پزشکی دین مدار در منظر رضوی (۳)

7. تدوین پزشکی ( الرسالة الذهبیة )

از مصادیق پزشکی در مفهوم عملی آن، تدوین آثاری در این زمینه است که در صورت پذیرش اعتبار سندی رسالة ذهبیة، می توان آن را قدیمی ترین نمونه ی از این آثار دانست. روایات پزشکی امام رضا (علیه السلام) دارای گستردگی فراوان است و در منابع مختلف به صورت پراکنده یا مجموع در قسمت یا قسمت هایی کنار هم گنجانده شده که بخش هایی از کتاب فقه الرضا نمونه ای از این موارد است. اما آن چه اختصاصاً‌ به منظور توصیه هایی پزشکی از سوی خود امام تدوین شده باشد، همانا رسالة ذهبیة است.
معرفی طب الرضا ( الرسالة الذهبیة ) از منظر کتاب شناختی:
رساله ی ذهبیه یا طب الرضا، رساله ای است معروف در پزشکی که بنابر برخی از اسانید، در 201ق به درخواست مأمون، خلیفه ی وقت و توسط امام رضا (علیه السلام) نوشته شده است. آمده است که در یکی از مجالس علمی که مأمون تشکیل داده بود، گروه مختلفی از عالمان در رشته های حکمت و فلسفه و پزشکی و جزء آن حضور داشتند. در روایت، به حضور کسانی مانند یوحنا بن ماسویه، جبرائیل بن بخت یشوع و صالح بن سهله هندی و دیگران اشاره شده است. در این مجلس چرخش بحث و سخن به سمت موضوعات پزشکی و سلامت بدن گرویده است؛ در این میان حضور امام رضا (علیه السلام) و سکوت ایشان، باعث شد تا مأمون نظر امام را جویا شود. امام رضا (علیه السلام) نیز در پاسخ چنین گفت:« من تو را اعلام دهم در آن چه التماس کردی از مجربات من که به روزگار دراز و تجربت های بسیار، صحت آن معلوم کرده ام و آن چه از آبا و سلف خویش به وصایا یافته ام. »(1) آن حضرت اعلام آمادگی نمود که به آن چه از طریق تجربه و مطالعه درباره خوراکی ها و نوشیدنی های مناسب و نیز درباره داروها، حجامت، فصد، حمام و... که بهداشت و سلامت جسم را تأمین می کند، در متنی کامل، تألیف و تدوین نماید. ظاهراً انجام این امر با غیبت مأمون برای انجام اموری به وقفه افتاد؛ پس مأمون در نامه ای از امام درخواست کرد تا آن متن را تدوین نماید و برای او فرستاده شود. امام رضا (علیه السلام) نیز به وعده ای که داده بود عمل کرد و طی نامه ای به وی، آن چه در این موارد را لازم می دانست، به رشته تحریر درآورد. آن چه در این جا ذکر شد خلاصه ای از حکایت این رساله است که در دیباچه آن درج گردیده و با سلسله اسانیدی به روایت محمد بن حسن بن جمهور به دست رسیده است.
در یک بررسی تاریخی باید گفت برخی از رجالیان متقدم همچون شیخ طوسی و ابن شهر آشوب، ذیل نام محمد بن حسن بن جمهور که غالباً او را در نقل، به ضعف و عدم وثاقت متهم داشته اند، به اثری از او تحت عنوان الرسالة الذهبیة یا الرسالة المذهبة اشاره کرده اند.