواند در سیاست داخلی چنان عمل کند که رای این 27 درصد نسبتا مفید از آب درآید.
او دست کم در قبال کنش سیاسی مدنی و مسالمت‌آمیز این 16 و نیم میلیون نفر و مأیوس نشدن آن‌ها مسئولیت دارد.
