کاوشی پیرامون فرزندان امام حسن عسکری علیه السلام و اعتبارسنجی یک امامزاده منسوب به ایشان

مقدمه

درمیان تشیع، به فرزندان یا فرزندزادگان ائمه اطهار(ع)، «امامزاده» می گویند و اصطلاحا از باب ذکر حال و اراده محل، به مدفن و مزار متبرک آنان و بزرگان سادات که در سراسر شهرها و روستاهای ایران پراکنده است، واژه «امامزاده » اطلاق می گردد (ورجاوند، 1357، ج2: 392).

حضور این امامزادگان در نقاط مختلف ایران، پیامدهای سیاسی و مذهبی بسیاری داشته و باعث شده تا مذهب تشیع در مناطقی که در آن جا نفوذ چندانی نداشت، گسترش یابد و امروزه آنان مورد توجه خاص مردم می باشند (زاهدی، 1390: 12  14). با وجود این، در احوال این معصوم زادگان و شناخت نام و نسب آن ها، تحقیق جدی صورت نگرفته و این، سبب شده که امروزه برای یک امامزاده در شهرهای مختلف، بقعه و بارگاه ها ساخته شود (ر. ک: زاهدی، 1390: 47). از سویی دیگر، به اشتباه بارگاهی به یکی از فرزندان ائمه(ع) نسبت داده می شود. برای نمونه می توان به ادعایی که اخیراً در مورد انتساب مرقدی به عنوان یکی از فرزندان امام حسن عسکری(ع)صورت گرفته است، اشاره کرد (هاشمی بیدگلی: 1390). بدیهی است به جهت انتساب این بارگاه به امام عصر(باید حساسیت بیش تری نسبت به بررسی صحت و سقم این ادعا صورت گیرد تا مغرضان نتوانند به خاطر یک ادعا، مبانی اعتقادی شیعه را به سخره بگیرند و سودجویان نتوانند از این امر سوءاستفاده کنند. از این رو، برای بررسی دقیق این ادعا، پژوهش حاضر در سه محور تنظیم گردید:

1- بررسی تعداد فرزندان امام حسن عسکری(ع): تا روشن گردد که آیا امام، آن گونه که ادعا شده است، فرزندی به نام فاطمه داشته اند؟

2- تحلیل اوضاع سیاسی عصر حضرت: تا مشخص گردد بر فرض وجود فرزندی به نام فاطمه برای ایشان، آیا شرایط زمانه این اجازه را می دهد تا وی به همراه فرزند و همسر خود برای زیارت امام رضا(سفر کند؟

3- بررسی ادله خروج وچگونگی بیرون آمدن امام از سامرا: به منظور روشن شدن صحت و سقم آن.

تعداد فرزندان امام حسن عسکری(ع)و تحلیل اقوال مختلف

1- یک فرزند

نظر مشهور علمای شیعه این است که حضرت فرزندی غیر از حضرت حجت(عج)نداشته است (جمعی از محققین، 1427، ج13: 124  125). شهرت این قول، به حدی است که برخی بر این قول، ادعای اجماع و اتفاق کرده اند (رضوی، 1368: 329؛ عطاردی، 1413: 51).

بسیاری از علمای شیعه در کتاب های خود به این قول تصریح کرده اند. این تألیفات را می توان به دو دسته تقسیم کرد:

الف: کتاب های فضایل نگاری ومناقب نگاری ائمه(ع) که مهم ترین این کتاب ها عبارتند از:

ارشاد (شیخ مفید، 1413، ج2: 399)؛ تاج الموالید و وفیاتهم (علامه طبرسی، بی تا: 231)؛ مناقب آل ابی طالب (ابن شهر آشوب، 1379، ج4: 454  455)؛ کشف الغمه (اربلی، 1421، ج2: 909)؛ مناقب الطاهرین، تحفه الابرار فی مناقب الائمة الاطهار (طبری: 1379، ج2: 847  848 و همان، 1376: 169)؛ الدر النظیم فی مناقب الهامیم (شامی، 1420: 749  750)؛ تاریخ محمدی (کاشی، 1377: 147)؛ انیس المؤمنین (حموی، 1363: 229)؛ ینابیع المودة (قندوزی، 1422، ج3: 132) و اعیان شیعه (امین، بی تا، ج2: 40).

ب: کتاب های انساب، که اهم این کتاب ها عبارتند از:

المجدی فی انساب الطالبیین (العلوی العمری، 1380: 130 132)؛ الاصیلی فی انساب الطالبیین (ابن طقطقی، 1376: 161)؛ عمدة الطالب الصغری فی نسب آل ابی طالب (ابن عنبة، 1430: 242)؛ النفخة العنبریة فی انساب خیر البریة (الیمانی الموسوی، 1377: 69)؛ تشجیر عمدة الطالب (ابوجمیل، 1386: 80  81)؛ تحفة الطالب لمعرفة من ینتسب الی عبدالله و ابی طالب (الحسینی السمرقندی، 1389: 57)؛ رسالة زهرة المعقول فی نسب ثانی فرعی الرسول (النقیب الشدقمی، 1381: 164) و تهذیب حدائق الالباب فی الانساب (الفتونی عاملی، 1380: 313). نکته قابل ذکر این که درمیان کتاب های تاریخ محلی، کتاب «تاریخ قم» نیز به وجود یک فرزند برای امام تصریح کرده است (اشعری قمی، 1385: 531).