(2) بدین ترتیب قدیمی ترین زمان یادکرد از این اثر به سده 5 ق مربوط می شود. این در حالی است که در متن طب الائمه ابن بسطام که در اواخر سده 4 ق تألیف شده، به رغم بهره گیری وی از روایات پزشکی امام رضا (علیه السلام)، یادی از رسالة ذهبیة نشده است. در بررسی روایات ابن بسطام از امام و مقایسه ی آن با متن رساله نیز، هیچ همخوانی و یکسانی دیده نشد. به هر روی، یک سده بعد ابوالرضا فضل الله بن علی راوندی ( د 570ق) در 548ق شرحی بر این کتاب می نویسد تحت عنوان ترجمه العلوی للطب الرضوی(3). از این اثر نشانی در دست نیست، اما در فاصله ی یک سده پس از آن، عالمی از شهر سلماسِ آذربایجان، به نام ابوعلی حسن بن ابراهیم سلماسی، ترجمه ای از متن این رساله به زبان فارسی تهیه کرده که نسخه ی آن موجود است و توسط مهدی درخشان در نشریه ی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران انتشار یافته است. سپس در کمتر از یک سده بعد از آن، نسخه ای از اصل رساله الذهبیه مربوط به اوایل سده 8ق به خط عبدالرحمان بن عبدالله کرخی در 715ق استنساخ شده که در کتابخانه آیت الله حکیم در نجف اشرف نگهداری می گردد.(4) برخی ترجمه های دیگر از این رساله به زبان فارسی در سده 11ق به بعد صورت گرفته است که ترجمه ی الذهبیة از فیض الله عصارة تستری ( د: 1078 یا 1088ق) که آقابزرگ تهرانی (5) بدان اشاره کرده، از آن جمله است. پس از این زمان، با فاصله ای حدود 3 قرن از این اثر نشانی در دست نبود تا آن که نسخه ای از متن آن توسط ملامحمدباقر مجلسی در ضمن مجلد 59 از بحارالانوار درج گردید. در سخن از بررسی متن باید گفت که وجود ترجمه فارسی سده 7ق و نسخه ضمیمه ی بحارالانوار مربوط به سده 12ق تا حد بسیار زیادی کمک رسان پژوهشگر خواهد بود. در بررسی و مقایسه ی این دو متن، یکسانی و همخوانی کلی در موارد مختلف قابل مشاهده است و به روشنی می توان متن مترجم را با نسخه ی مجلسی دارای یکسانی دانست؛ اما در بخش دیباچه که اسانید متن هم در آن گنجانده شده، در نسخه فارسی وجود نام ابوعبدالله محمد بن وهنان بصری که در نسخه مجلسی وجود ندارد، توجه برانگیز است. اگر بپذیریم که وهنان، تصحیف وهبان است در آن صورت، وی ابوعبدالله محمد بن وهبان دیبلی بصری از روات ثقه امامی خواهد بود. مهدی درخشان بر آن است که در نسخه ی فارسی دیگری، برجای مانده از سده 11ق، در سلسله اسانید آن، نام به همین صورت آمده است.(6) به جز این موارد تدوین های مختلفی در قالب شرح و ترجمه از این رساله به ویژه از سده 11ق به بعد صورت گرفته است که بخش بزرگی از آنها را آقابزرگ در الذریعة آورده است.
بدون قصدی برای بررسی سلسله اسانید این متن، تنها گفتنی است که در طول تاریخ اعتبار سندیت این متن و صحت انتساب آن به امام رضا (علیه السلام) مورد تشکیک بسیاری کسان قرار داشته و سخنان مختلفی در قبول و رد این انتساب از سوی عالمان گوناگون بیان شده است. درواقع برای رسالة ذهبیة اسانیدی آمده که برخی از آنها به محمد بن حسن بن جمهور عمی بصری، از اصحاب امام رضا (علیه السلام) می رسد و برخی دیگر به ابومحمد حسن بن محمد نوفلی، که پدر وی از یاران خاص امام رضا (علیه السلام) بوده است.(7) برخی برآنند که میزان بالای اشتهار این رساله نزد عالمان، اطمینانی ضمنی از صحت انتساب آن را به امام رضا (علیه السلام) به دست می دهد.

