کم خونی وضعیتی است که در آن تعداد یا اندازه گلبول‌های قرمز و یا مقدار هموگلوبین‌موجود در خون کاهش یافته و تبادل اکسیژن و دی‌اکسید کربن بین خون و سلول‌ها دچاراختلال می‌شود. از علل ایجاد کننده کم‌خونی می‌توان کمبودهای تغذیه‌ای، خونریزی،ناهنجاری‌های ژنتیکی، بیماری‌های مزمن و یا مسمومیت‌های دارویی را نام برد. منظور ازکم‌خونی‌های تغذیه‌ای کم خونی‌هایی است که در اثر دریافت ناکافی مواد مغذی ایجادمی‌شوند.
بر اساس گزارش های سازمان بهداشت جهانی، کم خونی یک مشکل مهم بهداشتی در جهان و بخصوص در کشورهای در حال توسعه بشمار می آید، بطوریکه براساس این گزارش ها تقریبا حدود 2 میلیارد نفر از مردم جهان به این عارضه دشوار مبتلا می باشند. به گفته پزشکان کم خونی حالتی ست که در آن تعداد و اندازه گلبول های قرمز یا میزان هموگلوبین موجود در خون تغییر می یابد و تبادل اکسیژن و دی اکسیدکربن بین خون و سلول ها دچار اختلال می شود. بر اساس بررسی های صورت گرفته کمبودهای تغذیه ای، خونریزی، ناهنجاری های ژنتیکی، بیماری های مزمن و مسمومیت های دارویی از جمله علل ایجادکننده کم خونی بشمار می آیند. منظور از کم خونی های تغذیه ای، کم خونی هایی هستند که بعلت دریافت ناکافی موادغذایی بوسیله سلول ها ایجاد می شوند، از مهم ترین مواد مغذی جهت خونسازی که کمبود آنها موجب بروز کم خونی می شود و می توان به آهن، مس، ویتامین های B12 و B6 و اسیدفولیک اشاره کرد. بر اساس تحقیقات انجام شده مهم ترین و شایع ترین علت کم خونی، کمبود آهن می باشد که ممکن است ناشی از مصرف پایین آهن موجود در مواد غذایی یا بعلت افزایش خون از دست داده در بدن باشد که در هر صورت به کم خونی ناشی از فقر آهن می انجامد. کودکان در سنین مدرسه و بلوغ و بخصوص در دوران بلوغ در معرض خطر ابتلا به کم خونی فقر آهن قرار می گیرند، چون با سرعت زیادتری رشد می کند و نیاز آنها به مواد غذایی مختلف مخصوصا آهن افزایش می یابد. پسران و دختران در دوره بلوغ به آهن اضافی نیاز دارند اما در دختران کمبود آهن شایع تر است. دانش آموزان مبتلا به کم خونی بعلت اینکه مقاومت بدنشان کمتر است بیشتر به بیماری های عفونی مبتلا می شوند، همچنین در این کودکان قدرت یادگیری هم کاهش می یابد و پیشرفت تحصیلی خوبی ندارند و بهره هوشی این دانش آموزان از دانش آموزان سالم کمتر است. عوارض کمبود آهن بویژه در شیرخواران و کودکان 6ماهه تا 9 ساله متعدد می باشد، بطوریکه اختلال در تکامل و هماهنگی سیستم عصبی، اختلال در تکامل گفتاری، کاهش قدرت یادگیری و افت تحصیلی، اثرات نامطلوب فیزیولوژیکی و رفتاری و کاهش مقاومت بدن در برابر عفونت ها از مهم ترین آنهاست.