2- دو فرزند: یک پسر و یک دختر

این قول که درآن به نام دختر امام اشاره ای نشده است، در کتاب های الفوائد الرجالیه من تنقیح المقال (مامقانی، 1431: 408)؛ التتمة فی تواریخ الائمة(ع) (حسینی عاملی، 1412: 143) و جنات الخلود (امامی مدرسی، بی تا: 18) آمده است. علامه مامقانی)1351ه‍ ق)، این قول را در ضمن جدولی بیان می کند که خود او به آن جدول اعتماد ندارد و برخی از مطالب آن را خلاف واقع می داند (مامقانی، 1431: 405). حسینی عاملی، متوفای قرن یازدهم، این نظررا با عبارت «قیل» از کتاب مصباح کفعمی نقل می کند که علاوه بر این که لفظ «قیل » بر ضعیف بودن این نظر دلالت می کند، در کتاب «مصباح» این قول وجود ندارد.

امامی مدرسی بعد از ذکر این قول در جدول هیجدهم، می نویسد:

قول صحیح تر منحصر است به حضرت صاحب الزمان( که از حضرت نرجس بانو متولد شده است.

3- امام دارای دو فرزند پسر بوده

دراین قول سه دیدگاه وجود دارد:

الف: نام دو فرزند امام ذکر نشده و به وفات یکی از آنان در دوران حیات پدر معتقد است.

قائلین این قول، مسعودی در اثبات الوصیه (مسعودی، 1426: 260  261) و شیخ طوسی در الغیبة (شیخ طوسی، 1425: 245  246) می باشند که مستند هر دو، روایتی است که ابراهیم بن ادریس نقل کرده است. سند مسعودی این گونه است: «حدثنی الثقة من اخواننا عن ابراهیم بن ادریس…» و سند شیخ طوسی نیز به این ترتیب است: «عنه (شلمغانی)، قال: حدثنی الثقة عن ابراهیم بن ادریس…»، این روایت از لحاظ سند ضعیف است؛ به دلیل این که ناقل روایت هر دو سند، ابراهیم بن ادریس است که در کتاب های رجالی توثیقی برای او ذکر نشده است (خویی، بی تا، ج1: 202) و در سند مسعودی، واسطه میان مسعودی و ابراهیم بن ادریس و در سند شیخ طوسی واسطه میان شلمغانی و ابراهیم بن ادریس ذکر نشده و از او تعبیر ثقه شده است. شلمغانی نیز که در سند شیخ طوسی قرار دارد در کتاب های رجالی ضعیف معرفی شده است (خویی، بی تا، ج17: 46  47).

ب: امام غیر از حضرت مهدی(عج) فرزند دیگری به نام موسی داشته اند که در دوران غیبت صغرا در کنار حضرت حجت(عج) بوده است. این قول در دو جای کمال الدین (شیخ صدوق، 1395، ج2: باب43، ح19: 445  453 و ح22: 465470) و نوائب الدهور فی علائم الظهور (میرجهانی، 1379، ج3: 339  342) نقل شده است.

سند شیخ صدوق در کمال الدین، تشرف ابراهیم بن مهزیار و علی بن ابراهیم بن مهزیار به محضر امام زمان(عج)در دوران غیبت صغرا است ( رک: شیخ صدوق، 1359، ج2: 465  470 و 445  453). مشترک بودن موضوع اصلی دو داستان که جست وجو و تفحص از حضرت حجت(عج) است و تشابه آن دو از جنبه شیوه گفت وگو و روش شرفیاب شدن به دیدار حضرت؛ این گمان را تقویت می کند که هر دو داستان یکی است (طبسی، 1379: 89  90) و به گمان قوی بر فرض این که داستان صحیح باشد، به علی بن ابراهیم بن مهزیار مربوط است (مجلسی، 1363، ج52: 4647؛ دوانی، بی تا: 119  120 و تستری، 1418، ج7: 263).

راوی این دو روایت که علی بن ابراهیم بن مهزیار است؛ هم به لحاظ سند و هم به لحاظ محتوا مورد خدشه و مناقشه است. سند این روایت، به دلیل این که نام علی بن ابراهیم بن مهزیار (همان گونه که تستری ذکرمی کند) در هیچ یک ازکتاب های رجالی متقدم، مانند رجال نجاشی و رجال و فهرست شیخ طوسی ذکر نشده، ضعیف است (تستری، 1390: 108) و در کتاب های رجالی متاخر، همچون قاموس الرجال ومعجم الرجال توثیقی برای او ذکر نشده است (تستری، 1418، ج7: 263؛ خویی، بی تا، ج11: 193). علاوه بر این، در دو داستان، چند مطلب به شرح ذیل وجود دارد که باعث تشکیک وخدشه در صحت این دو جریان می گردد.

1- در دو داستان، همان طور که ذکر شد، جست وجو از اخبار خاندان امام حسن عسکری(ع) است؛ در حالی که در دوران غیبت صغرا واسطه میان شیعیان و حضرت حجت(عج) سفرای آن حضرت بوده که معروف حضور شیعیان بودند و شیعیان به آنان مراجعه می کردند بنابراین، چگونه ممکن است علی بن ابراهیم مهزیار به سفرای حضرت رجوع نکند و برای خبر گرفتن از خاندان ابومحمد در کوفه، مدینه و مکه به جست وجو بپردازد و از کسانی که از آن اطلاع و آگاهی ندارند، جویای حال ایشان شود (تستری، 1390: 108؛ طبسی، 1379: 90).