معرفی محتوایی الرسالة الذهبیة:

در طی سطور پیشین از متن حاضر، به فراخور موضوع، اشاراتی به متن این رساله شده است؛ بر همین اساس، بیانی گذرا از محتوای رساله در این بخش کفایت می کند. بنابر روایت، در پاسخ به درخواست مکتوب مأمون از امام رضا (علیه السلام)، متنی توسط آن جناب پیرامون موضوعات بهداشت و سلامت فردی به رشته تحریر درمی آید. در روایات است که چون نامه امام به دست مأمون رسید چنان او را تحت تأثیر قرار داد که فرمان داد متن آن را به طلا بنگارند و به همین سبب به رسالة الذهبیة شهرت یافت. این رساله که به طب الرضا نیز شهرت دارد، مشتمل بر رشته هایی از دانش پزشکی از جمله در زمینه بهداشت، حفظ الصحه، بیماری ها، داروهای گیاهی، تغذیه و جزء آن است. واقعیت این است که وجود لایه های متنوع این متن سبب شده تا این امکان فراهم آید که هرکس به فراخور گرایش دانشی خویش و نیز وجود دریچه ای باز، بدان بنگرد. محتوای سهل و ممتنع متن رساله سبب گشته تا مباحثی در زمینه های مختلف بهداشت فردی، خوراکی ها و نوشیدنی ها، گیاهان دارویی، حجامت و مواردی این چنین نزد پژوهشگران توجه برانگیز باشد. در این میان برخی با ظرافت و دقت در محتوای متن به نقش آموزشی آن توجه ویژه نموده اند.(8) متن رساله به صورت مجموعه ای یکپارچه و بدون تبویب تدوین شده است؛ چندان هم دور از ذهن نیست، چه به طور طبیعی، باب بندی یک نامه، خارج از انتظار متعارف نیز هست. وجود لایه ای میانی در متن که به قسمت تدبیر در ساخت شربتی مجرب برای سلامت و آرامش مربوط می شود، اساساً تا حد زیادی خارج از شاکله ی کلی رساله به شمار می رود؛ اگرچه در بخش های مختلف از رساله، به استفاده از این شربت مجرب توصیه شده و عملاً‌ بدان ارجاع گشته است. متن با ارجاع همه ی امور به پروردگار آغاز می شود و با مبانی اولیه بهداشت، وصفی تمثیلی از انسان در مقابل مخاطب قرار می گیرد. خوب ها و بدها در خوراکی ها و نوشیدنی ها، پاکیزگی و جایگاه استحمام در بهداشت فردی، بررسی طبایع آدمی، توضیحاتی مفصل درباره ی حجامت و فصد، مباحثی در بهداشت زناشویی و در نهایت بازگشت به سخن نخست درباره ارجاع همه امور به پروردگار، تبیینی کلی از متن رسالة ذهبیة به شمار می رود. فارغ از مباحث پزشکی در منظر پیشگیری و درمان و..، آن چه در طی متن بسیار شگفت می نماید، تمثیل ها و برخی تصویرسازی ها است. تشبیه انسان به یک سرزمین و مملکت که هرکدام از اندام ها در آن، به سان پادشاه و وزیر و مسئولانی مختلف، جایگاه و رتبه ای را صاحب و به کاری مشغول اند، به بهترین شیوه تدوین شده است. برخی از این تمثیل ها با آن چه امام جعفر صادق (علیه السلام) در مناظره با پزشک هندی به کار بسته است، قابل مقایسه و بسیار توجه برانگیز است. زیبایی و اثرگذاری این تصویرسازی ها چنان است که در ذهن مخاطب فارسی زبان این احتمال انگیخته می شود که چه بسا سیبک نیشابوری ( د: 853ق)، شاعر و ادیب سده 9ق، در آفرینش هنری رساله حسن و دل، از این متن تأثیر پذیرفته باشد. این گونه تصویرسازی ها در طول متن تکرار شده و آن چه در تشبیه بدن به زمینی حاصل خیز اما بایر اشاره شده، از همین دست است.