● کم‌خونی ناشی از فقر آهن
شایع‌ترین اختلالات تغذیه‌ای در کشورهای در حال توسعه و مهم‌ترین علت فقر آهن‌یکی از تغذیه‌های در کودکان و زنان در سنین باروری است که با ایجاد گلبول‌های قرمزکم‌خونی کاهش میزان هموگلوبین مشخص می‌شود که این بیماری سبب اتلاف منابع وکوچک و بهداشتی، کاهش بهره‌وری در اثر افزایش میزان مرگ و میر ابتلا به بیماری درمراقبت‌های مادران و کودکان و بالاخره کاهش طرفیت جسمی و روانی در بخش بزرگی ازجامعه می‌شود
● میزان نیاز به آهن
براساس سن، جنس و وضعیت فیزیولوژیکی افراد متفاوت است. مثلاً میزان نیاز به آهن و افزایش حجم خون، رشد جنین و جفت و سایر بافت‌ها زنان باردار به علت به‌همین دلیل بیش از سایرین در معرض خطر کم خونی قرار دارند. در شیرخواران نیاز دارند. درصورت سلامت مادران، میزان آهن موجود در شیر مادر برای 6-4 ماه اول زندگی کافی، ولی‌در مورد نوزادانی که با وزنت کم متولد می‌شوند، ذخایر آهن کم بود و باید از 3 ماهگی آهن‌اضافی به صورت قطره خوراکی خورانده شود. همچنین بستن پیش از موقع بند ناف نیز به این‌دلیل که نوزاد را از یک سوم کل خونش محروم می‌کند، خطر فقر آهن را افزایش می‌دهد. میزان آهن مصرفی، روزانه 50 تا200 میلی گرم برای بالغین و شش میلی گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن برای کودکان زیر شش سال و یک تا دو میلی گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن برای کودکان زیر دو سال می باشد.
● دلایل فقر آهن
دلایلی گوناگونی برای کمبود آهن وجود دارد که ازو آن جمله می‌توان به علل زیر اشاره‌کرد:
1) دریافت ناکافی آهن به دلیل رژیم غذایی مورد استفاده که در آن آهن کمی وجوددارد، مانند بعضی از رژیم‌های گیاه خواری.
2) جذب ناکافی آهن در اثر اسهال، کاهش ترشح اسید معده، مشکلات گوارشی یاتداخلات دارویی و داروهایی مثل کلستیرامین، سایمتیدین، پانکراتین، رانیتیدین وتتراسایکلین).
3) افزایش نیاز به آهن برای افزایش حجم خون در دوران نوزادی، نوجوانی، بارداری وشیردهی.
4) خونریزی زیاد در دوران عادت ماهانه و یا در اثر جراحات یا ناشی از هموروئید(بواسیر) یا بیماری‌های بدخیم و انگل‌ها، کمبود آهن در مردان بزرگسال معمولاً در اثر ازدست دادن خون است.
x دریافت ناکافی آهن: با توجه به اینکه ذخایر آهن موجود در بدن شیرخوار بعد از چهار تا شش ماهگی تقریبا تهی می شود، نیاز است که شیرخواران با شروع غذای کمکی آهن اضافی دریافت کنند، در غیر اینصورت مبتلا به فقر آهن می شوند که این موضوع بویژه در مورد شیرخواران نارس از اهمیت بیشتری برخورداراست، این نوزادان بعد از دو برابر شدن وزن شان باید آهن اضافه دریافت کنند. در کودکان بزرگتر، کمبود دریافت آهن بعلت رژیم غذایی یا آهن کم و یا دریافت رژیم با آهن ناکافی هم بوجود می آید که در بوجود آمدن و گسترش کم خونی موثر است.
x جذب ناکافی آهن: این مشکل بعلت اسهال مزمن، تغذیه شیرخواران با شیر مصنوعی، کاهش ترشح اسید معده، مشکلات گوارشی و تداخلات دارویی بوجود می آید و یا ممکن است بعلت کم جذب شدن آهن، مصرف زیاد مواد غذایی سرشار از سبزیجات و حبوبات و مصرف ناچیز پروتئین حیوانی ایجاد شود.
x افزایش نیاز در زمان رشد: در دوران شیرخواری و کودکی بعلت رشد سریع بافت ها نیاز به آهن افزایش می یابد. اغلب سرعت رشد در سال اول زندگی رخ می دهد، در این مدت وزن بدن و حجم خون تقریبا سه برابر و میزان هموگلوبین خون دو برابر می شود. بیشترین نرخ رشد در شیرخواران نارس و شیرخواران رسیده با وزن کم در هنگام تولد رخ می دهد، در بدن این کودکان حجم خون و میزان ذخیره آهن در هنگام تولد کم است و چون به سرعت وزن اضافه می کنند نیازمندیشان به آهن افزایش می یابد که اگر این نیازمندی بر آورده نشود در مدت سه ماه دچار کمبود آهن می شوند.