2- ذکر نام برادری به نام موسی برای امام زمان(، نیز سبب خدشه دراین داستان است. علامه مجلسی این مطلب را از امور شگفت آور، عجیب و مطلبی جدید بیان می کند (مجلسی، 1363، ج52: 47). تستری نیزمعتقداست این موضوع برخلاف اجماع علمای شیعه می باشد (تستری، 1410، ج1: 316). آیت الله خویی نیزبربطلان وکذب چنین مطلبی اذعان دارد (خویی، بی تا، ج1: 206). ازسوی دیگر، بسیار دور می نمایدکه علی بن ابراهیم بن مهزیار از وجود برادری برای امام زمان آگاه باشد و چنین امری بر وکلا و نواب حضرت مخفی مانده باشد. از این امر نباید غافل بود که شیخ طوسی (طوسی، 1417: 263  267) و طبری (طبری، 1413: 539  542)؛ این داستان را به سند دیگری از علی بن ابراهیم بن مهزیار آورده اند؛ با این تفاوت که در آن دو روایت، نامی از موسی به میان نیامده است (طبسی، 1379: 90).

میرجهانی طباطبایی (1281 ه‍ ق)، این روایت را از علی بن مهزیار نقل کرده و مستند ایشان در این روایت همان گونه که خود نقل می کند، کتاب کمال الدین است که با تطبیق روایت این کتاب (میرجهانی طباطبایی، 1379، ج3: 339  343) با روایت کتاب کمال الدین (شیخ صدوق، 1395، ج2، ح22: 465  470) واضح گردید که در این نسخه نوائب الدهور، راوی به جای علی بن ابراهیم بن مهزیار، به اشتباه علی بن مهزیار چاپ شده است که این روایت هم به لحاظ محتوا و هم به لحاظ سند مورد بررسی قرار گرفت.

ج. امام یازدهم(غیر از حضرت مهدی(عج)، فرزندی به نام علی، یا علی اصغر داشته اند. این قول در سراج الانساب (کیاء گیلانی، 1409: 94) و عقاید الایمان (کاشانی، بی تا: 255) ذکرشده است.

صاحب کتاب سراج الانساب، نسب شناس قرن دهم، براساس شجره نامه ای، سادات کسکن شهرستان سبزوار را از نوادگان علی اصغر، فرزند امام حسن عسکری(ع)معرفی می کند. در حالی که وی در جای دیگر از کتاب تصریح دارد که نسل ایشان به امام مهدی(عج) منحصر است (کیاء گیلانی، 1409: 73). نیز کاشانی در عقاید الایمان می نویسد:

ولدش در قائم( منحصر بود و بعضی علی بن الحسن را افزودند. (کاشانی، بی تا: 255).

از این بیان روشن می گردد که کاشانی نیز مانند مشهور برای امام حسن عسکری(ع)تنها یک فرزند قائل است و قول دیگر را ضعیف می داند.

4- سه فرزند

این قول که نام های فرزندان حضرت را فاطمه، دلالة و صاحب الامرمی داند، تنها در الهدایة الکبری نقل شده (خصیبی، 1419: 238)؛ که دراعتبارحسین بن حمدان خصیبی و کتابش خدشه شده است. حسین بن حمدان خصیبی از دانشمندان پرکار امامی است که درباره او اطلاعات کمی در منابع شیعی امامی وجود دارد و این اطلاعات نیز بیش تر در جهت تضعیف اوست. ابن غضائری از او با عنوان «کذّاب، فاسدالمذهب، لایلتفت الیه» یاد کرده است (ابن غضائری، بی تا: 54). نجاشی نیزازاو با عنوان «کان فاسدالمذهب» یاد کرده است (نجاشی، 1418: 68). کتاب الهدایة الکبری که مهم ترین اثر او به شمار می رود نیز از لحاظ سند و هم از لحاظ محتوا دارای اشکال است. به لحاظ سند، اکثر استادان حسین بن حمدان افرادی مجهول هستند و از نظر محتوا، محتوای کتاب در برخی موارد با آموزه های مسلم شیعی در تضاد است (صفری فروشانی، 1384: 15  46).

5- چهار فرزند

این قول درکتاب های تاریخ الائمة (بغدادی، 1318: 14)؛ الشجرة المبارکة (فخر رازی، 1377: 9293)؛ التذکرة فی الانساب (ابن المهنا، 1379: 111)؛ النجم الثاقب (طبرسی نوری، 1385: 213)؛ دو جای کتاب تاریخ اهل بیت (حسینی، 1410: 112  113) و المعقبون من آل ابی طالب (رجایی، 1385، ج2: 31) نقل شده است.

این کتاب ها اگرچه در تعداد فرزند با هم اشتراک نظر دارند؛ به لحاظ اختلاف آنان در تعداد پسران و دختران و اسم آن ها، به چهار قول تقسیم می شود:

الف: دو پسر به نام های محمد و موسی و دو دختر به نام های فاطمه و عایشه. این قول در کتاب های تاریخ الائمة (بغدادی، 1318: ص14)؛ النجم الثاقب (طبرسی نوری، 1387: 213) و تاریخ اهل بیت (حسینی 1410: 112113) ذکر شده است.

ابن ابی ثلج بغدادی (325 ه. ق) در کتاب تاریخ الائمه بعد از آن که چهار فرزند برای امام حسن عسکری(ع) معرفی می کند، در خصوص فاطمه می نویسد:

و ذهب علی الفریابی فاطمه من ولد الحسن بن علی العسکری(ع) (بغدادی، 1318: 14).