8. پزشکی رضوی و تأثیرات پسینی

دانش پزشکی امام رضا (علیه السلام) در دو سطح: روایات آن جناب و در لایه ای پسینی، رسالة ذهبیة، در طول زمان تأثیرات شگرفی بر تاریخ فرهنگ پزشکی، به ویژه از منظر اهل بیت (علیهم السلام) نهاد. در بیان از سطح نخست، باید بیش و پیش از هر مطلب به دانش آموختگان مکتب آن حضرت اشاره کرد. امام رضا (علیه السلام) با تربیت شاگردان بسیار، عملاً اسباب تألیف در زمینه پزشکی را برای شیعیان تدارک دید و باعث شد تا نسل های پس از ایشان، از شاگردان و راویان به بعد به این ژانر از تألیف گرایش یابند. دور نیست اگر به عنوان نخستین کس از این مجموعه به ابومحمد حماد بن عیسی جُهَنی ( د:208 یا 209ق) اشاره کرد که به عنوان یکی از شاگردان امام رضا (علیه السلام) شمرده می شود و کتاب تنبیهات علی منافع الاعضاء من الانسان و الحیوان را تألیف نموده است(9). پس از وی، ابومحمد حسن بن علی بن فضال ( د: 224ق)، یکی دیگر از شاگردان و یاران امام رضا (علیه السلام) بود و در کتاب های رجالی از کتاب الطب وی یاد شده است.(10)در هر حال باید به این مجموعه نام پرجنجال محمد بن حسن بن جمهور راوی رسالة ذهبیة را نیز افزود. با این اوصاف قابل درک است که با تأثیرگذاری شگرف شخصیت امام رضا (علیه السلام) از منظر پزشکی، طیفی از تألیفات در این مسیر آغاز شد و عملاً‌ طبقه بعد از شاگردان ایشان نیز به این راه ادامه دادند؛ چنان که ابوعبدالله احمد بن محمد بن سیار ( د:260ق)، ابوجعفر محمد بن احمد بجلی ( د:266ق)، ابواحمد عبدالعزیز بن یحیی جلودی ( د:330ق) هرکدام آثاری در پزشکی تحت عنوان کتاب الطب تألیف نموده اند. شخص اخیر آثاری دیگر در این زمینه تحت عناوین کتاب ما جاء فی الحمام؛ کتاب قوله فی الدعاء و العوذ و ذکر الخیر و فضل ثواب الاعمال و الطب و النجوم؛ کتاب اللباس و... نیز تألیف نموده است.(11)
در سویه ای دیگر واقعیتی است که روایات پراکنده ی آن امام در زمینه پزشکی ( به مفهوم عام آن )، چه سخنان خود آن حضرت و چه نقلیات از پدران بزرگوارش، از همان سده های نخست، در سطحی گسترده مورد عنایت عالمان شیعی قرار گرفت. درواقع اگر حدود سده ی 4ق را عصر تدوین آثار حدیثی شیعه درنظر آوریم، پیگیری روایات آن امام از همان سده در منابع و مآخذ مختلف از جمله الکافی کلینی، در طیفی وسیع، امکان پذیر است. در میان آثار مختلف، نقش مؤثر طب الائمه ابن بسطام از روایات امامان (علیهم السلام)، به عنوان یکی از مهم ترین آثار در انتقال یک پارچه بخش بزرگی از این دست روایات به نسل های بعدی بسیار حائز اهمیت است. در واقع فرزندان بسطام در این کتاب از سویی به شدت تحت تأثیر روایات امامان و به ویژه امام رضا (علیه السلام) قرار دارند و از سویی دیگر، خود در انتقال آنها اثر نهاده اند. انبوهی از روایات امام هشتم شیعیان در زمینه پزشکی را می توان در این مجموعه یافت. در سویه ای متفاوت و به دور از منابع و مآخذ، ارجاع امامان پس از آن حضرت به پزشکی ایشان و برای مثال سخن گویی امام جواد (علیه السلام) از داروی همه کاره ی آن جناب، نشان از آن دارد که تأثیر مدت دار آموزه های پزشکی و شیوه های درمانی امام رضا (علیه السلام)، نه تنها در میان جامعه، که نزد اهل بیت (علیهم السلام) نیز دارای نمونه ی فراوان است.
در بیان سطح دوم از دانش پزشکی امام در قالب تدوین رساله ی ذهبیه و تأثیرات پسینی آن، باید به عصر صفوی التفات ویژه داشت. در این زمان و در ادامه حرکتی که از عصر شهید آغاز شده بود، التفات به احادیث و روایات اهل بیت (علیهم السلام) به شدت رو به فزونی نهاد و افزون بر اعتنایی خاص به منابع کهن همچون کتب اربعه، شرح و ترجمه و حاشیه نویسی بر هر آن چه به روایات معصومین (علیهم السلام) ارتباط داشت، به شکلی حداکثری روی نمود. در همین زمان و در همین مسیر، متن رسالة ذهبیة به عنوان متنی از معصوم (علیهم السلام) و البته متنی متفاوت و در مبحث پزشکی، بسیار مورد عنایت قرار گرفت و مجموعه بزرگی از شروح و ترجمه ها از آن در این زمان صورت گرفت. آثاری که با شماری بالا توسط آقابزرگ تهرانی در الذریعه معرفی شده اند.(12)