x از دست دهی مزمن خون: در 50 درصد شیرخواران خونریزی دستگاه گوارش ممکن است نقش مهمی در ایجاد کمبود آهن داشته باشد (احتمالا حساسیت شیرخواران به پروتئینی که در شیر تازه گاو وجود دارد علت از بین رفتن مخاط روده و خونریزی گوارشی در آنهاست) و یا ابتلای کودکان به انگل های روده ای باعث از دست دهی خون و کمبود آهن می شود. دفع زیاد آهن به دلیل خونریزی، تخریب سریع گلبول های قرمز به دلیل وجود بیماری هایی نظیر مالاریا و ابتلا به انگل و تخلیه ذخایر آهن به دلیل بارداری های مکرر و با فاصله کم از دیگر دلایل فقر آهن در افراد محسوب می شود.
x علائم کم خونی ناشی از فقر آهن: علائم کمبود آهن معمولا به آهستگی بروز می کند، از این رو بیماران کم خون اغلب بدون نشانه هستند، بطور کلی بی اشتهایی، رنگ پریدگی زبان و مخاط داخل لب و پلک چشم، سردرد، خستگی و بی حسی، بی تفاوتی، تنگی نفس، از بین رفتن بافت پوستی زبان همراه با سوزش و درد، تپش قلب، التهاب و زخم گوشه دهان، خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دست ها و پاها، التهاب مزمن معده که باعث کاهش ترشحات معده می شود و در کم خونی های شدید تا شقی شدن ناخن ها از نشانه های بالینی کم خونی ناشی ازکمبود آهن می باشد. همچنین همه چیزخواری، خوردن مواد غیرمعمول مثل یخ، خاک و نشاسته در کمبود آهن مشاهده می شود و معمولا با درمان آهن معالجه شده است، در موارد نادر در کم خونی ناشی از کمبود آهن بزرگ شدن طحال نیز دیده شده است.
x گروه های در معرض خطر بیشتر: زنان در زمان بارداری، زنان در سنین بارروی، سالمندان، کودکان بخصوص کودکان مبتلا به سو»تغذیه و نوجوانان گروه هایی هستند که بیشتر در معرض خطر کم خونی فقر آهن می باشند.
● علایم کم خونی ناشی از فقر آهن
بعضی از علایم کم خونی فقر آهن عبارتند از:
رنگ‌پریدگی پوست، زبان و مخاط داخل لب و پلک چشم‌ها، خستگی زودرس،سرگیجه و سردرد، خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دست و پاها، حالت تهوع و در کم خونی‌شدید گود شدن روی ناخن (ناخن قاشقی).
● درمان کم‌خونی ناشی از فقر آهن
برای درمان کم خونی از چند روش استفاده می‌شود که بهترین و کم‌خطرترین آن‌هااستفاده از مکمل‌های خوراکی است. درمان با نمک‌های ساده آهن مثل سولفات فروی‌خوراکی کاملاً مؤثر بوده و به شکل قرص، کپسول یا مایع است و باید مصرف آنها تا چندین‌ماه ادامه یابد.
چنان که این قرص‌ها با معده خالی مصرف شوند جذب آنها بهتر و بیشتر صورت‌می‌گیرد، ولی در این حالت سبب تحریک معده و بروز مشکلات گوارشی می‌شوند. عوارض‌گوارشی ناشی از مصر فآهن نظیر تهوع، دل‌پیچه، سروزش قلب، اسهال یا یبوست را می‌توان‌به حداقل رساند، به شرطی که آهن را با میزان بسیار کم مصرف کرده و به تدریج به میزان آن‌افزوده تا به حد مورد نیاز بدن برسد. بهتر است قرص آهن در آخر شب قبل از خواب استفاده‌شود تا عوارض ناشی از آن کاهش یابند.