در زمینه نقل ابن ابی ثلج درمورد چهارفرزند امام حسن عسکری(ع)، کتاب با خورشید سامرا (طبسی، 1379: 79) و تثقیف الامة بسیر اولاد ائمة (حیدر المؤید، 1416: 498)، ناقل این روایت را نصر بن علی جهضمی می دانند که این صحیح نیست؛ به دلیل این که نصر بن علی جهضمی در سال (250 ه. ق) وفات یافته است(طهرانی، 1403 ج3: 212؛ حسینی، 1410: 18). بنابر این، وی نمی تواند راوی این قول باشد.

ناقل روایت ابن ابی ثلج، اگر به قرینه روایت بعد از آن، علی فریابی باشد؛ این روایت و روایت بعد از آن به لحاظ سند مورد اعتماد نیست؛ زیرا نام علی فریابی نه تنها در کتاب های رجالی نیامده؛ بلکه در سلسله اسناد راویان و مشایخ ابن ابی ثلج نیز نام او ذکر نشده است. او اگر ناقل این روایت احمد بن محمد فاریابی باشد (طهرانی، 1403، ج4: 474؛ حسینی، 1410: 36  37)؛ روایت باز هم قابل اعتماد نیست؛ برای این که در کتاب رجالی نام و ذکری از او نیامده و فقط او از کسانی است که در طرق برخی روایات قرار دارد (طهرانی، 1403، ج4: 474؛ امین، بی تا، ج3: 146). طبرسی نوری(1320 ه. ق) در نجم الثاقب، منبع این نظریه را کتاب تاریخ موالید الائمة(، تألیف نصر بن علی جهضمی ذکر می کند (طبرسی نوری، 1387: 213) که نقد آن به تفصیل گذشت.

همان گونه که حسینی در عنوان کتاب تاریخ اهل بیت آورده است، مطالب این کتاب را از بزرگان اهل حدیث، مانند ابن ابی ثلج نقل می کند و بی تردید با توجه به شباهت عبارات تاریخ اهل بیت (حسینی، 1410: 112  113) و تاریخ الائمة ابن ابی ثلج (بغدادی، 1318: 14)، به نظر می رسد عبارات کتابش را از کتاب تاریخ الائمه گرفته باشد که تحلیل آن گذشت.

ب: نام های پسران با قول قبل، اشتراک دارد و تفاوت این قول با قول قبل در نام یکی از دختران است که به جای عایشه، ام موسی ذکر شده است. این قول را فخر رازی در الشجرة المبارکة که به او منسوب است (فخر رازی، 1377: 93  99) و رجایی در المعقبون من آل ابی طالب (رجایی، 1385، ج2: 31) نقل می کنند.

انتساب کتاب الشجرة المبارکة به فخر رازی به دودلیل صحیح نیست:

1- درمنابع کهن، کتابی در انساب سادات به فخررازی منسوب نشده است.

2- فخررازی درعلم انساب تخصصی نداشته است؛ به دلیل این که به گواهی تاریخ، ایشان درسال های آخر عمر از شاگرد خود، عزیز الدین ابوطالب اسماعیل بن حسین محمد مروزی ازروقانی (574  614 یا 626ه‍ ق) درخواست می کند که کتابی در نسب برای او بنویسد تا بر آن دانش اطلاع یابد (المروزی ازروقانی، 1409: 5). لذا بسیار بعید می نماید که فخررازی بعدازمطالعه کتاب شاگردش، به این حد از توانایی برسد تا کتابی به پایه کتاب الشجرة المبارکة بنگارد که اتفاقاً از لحاظ مطلب تا اندازه قابل توجهی بر کتاب مختصر شاگردش، موسوم به الفخری ارجح هست. مضافاً این که در کتاب چاپ شده الشجرة المبارکة (اگر به نسخه کتاب اعتماد کنیم و در آن زیاداتی را تصور ننماییم) آشکارا علایق شیعی دیده می شود (ر. ک: فخر رازی، 1377: 72  79) که این مسئله با روحیه فخر رازی سازگار نیست (ر. ک: حسن انصاری، 1390: 463-476). نویسنده کتاب المعقبون من آل ابی طالب برای قول خود سندی ذکر نمی کند (رجایی، 1385، ج2: 31) و از آن جا که نویسنده از معاصرین است، قول او اعتبار چندانی ندارد. علاوه بر این، با توجه به شباهتی که میان عبارت کتاب المعقبون من آل ابی طالب و الشجرة المبارکة وجود دارد، به نظر می رسد او این قول را از کتاب الشجرة المبارکة نقل می کند که به تفصیل درباره الشجرة المبارکة مطالبی ذکر شد.

ج. در این قول نیز، مانند اقوال ذکر شده، نام های پسران محمد و موسی و نام یکی از دختران، فاطمه عنوان شده است. تفاوت این قول با دو قول ذکر شده در نام یکی از دختران است که نام او دلال عنوان گردیده است. این قول در التذکرة فی الانساب آمده است ( ابن المهنا، 1379: 111).

ابن طقطقی (م709ه. ق) که دارای توثیق بالایی در علم انساب است و از این جهت مورد ستایش آیت الله مرعشی نجفی قرار گرفته (مرعشی نجفی، 1410: 79)؛ در مورد ابن مهنا (نسب شناس قرن هفتم و صاحب کتاب التذکرة فی الانساب) می گوید: ایشان تحقیق کمی داشته و در کتاب او اغلاط بسیاری راه یافته است (ابن طقطقی، 1376: 300).