9. رویکرد نوین به پزشکی رضوی

تفاوت ماهوی پزشکی نوین و پزشکی دین مدار، دست کم در منظر چگونگی رویکردهای اولیه آنها به مباحثی زیربنایی مانند مفاهیم پراهمیتی چون درد و الم و جزء آن، به آهستگی سبب بروز فاصله ای ژرف میان تعابیر اولیه و ثانویه این دو دانش گشت. پزشکی دین مدار و پزشکی نوین در تعامل با یکدیگر در سده ی اخیر به نوعی از درک متقابل دست یافته اند. به نظر می رسد نیاز پزشکی نوین به بازنگری در رویکرد به مفاهیم بلندی چون انسان و نسبیت، گم شده ی خویش را در بخشی از فلسفه و دانش پزشکی دیرین یافته است. از سوی دیگر عالمان به دانش پزشکی دین مدار، دست کم با ورود به عرصه ی نوین زیست جهانی و نمود و بروز بیماری هایی نوین و بسیاری دست آوردهای قابل التفات پزشکی جدید، به سمت نگاهی مجدد به این دانش سوق یافته اند. در عصر حاضر به ویژه در بخش اخیر از سده ی 14ش در ایران، ضمن التفاتی عام و بازنگری به دانش معصومان (علیهم السلام)، تلاش شده است تا برای دریافت هایی نوین، روایات اهل بیت (علیهم السلام) را از زوایای مختلف مورد مداقه قرار دهند. در همین مسیر روایات پزشکی برجای مانده از امام رضا (علیه السلام)، به ویژه رساله ی ذهبیه یا طب الرضا بیشترین توجه را از سوی دست کم دو گروه از عالمان علم حدیث و دانشیان پزشکی داشته است. بر این مبنا و با عنایت به پزشکی حکمی ( سنتی ) در ابعاد بسیار وسیع در سطح جامعه ی آکادمیک و تدوین برخی پژوهش ها در این زمینه، به طور طبیعی گرایش این گونه از پزشکی به سمت آثار معصومین (علیهم السلام) دور از ذهن نمی نماید. وجود ریشه های نخستینی و رویکردهای نسبتاً همخوان اولیه به مسائلی همچون انسان و جهان، که در پزشکی حکمی و پزشکی دین مدار دارای بیشترین نزدیکی است، فضا را برای ایجاد ارتباط و پلی میانه، هرچه بیشتر مهیا می سازد. در نمونه های بسیاری از تلاش برای بهره گیری از این فضاهای مهیا، ضمن گرایش به سمت بازنمایی دانش رضوی، عالمان برآنند تا هرچه بیشتر در نزدیک ساختن دانش پزشکی و دانش رضوی به توفیقاتی دست یابند. برهمین اساس، ضمن برگزاری و تشکیل برخی همایش هایی علمی- پژوهشی(13)، طیف وسیعی از مقالات و کتاب های گوناگون در این رابطه توسط استادان و دانشجویان مختلف تألیف و تدوین گشته است.

پی نوشت ها :

1.رساله ذهبیه، 1362، ص 101.
2.شیخ طوسی، 1417، ص 223، ابن شهرآشوب، 1380ق، ص 139.
3. درخشان، 1362، ص 90.
4.شکوری، 1389، ص305.
5.آقابزرگ تهرانی، 1983م، ج4، ص 103.
6.درخشان، 1362، ص 92.
7.نک: شکوری، 1389، ص 313.
8.عرفائی، 1389، ص 78-82.
9.امین، بی تا، ج6، ص 222؛ آقابزرگ تهرانی، 1983م، ج2، ص 341.
10.ابن شهرآشوب، 1380، ص 100.
11.نجاشی، 1407، ص 240-244.
12.آقابزرگ تهرانی، ج4، ص 102-103؛ درخشان، 1362، ص 88؛ نورمحمدی، 1383، ص 111-112؛ ایزانلو، 1387، ص 51-52.
13.مثلاً مشهد، پاییز 1388.