ویتامین C جذب آهن را افزایش می‌دهد، به همین دلیل معمولاً مصرف ویتامین C به‌همراه آهن پیشنهاد می‌شود. علاوه بر درمان دارویی باید به میزان آهن قابل جذب در غذا نیزتوجّه کرد. جذب آهن غذا اغلب تحت تأثیر شکل آهن موجود در آن می‌باشد. آهن موجوددر پروتئین‌های حیوانی مانند گوشت گاو، ماهی، پرندگان (آهن هم) بیشتر جذب می‌شود، درحالی که جذب آهن پروتئین‌های گیاهی ماندن سبزی‌ها و میوه‌ها (آهن غیرهم) کمتر می‌باشد.باید توجّه داشت که ویتامین C جذب آهن سبزی‌ها و میوه‌ها (آهن غیرهم) را بیشتر می‌کند.مصرف چای همراه یا بلافاصله بعد از غذا می‌تواند جذب آهن را تا حد صفر تا پنج درصدکاهش دهد.
قهوه، تخم مرغ، شیر و لبنیان، نان گندم، حبوبات (حاو؟ی اسید فیتیک) و فیبرهای‌غذایی جذب آهن را به علت تشکیل کمپلکس‌های نامحلول کاهش می‌دهند. بنابراین‌فرآورده‌های حاوی آهن، طی یک ساعت قبل یا دو ساعت بعد ازو مصرف هر یک از این موادنباید مصرف شود.
● منابع غذایی آهن‌دار
منابع غذایی آهن‌دار عبارتند از جگر، قلوه، گوشت قرمز، ماهی، زرده تخم‌مرغ،سبزی‌های دارای برگ سبز تیره مانند جعفری، اسفناج و حبوبات، مثل عدس و لوبیا همچنین‌میوه‌های خشک (برگه‌ها) بخصوص برگه زردآلو و دانه‌های روغنی.
▪ عوامل افزایش دهنده جذب آهن و منابع غذایی آنها
1) اسید سیتریک و اسید اسکوربیک یا ویتامین C که در آلو، خبرزه، ریواس، انبه،گلابی، طالبی، گل کلم، سبزی‌ها، آب پرتقال، لیمو شیرین، لیموترش، سیب و آناناس وجوددارند می‌توانند عوامل افزایش دهنده جذب آهن در بدن باشند.
2) اسید مالیک و اسید تارتاریک که در هویج، سیب زمینی، چغندر، کدوتنبل،گوجه‌فرنگی، کلم پیچ و شلغم موجود است نیز سبب افزایش جذب آهن می‌شوند.
3) محصولات تخمیری مثل سس، سویا نیز در این دسته از عوامل گنجانده می‌شود.
● توصیه‌های کلی زیر را به کار ببندید:
1) استفاده از غذاهایی که غنی از آهن می‌باشند.
2) استفاده از منابع غذایی حاوی ویتامین C هر وعده غذایی جهت جذب بهتر آهن(مثل:: پرتقال، گریب‌فروت، گوجه‌فرنگی، کلم، توت‌فرنگی، فلفل سبز، لیموترش).
3) گنجاندن گوشت قرمز، ماهی یا مرغ در برنامه غذایی.
4) پرهیز از مصرف چای یا قهوه همراه یا بلافاصله بعد از غذا.
5) برطرف کردن مشکلات گوارشی و یبوست.
6) تصحیح عادات غذایی غلط (مثل مصرف مواد غیر خوراکی مانند خاک، یخ) که‌خود از علایم کم‌خونی فقر آهن می‌باشند.
7) مشاوره با پزشک و متخصص تغذیه جهت پیشگیری به موقع و یا بهبود کم‌خونی.
8) استفاده از نانهایی که از خیر ورآمده تهیه شده‌اند.
9) استفاده از خشکبار مثل توت خشک، برگه آلو، انجیر خشک و کشمش که منابع‌خوبی از آهن هستند.
10) استفاده از غلات و حبوبات جوانه زده.
11) شست‌وشو و ضد عفونی کردن سبزی‌هایی که استفاده می‌کنید.
12) شستن کامل دستها با آب و صابون قبل از تهیه و مصرف غذا و پس از هر بار اجابت‌مزاج.
13) مصرف روزانه یک قرص آهن از پایان ماه چهارم بارداری تا سه ماه پس از زایمان‌در زنان باردار.
14) مصرف قطره آهن همزمان با شروع تغذیه تکمیلی تا پایان 2 سالگی در کودکان.