د. در این قول، سه پسر به نام موسی، حسین و الخلف و یک دختر به نام دحلاله برای امام ذکر شده است. این قول در تاریخ اهل بیت بیان گردیده است (حسینی، 1410: 112). سند این قول نسخه خطی کتاب هدایة الکبری است (همان: 27) که درباره مؤلف و محتویات کتاب به تفصیل، مطالبی ذکر شد.

6- شش فرزند

این قول در الدمعة الساکبة (بهبهانی، 1409، ج8: 352) و خلاصة الاخبار (موسوی، 1379: 739) نقل شده است. تفاوت این دو کتاب، در تعداد فرزندان پسر و دختر و نام های آنان است. بهبهانی(م 1258 ه. ق) برای امام حسن عسکری(ع) سه پسر و سه دختر بر می شمرد و غیر از محمد بن الحسن(ع)، نام دیگر فرزندان آن حضرت را ذکر نمی کند. موسوی متوفای قرن سیزدهم، برای آن حضرت، چهار پسر و دو دختر، به نام های حضرت مهدی(عج)، موسی، جعفر، ابراهیم، عایشه و فاطمه ذکر می کند.

در الدمعة الساکبه، این مطلب از کتاب نظم درر السمطین زرندی نقل شده است (بهبهانی، 1409، ج8: 351). اما مطالب این کتاب که نام کاملش «نظم درر السمطین فی فضایل المصطفی و المرتضی و البتول و السبطین» است؛ همان طور که از نام کتاب برمی آید؛ تا امام حسین (را در بر می گرفت و آن چه بهبهانی در مورد زمان شهادت امام حسن عسکری(ع)و تعداد فرزندان آن حضرت از این کتاب نقل می کند، دیده نشد. بر فرض این که زرندی این مطلب را در کتاب خود بیان کرده باشد، از آن جا که زرندی در سال (693 ه. ق) در مدینه متولد شده (الزرندی، 1377: 5) و در یکی از سال های (712، 750، 772 و 779 ه. ق) وفات یافته است (طهرانی، 1403، ج8: 126)؛ از علمای قرن هشتم به حساب می آید و طبعاً قول او نمی تواند مورد اعتماد و استناد قرار گیرد.

موسوی، متوفای قرن سیزدهم، در خلاصة الاخبار وقتی مشخصات امام حسن عسکری(ع) را نقل می کند، درباره فرزندان آن حضرت می نویسد:

ولد خلفش، جناب قائم آل محمد، صاحب الامر(عج)؛ بعضی گفته اند او را فرزندی به غیر از صاحب الامر نبود و بعضی گفته اند که اولاد او موسی و جعفر و ابراهیم و عایشه و فاطمه بوده اند و شیخ مفید گفته است او را به جز خلف صالح فرزند دیگری نمی دانیم.

در آخر نیز می نویسد:

حاجب سلام الله علیه، عثمان بن سعید و پسر آن جناب، محمد بن الحسن (موسوی، 1379: 739).

این عبارت گویای آن است که موسوی بر این اعتقاد بوده که حضرت فرزندی غیر از امام مهدی(عج) ندارد و اگر فرزندان دیگری برای امام ذکر می کند، نقل اقوال دیگران است.

7- هفت فرزند

چهار پسر و سه دختر به نام های مهدی(عج)، موسی، جعفر، ابراهیم، فاطمه، عایشه و دلاله:

این قول در راحة الارواح (شیعی سبزواری، 1378: 266  267) و التتمة فی التواریخ الائمه(ع) (حسینی عاملی، 1412: 143) نقل شده است. سبزواری سند این قول را ذکر نمی کند و از آن جا که او از علمای قرن هشتم بوده، به قول او نمی توان اعتماد کرد. حسینی عاملی نیز این قول را از کتاب کشف الغمة اربلی (692ه ق) نقل می کند که در کشف الغمه چنین قولی وجود ندارد؛ بلکه همان طور که اشاره شد، اربلی تصریح می کند که امام غیر از امام زمان(فرزند دیگری نداشته اند (اربلی، 1412، ج2: 909).

بر اساس تحلیل هایی که ذکر شد، قول مشهور علمای شیعه، مبنی بر تک فرزند بودن امام حسن عسکری(ع)ثابت می گردد. مؤید دیگر این که در حوادث زمان شهادت حضرت نیز، اثری از فرزندان ادعایی این اقوال نیست (مفید، 1413، ج 2: 231؛ ابن شهر آشوب، 1379، ج4: 455).

بررسی زندگی سیاسی امام حسن عسکری(ع)

بر فرض وجود فرزندی به نام فاطمه برای حضرت، زندگی ایشان به شدت تحت نظر بوده وتمام اقدامات آن حضرت، به شدت از سوی حاکمان عباسی کنترل می شد؛ لذا خروج ازسامرا برای امام امکان نداشت. در ادامه، نمونه هایی از فشارهای سیاسی توسط حکومت عباسی بر امام ذکر می شود.

امام حسن عسکری(ع)در سال (234ه. ق)، به همراه پدر بزرگوارشان از مدینه به سامرا آمدند و تا هنگام شهادت (260ه‍ ق)، بیست و شش سال در سامرا بودند(جمعی از محققین، 1427، ج13: 47). سامرا یک پادگان و شهر نظامی بود (ابن طقطقی، 1360: 320-322) و احضار امام هادی و امام عسکری(ع) (ابن الجوزی، 1418: 322) به این شهر، برای این بود که فعالیت های آن دو امام کنترل و از خطرات احتمالی علیه حکومت جلوگیری شود.