منابع :
قرآن کریم.
1. آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن (1983م)، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت.
2. آمدی (1366ش)، غررالحکم، قم.
3. ابن ادریس، محمد (1410ق)، السرائر، قم.
4. ابن بابویه، محمد (1362)، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم.
5. ابن بابویه، محمد (1385ق/ 1966م )، علل الشرایع، نجف.
6. ابن بابویه، محمد (1404ق)، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، بیروت.
7. ابن بسطام، عبدالله و حسین (1385ق/ 1965م)، طب الائمة، نجف.
8. ابن حبان، محمد (1414ق)، الصحیح، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت.
9. ابن حمزه، عبدالله (1412ق)، الثاقب فی المناقب، به کوشش نبیل رضا علوان، قم.
10. ابن شعبه، حسن (1404ق)، تحف العقول، به کوشش علی اکبر غفاری، قم.
11. ابن شهر آشوب، محمد (1380ق/ 1961م)، معالم العلماء، نجف.
12. ابن طاووس، علی (‌1368ق)، فرج المهموم، نجف.
13. ابن قیم جوزیه (بی تا)، الطب النبوی، به کوشش عبدالغنی عبدالخالق و دیگران، بیروت: دارالکتب العلمیه.
14. ابویعلی موصلی، احمد (1404ق/ 1984م)، المسند، به کوشش حسین سلیم اسد، دمشق.
15. احمد بن حنبل (1313ق)، المسند، قاهره.
16. امین، محسن (بی تا)، اعیان الشیعة، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
17. ایزانلو، علی (1387)، پژوهشی پیرامون آثار منسوب به امام رضا (علیه السلام)، اطلاعات حکمت و معرفت، آبان همان سال، شماره 32.
18. بحرانی، یوسف (1363)، الحدائق الناضرة، قم.
19. برقی، احمد، المحاسن، به کوشش جلال الدین محدث، تهران، 1331ش.
20. بیهقی، احمد(1355ق)، السنن الکبری، حیدرآباد دکن.
21. حاجی خلیفه (1941-1943م)، کشف الظنون، استانبول.
22. حاکم نیشابوری، محمد (1406ق)، المستدرک علی الصحیحین، افست به کوشش یوسف مرعشی، بیروت.
23. حرعاملی، محمد (1418ق)، الفصول المهمة فی اصول الائمة، به کوشش محمد قائینی، قم.
24. حرعاملی، محمد(1409ق)، وسائل الشیعة، به کوشش مؤسس آل البیت (علیهم السلام)، قم.
25. حمیدی، عبدالله (1409ق/ 1988م)، المسند، به کوشش حبیب الرحمن الاعظمی، بیروت/ قاهره.
26. درخشان، مهدی (1362ش)، رساله ذهبیه ( در علم طب )‌ منسوب به حضرت رضا (علیه السلام)، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، پاییز همان سال.
27. رسالة ذهبیة منتسب به امام رضا (علیه السلام)، (1362ش)، ترجمه کهن ابوعلی حسن بن ابراهیم سلمانی، ضمن مقاله رسالة ذهبیة در علم طب از مهدی درخشان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، پاییز همان سال.
28. ری شهری، محمد(1416ق)، میزان الحکمة، قم.
29. شکوری، جواد (1389)، " نقد سندی رسالة ذهبیة "، طب الرضا، مقالات اولین همایش علمی پژوهشی، مشهد.
30. صاحب جواهر، محمد حسن (1394ق)، جواهر الکلام، به کوشش محمود قوچانی، تهران.
31. طب الرضا (علیه السلام)، 1402، قم.
32. طبرسی، حسن (1392ق)، مکارم الاخلاق، بیروت.
33. طبرسی، فضل (1415ق)، مجمع البیان، به کوشش گروهی از محققان، بیروت.
34. طوسی، محمد (1417ق)، الفهرست، به کوشش جواد قیومی، قم.
35. عرفائی، حسین (1389)، آموزش پزشکی از دیدگاه امام رضا (علیه السلام)، طب الرضا، مقالات اولین همایش علمی پژوهشی، مشهد.
36. فقه الرضا (1406)، منسوب به ابن بابویه، مشهد.
37. قاضی نعمان (1383ق/ 1963م)، دعائم الاسلام، به کوشش آصف فیضی، قاهره.
38. کراجکی، محمد بن علی (1322ق)، کنزالفوائد، تبریز.
39. کراجکی، محمد بن علی (‌1394ق)، معدن الجواهر، به کوشش احمد حسینی، قم.
40. کفعمی، ابراهیم (1403ق/1983م)، المصباح، بیروت.
41. کلینی، محمد (‌1391ق)، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران.
42. مجلسی، محمدباقر(1403ق/ 1983م)، بحارالانوار، بیروت.
43. محقق حلی، جعفر (1364)، المعتبر، به کوشش ناصر مکارم شیرازی و دیگران، قم.
44. مسند الامام الرضا (علیه السلام) (1406)، به کوشش عزیزالله عطاردی، مشهد.
45. میرداماد، محمدباقر (1380ش/ 1422ق)، الرواشح السماویة، به کوشش غلامحسین قیصریه ها و نعمت الله جلیلی، قم.
46. نجاشی، احمد (1407ق)، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم.
47. نراقی، احمد (‌1321ق)، عوائد الایام، تهران.
48. نورمحمدی، غلامرضا (1383)، نگارش احادیث طبی، پژوهش و حوزه، بهار و تابستان، شماره 17 و 18.
49. نوری، حسین (1408ق/ 1988م)، مستدرک الوسائل، بیروت.
50. هیثمی، علی (1356ق)، مجمع الزوائد، قاهره.
منبع مقاله :
ایزدی، مهدی و...‌[ دیگران]، (1392)، ابعاد شخصیت و زندگی حضرت امام رضا (ع)، تهران: دانشگاه امام صادق (ع)، چاپ اول