● دلایل بروز کم خونی
عارضه کم خونی زمانی بروز می‌کند که خون فاقد هموگلوبین کافی است. هموگلوبین به‌گلبول‌های قرمز خون در حمل اکسیژن از ریه‌ها به تمام اندام‌های بدن کمک می‌کند.
▪ کم خونی انواع مختلفی دارد که هر کدام به دلایل مختلف بروز می‌کنند و به اختصار درذیل معرفی شده‌اند:
1) کم خونی ناشی از فقر آهن (IDA):
این نوع کم خونی از شایع‌ترین انواع این بیماری است. فقر آهن زمانی بروز می‌کند که بدن‌فاقد آهن کافی است.
بدن برای ساختن هموگلوبین به آهن نیاز دارد. این حالت معمولاً در اثر از دست دادن‌خون به دلیل مشکلاتی همچون عادت ماهانه طولانی و سنگین، زخم‌های داخلی، پولیپ‌های‌روده یا سرطان روده بروز می‌کند.
همچنین، رژیم غذایی فاقد آهن کافی می‌تواند منجر به بروزو این حالت شود. در دورهٔ‌بارداری نیز عدم وجود آهن کافی برای مادر و جنین موجب کم خونی از نوع فقر آهن می‌شود.
بدن می‌تواند با مصرف مواد غذایی مانند گوشت گاو، صدف‌های خوراکی، اسفنجاج،عدس، سیب‌زمینی کباب شده با پوست و تخمه گل آفتابگردان، آهن مورد نیاز خود را به‌دست آورد.
2) کم خوزنی مگالوبلاستیک یا فقر ویتامین
این نوع کم خونی معمولاً در اثر کمبود فولیک اسید یا ویتامین B12 بروز می‌کند. این‌ویتامین‌ها به بدن در سالم نگهداشتن خون یا سیستم عصبی کمک می‌کنند. در این نوع کم‌خونی، بدن گلبول‌های قرمز خونی تولید می‌کند که نمی‌توانند اکسیژن را به خوبی تحویل‌دهند.
قرص‌های مکمل حاوی فولیک اسید می‌توانند این نوع کم خونی را درمان کنند. فولیک‌اسید را همچنین می‌توان از مصرف دانه‌ها و بنشن‌ها، مرکبات و آب میوه‌ها، سبوس گندم وسایر غلات، سبزیجات برگ پهن و سبز تیره، گوشت طیور، صدف و کبد به دست آورد.
گاهی اوقات ممکن است یک متخصص نتواند تشخیص دهد که علت این بیماری کمبودویتامین B12 است. این حالت معمولاً در افراد مبتلا به کم خونی وخیم بروز می‌کند که درحقیقت نوعی بیماری خودایمنی است. عدم دریافت ویتامین B12 کافی می‌تواند موجب‌کرخی و بی‌حسی دستها و پاها، مشکلات در راه رفتن، از دست دادن حافظه و مشکلات‌بینایی شود. نوع درمان بستگی به عامل مولد بیماری دارد، اما به هر حال مصرف ویتامین B12ضروری است.
3) بیماری‌های نهفته
بیماری‌های خاصی وجود دارند که می‌توانند به توانایی بدن در تولید گلبول‌های قرمزخونی آسیب برسانند. برای مثال، افراد منبتلا به بیماری‌های کلیوی به ویژه بیمارانی که دیالیزمی‌شودن در معرض ابتلا به کم خونی قرار دارند. کلیه‌های این بیماران قادر به ترشح‌هورمونهای کافی برای تولید گلبول‌های خونی نبوده و در هنگام دیالیز نیز آهن از دست‌می‌دهند.
4) بیماری‌های خونی ارثی
اگر در خانواده سابقه بیماری خونی وجود داشته باشد، احتمال ابتلا به آن در افراد دیگرنیز افزایش می‌یابد. یکی از امراض خونی ارثی کم خونی گلبول‌های داسی شکل است. به‌جای تولید گلبول‌های قرمز خونی طبیعی که به راحتی درون رگ‌های خونتی حرکت‌می‌کنند، گلبول‌های داسی شکل حرکت سختی داشته و دارای لبه‌های خمیده هستند. این‌گلبول‌ها نمی‌توانند در رگ‌های خونی ظریف به آسانی حرکت کنند و در نتیجه مسیر رسیدن‌خون به اعضای بدن را مسدود می‌کنند. بدن گلبول‌های قرمز داسی شکل را نابود می‌کند، امانمی‌توادن با سرعت کافی انواع طبیعی و سالم جدیدی را تولید کند. این امر موجب بروز کم‌خونی می‌شود. نوع دیگری از کم‌خونی ارثی تالاسمی است. تالاسمی زمانی بروز می‌کند که‌بدن ژن‌های ویژه‌ای را از دست می‌دهد و یا ژن‌های غیرطبیعی مختلف از والدین به کودک‌ارث می‌رسد که به نحوه تولید هموگلوبین تأثیر منفی می‌گذارند.