علاوه بر احضار امام عسکری(ع) به شهر سامرا و سکونت درمحله عسکر، حضرت بایست هفته ای دو روز (دوشنبه و پنج شنبه) به دارالخلافة می رفت و حضور خود را ثبت می کرد (طوسی، 1425: 215). این روایت نشان می دهد که حضور امام در سامرا، هر چند به ظاهر محترمانه بوده است؛ در واقع، نوعی حبس حساب می آمد و امام حق خروج از سامرا را نداشت.

طبق نقل مسعودی (436ه. ق)، امام عسکری(ع)با شیعیان از پشت پرده سخن می گفت؛ جز روزهایی که سوار مرکب می شد و به دارالخلافه می رفت (مسعودی، 1426: 272).

بر اساس نقل الخرائج و الجرائح، در یکی از روزها که قرار بود امام به دارالخلافه بروند و مردم برای دیدار حضرت منتظر بودند، نامه ای از طرف امام صادر شد که کسی بر من سلام نکند و حتی به طرف من اشاره من نکند و در بین خودتان نیز اشاره نکنید و مرا به همدیگر معرّفی ننمایید؛ زیرا در امان نیستید (قطب راوندی، 1409، ج1: 439). از طرف دیگر، امام در مدت امامت خود چندین بار به زندان افتاد و در زندان، ایشان را مورد اذیت و آزار قرار می دادند که می توان به زندان صالح بن وصیف، علی بن نارمش(اوتامش)، نحریر، سعیدحاجب و علی بن جرین اشاره کرد (رک: مفید، 1413، ج234: 2-334؛ کلینی، 1362، ج1: 508 و 513؛ مجلسی، 1363، ج50: 313؛ مسعودی، 1426: 253).

شاید علت اصلی این همه فشار و سختی و تحت نظر داشتن حضرت، این باشد که از ولادت حضرت مهدی(عج)جلوگیری کنند. به همین دلیل، امام، تولد فرزندش را از مردم، جز افراد مورد اعتماد مخفی نگه می داشت (صدوق، 1359، ج2: 433). نیز بر اساس گزارش شیخ مفید، آن حضرت به دلیل دشواری و سختی زمان، فرزندش را مخفی می کرد و چون خلیفه عباسی می دانست که شیعیان منتظر چنین فرزندی هستند، به شدت دنبال ایشان بود (مفید، 1413، ج2: 336). این شرایط نشان دهنده اوج خفقان ایجاد شده از طرف حکومت عباسی است.

طبق نقل کمال الدین، امام عسکری(ع)در نامه ای فرمودند:

آن ها خواستند مرا به قتل برسانند تا این نسل را قطع کنند و خداوند قول آن ها را دروغ در آورد (صدوق، 1359، ج2: 223).

شبیه این عبارت در کتاب الغیبة طوسی نیز آمده است (طوسی، 1425: 223). اثبات الوصیة نیز می نویسد:

بعد از آن که امام از زندان معتمد آزاد گردید، خط آن حضرت دیده شد که نوشته است: آنان اراده کردند که نور خدا را با دهان هایشان خاموش کنند؛ ولی خداوند تمام کننده نور خود است؛ هر چند کافران کراهت داشته باشند[1] (مسعودی، 1426: 255).

از این رو، امام به دلیل این شرایط و کنترل شدید خلفای عباسی بر زندگی ایشان، مادر و فرزند خود را در سال (259ه. ق) به مکه فرستاد و مادر خود را از حوادثی که در سال (260ه. ق) رخ می دهد، آگاه کرده و مواریث امامت را به فرزندش سپرد (همان).

مأموران دستگاه خلافت عباسی، به بهانه های مختلف برای پیدا کردن فرزند گرامی امام و از بین بردن او، به خانه حضرت رفت و آمد بسیار می کردند. گزارش احمد بن عبید اللّه بن خاقان، نمونه ای از این حرکت ها را نشان می دهد. بر اساس این گزارش، پس از وفات امام، خانه امام عسکری(ع)به دستور خلیفه بررسی دقیق شد و همه چیز مهر و موم گردید و پس از آن، تلاش های پیگیرانه ای برای یافتن فرزندی از آن حضرت آغاز شد؛ حتی کنیزان امام تحت نظر قرار گرفتند تا معلوم شود کدام یک از آن ها باردار است و در یک مورد، یکی از آن ها را که حمل او احتمال داده می شد، در حجره ای تحت مراقبت قرار دادند تا وقتی که باردار نبودن وی مسلم شد. آن ها در نهایت، میراث امام را میان مادر و برادرش، جعفر تقسیم کردند (مفید، 1413، ج2: 321).

باتوجه به این گزاره ها و شواهد تاریخی، آیا سفر امام به ایران به نظر شما ممکن بوده است؟!

نقد و بررسی ادعایی در خصوص حضور امام حسن عسکری(ع)در آران و بیدگل

در کتابی که درسال (1390ش)، تحت عنوان «نگینی بر انگشتر کویر»[2] در احوال فاطمه، دختر امام حسن عسکری(ع)به رشته تحریر در آمده، نویسنده درصدد اثبات حضور امام حسن عسکری(ع) در منطقه آران و بیدگل است و نیز این که امامزاده سیده فاطمه فرزند ایشان است. وی در ادامه از دلایل و چگونگی آمدن حضرت نیز سخن گفته است. به هررو، این کتاب با دیدی جامع وعلمی به موضوع مورد بحث نپرداخته و دارای کاستی های فراوانی است. نقدهای وارد بر این کتاب در سه حوزه نقد محتوایی، استنادی و ساختاری قابل طرح و بررسی است:

1- نقدهای محتوایی

الف: استناد به حدسیات شخصی

نویسنده کتاب یکی از دلایل ورود امام، به منطقه آران وبیدگل را این گونه بیان می کند:

توضیح این که ما از وضعیت مختلف آن عصر چهل حصاران[3] اطلاعی نداریم.

احتمال این که موقعیت و مسائلی حاد ایجاب شده که اقتضا می نموده آن حضرت بر این منطقه عنایت و تفضلی بنماید؛ همان گونه که ضرورت اقتضا نموده وقتی مردم چهل حصاران و کاشان و فین نزد امام باقر(رفته و درخواست راهنما و پیشوا نمودند، ایشان حضرت سلطانعلی را که از دلبندان خود بود، به همراه آنان فرستاد (هاشمی تبار بیدگلی، 1390: 89).

یکی دیگر از دلایل آمدن امام را، قرار دادن خدام صالح برای نظارت بر امورات بقاع و زنده نگه داشتنن آثار و ابنیه اولاد و احفاد ائمه ذکر می کند ( همان: 95). در این دو استدلال، دلیل قانع کننده ای برای حضور امام در آران و بیدگل ارائه نمی شود، و نویسنده به دلایل حدسی استناد می کند. در دلیل اول، علت حضور امام را صرف احتمالی دانسته و شاهدی نیز برای آن ذکر نشده و برای دلیل دوم نیز هیچ سندی ذکر نگردیده است.

ب: استنادبه دلایل ذوقی

نویسنده، یکی ازجهات حضور امام را در آران و بیدگل، تجلیل مقام امامزادگان بیان می کند. او در توضیح این دلیل می نویسد:

یکی از دلایل، روشن نمودن و بیان عظمت و قدر و مقام جلالت امامزادگان در نزد خداوند است که جز خدا و امام معصوم کسی بر آن واقف نیست. لذا برای درک و شناخت بیش تر و تمسک به ذیل عنایت آن بزرگواران، لازم به نظر می رسد امام در مجمعی قدر و مقام امام زاده ای را بیان نموده، تا مردم بهره ای بیش تر از انوار مقدسه آنان ببرند.

نویسنده در ادامه، دو حدیث از امام رضا و امام حسن مجتبی(ع) در ثواب زیارت امامزاده هادی، فرزند امام سجاد (ع) و امام زاده هاشم، فرزند امام علی (ع) ذکر می کند (همان: 95-96). در این دلیل، حدیثی در فضیلت و شأن امامزادگان مدفون در آران و بیدگل از امام حسن عسکری(ع)نقل نشده و صرف نقل روایت در شأن و مقام امامزاده ای نمی تواند دلیل زیارت امام از آن امامزاده باشد. به عنوان نمونه هیچ منبعی نقل نکرده که امام حسن مجتبی(ع) به زیارت امامزاده هاشم آمده باشد. ذوق گرایی نویسنده دراین دلیل، به خوبی مشهود است.

ج: استنادبه دلایل غیرمربوط

یکی از دلایل دیگر نویسنده، خط سیر و مسیر عبوری است که برای رسیدن به خراسان ازدل کویر می گذرد. او در توضیح این دلیل می نویسد:

یکی از دلایل نقلی که می توان درباره ورود امام عسکری(ع)به چهل حصاران به آن استناد کرد، خط سیر و جاده ای بوده که از دل کویر به ناحیه خراسان وارد می شد. مورخین از ابن حوقل و ابن خردابه گرفته تا حمدالله مستوفی درباره این خط سیر اتفاق نظر دارند و درباره عبور امام رضا(ع) از مدینه تا مرو یکی از راه هایی را که نقل نموده اند؛ همین مسیر است که احتمالاً امام حسن عسکری(ع) نیز از همان خط سیر عبورکرده و ازچهل حصاران و بیدگل گذشته اند. در این قسمت، به چند سند و نقل در باب مسیر حضرت امام حسن عسکری(ع)و چگونگی عبور ایشان از کویر اشاره می نماییم.

نویسنده در ادامه، برخلاف ادعای خود، سندی در مورد سفر حضرت ارائه نمی دهد (همان: 101105). همان طور که اشاره شد، در این دلیل، سندی برای سفر امام ارائه نمی شود و این که یکی از مسیرهایی که از عراق به مرو منتهی می شود، از دل کویر و ناحیه آران و بیدگل می گذرد و فرض این که امام رضا(و حضرت معصومه (این مسیر را طی کرده باشند؛ این امر نمی تواند دلیل بر خروج امام از سامرا و رفتن ایشان به مرو باشد. علاوه بر این، مسیری که امام رضا( طی کرده و در تمام نقاطی که از آن جا عبور کرده اند، اثری از عبور ایشان به چشم می خورد و قدمگاه ها و مساجد زیادی ساخته شده است (عرفان منش، 1376: 9  134) و همان گونه که در گرگان که احتمال حضور امام حسن عسکری(ع)به وسیله طی الارض وجود دارد، قدمگاه و مسجدی به نام آن حضرت ساخته شده است (هاشمی تبار بیدگلی، 1390: 122  123)؛ باید مانند امام رضا(در تمامی این مسیر اثری از عبور ایشان یافت شود؛ در حالی که هیچ قدمگاه و مسجدی به نام ایشان در مسیری که نویسنده به عنوان مسیر عبور حضرت ذکر کرده است؛ وجود ندارد. مسجدی نیز که در قم به نام ایشان است، به گواهی تاریخ به دستور آن حضرت و به وسیله وکیل ایشان، احمد بن اسحاق اشعری ساخته شده است (فقیهی، بی تا: 123). لذا این مسجد، دلیلی بر حضور آن حضرت در قم محسوب نمی شود.