5) کم‌خونی آپلاستیک
نوع نادری از کم خونی است و زمانی بروم می‌کند که بدن به اندازه کافی گلبول قرمزتلوید نمی‌کند. از آن جا که این امر بر گلبول‌های سفید نیز تأثیر می‌گذارد، از این خطر بالای‌بروز عفونت‌ها و خونریزی‌های غیرقابل توقف می‌شود. این حالت دلایل مختلفی دارد که‌عبارتند از:
الف) روش‌های درمانی سرطان‌ها (پرتودرمانی و شیمی‌درمانی.
ب) قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی سمی. (مانند مواد مورد استفاده در برخی‌حشره‌کش‌ها، رنگ و پاک کننده‌ها و شوینده‌های خانگی.
پ) برخی داروها (مانند داروهای مخصوص درمان روماتیسم مفصلی.)
ث) عفونت‌های ویروسی که بر تراکم استخوانی تأثیر می‌گذارند.
نوع درمان بستگی به میزان حاد بودن کم خونی دارد. این بیماری را می‌توان با تعویض‌خون، مصرف دارو و یا پیوند مغز استخوان درمان کرد. کم‌خونی برای پیشرفت در بدن به گذرزمان احتیاج دارد. در آغاز ممکن است هیچ علایمی بروز نکند و یا علایم بیماری بسیارخفیف باشد، اماب ا پیشرفت بیماری می‌توان شاهد علایمی ون خستگی، ضعف، عدم‌توانایی در کار و تحصیل، کاهش دمای بدن، پریدگی رنگ پوست، ضربان قلب سریع، کوتاهی‌تنفس‌ها، درد سینه، سرگیجه، تحریک‌پذیری، کرخی و سردی دستها و پاها و سردرد بود.تشخیص این بیماری با انجام یک آزمایش خون امکان‌پذیر است. در صورت مثبت بودن‌جواب آزمایش و ابتلا به کم‌خونی انجام آزمایشات دیگری نیز برای تشخیص نوع آن‌ضروری است. انتخاب نوع درمان آم خونی بستگی به علت بروز آن دارد. برای مثال، نحوهٔ‌درمان کم‌خونی گلبول‌های داسی شکل با نحوه درمان کم خونی ناشی از رژیم غذایی فاقدآهن یا فولیک اسید متفاوت است. از این رو برای کشف بهترین روش معالجه باید به متخصص‌مربوطه مراجعه کرد.
x راه های پیشگیری و کنترل کم خونی فقر آهن: در سال های اخیر برای برطرف ساختن مشکل کم خونی آهن دو روش از جمله غنی سازی مواد غذایی (افزودن آهن به برخی از مواد غذایی) و آهن یاری (که عبارتست از توزیع مکمل های آهن بین افراد مانند تجویز قرص و قطره آهن بین مادران و کودکان) توصیه شده است. باید توجه داشت که جگر، گوشت و بویژه گوشت گاو، زرده تخم مرغ، سبزیجات، برگ سبز تره، میوه های خشک شده (برگه ها و بخصوص برگه زردآلو)، لوبیا چشم بلبلی، نخود خشک شده و دانه های روغنی مثل پسته، بادام، فندق و.. مهم ترین منابع غذایی حاوی آهن می باشند که می توان برای برطرف کردن فقر آهن آنها را مورد استفاده قرار داد.
منابع :
کم خونی فقر آهن http://forum.iransalamat.com
کم خونی ناشی از فقر آهن http://isfedu1.com
کم خونی ANEMIA http://bankemagale.blogfa.com
همه چیز درباره کم خونی www.linkestan.com