د: تناقض گویی

نویسنده، بعد از بیان دلایل نقلی در فصل چهارم کتاب، در فصل پنجم با عنوان «چگونگی آمدن امام حسن عسکری(ع) به چهل حصاران و بیدگل» به زعم خود دلیل عقلی طرح کرده و می نویسد:

این امر برای ما مسلمانان و شیعیان ثابت، قطعی و یقینی است که حجت خدا عین الله الناظره است و از حالات و کارهای رعیت مطلع است، و دنیا در نزد امام، مانند درهم در دست یکی از ماها است؛ چنان که دراخبار بسیاری که اکثر آن ها در جلد هفتم بحار آمده است…

وی در ادامه احادیثی را در این موضوع نقل کرده و برای اثبات این که امام معصوم با قدرتی که بر تکوین دارد، می تواند همه جا حضور یابد، نمونه هایی از طی الارض ائمه(ع) را ذکر می کند که فقط یکی از آن ها به امام حسن عسکری(ع)، مبنی بر طی الارض حضرت به جرجان مربوط است. نویسنده بعد از ذکراین دلایل و شواهد باکمک دلایل نقلی این گونه نتیجه می گیرد:

پس، با بیان این وقایع و حوادث که نمونه ای چند از ده ها و صدها نمونه از زندگی ائمه بزرگوار شیعه است، دیگر جای هیچ گونه شک و شبهه ای باقی نمی ماند که امام عسکری(ع)با طی الارض به ایران و زیارت جدش، علی بن موسی الرضا (آمده باشد و به جهات مختلف که در صفحات قبل گفته شد، در چهل حصاران هم نزول اجلال فرموده باشد و شیعیان به خدمت او رسیده باشند و از طرف دیگر از نظر دشمنان در همان زندان عسکر باشد (هاشمی تبار بیدگلی، 1390: 107  118).

دلیل ذکر شده دلیل عقلی نیست؛ بلکه دلیل نقلی است؛ همان طور که نویسنده این دلیل را از روایات استفاده می کند. علاوه بر این، این دلیل صرفاً امکان حضور امام در طوس را باطی الارض ثابت می کند؛ اما برای وقوع چنین سفری باید دلیل خاص ارائه شود؛ در حالی که در هیچ کتابی، طی الارض امام حسن عسکری(ع)به طوس جهت زیارت امام هشتم نقل نشده و تنها طی الارض امام به جرجان نقل شده است، که این نیز خواهد گذشت که به لحاظ سند، قابل اعتماد نیست. دلایل نقلی، علاوه بر این که به کمک این دلیل نمی آید، با این دلیل در تناقض است؛ زیرا دلایل نقلی که نقد آنان گذشت، بر سفر عادی امام دلالت داشته ونویسنده در این دلیل به تناقض گویی دچار شده است؛ زیرا در دلایل قبلی تمام هدف او این است که سفر عادی امام را ثابت کند؛ از این رو، خط سیر و مسیر حرکت امام را ترسیم می کند؛ اما دراین دلیل، چگونگی آمدن امام را با طی الارض ثابت می کند.

2- نقدهایی استنادی

الف: استناد به منابع مجهول وضعیف

نویسنده، علت حضور امام را آران و بیدگل این گونه مطرح کرده است:

در تذکره امامزادگان منقول است:

در هر مکانی که مرقد امامزاده ای بود و امام حسن عسکری(ع)در آن جا قدم می نهادند، دستور بازسازی و تعمیرات لازم نمای آن را صادر می کردند. از این رو، کشف و بازسازی توسط امام و معرفی آن بزرگواران به وسیله حجت حق، می تواند دلیلی دیگر بر آمدن حضرت باشد.

او همچنین دلیل دیگر حضور را این گونه می نویسد:

چون این بقاع متبرکه، منبع درآمدی در ابتدای امر نداشتند؛ در همه تذکره جات مکتوب است، چه امام رضا( و چه امام عسکری(ع) در موقع زیارت فلان امامزاده مبلغی را صرف حفر قنات یا مزرعه ای می نمودند تا منبع درآمدی جهت شمع و چراغ و غیره برای بقاع متبرکه باشد (همان: 95 -94).

نویسنده مستند خود را تذکره امامزادگان ذکر می کند؛ اما مشخصاتی از تذکره هایی که این سخن را نقل کرده اند، ارائه نمی دهد. در حقیقت، نویسنده به منبعی مجهول استناد کرده است و روشن نیست تذکره هایی که او به آن ها استناد داده است به مرقدهای امامزادگان آران و بیدگل ارتباطی دارد یا خیر. علاوه براین، تذکره ها معمولاً سند ندارد و از کتاب های متأخر نقل شده اند؛ همان گونه که در تذکره امامزاده هاشم بن علی بیان خواهد شد.

ب: استناد به منابع ضعیف وغیرمعتبر

منابعی که نویسنده برای سفر امام حسن عسکری(ع)وتوقف آن حضرت در آران و بیدگل و وفات دختر هفت یا هشت ساله ایشان به نام فاطمه و دفن جسد او درجوار امامزاده هاشم ذکر می کند، عبارتند از: تذکره امامزاده هادی، فرزند امام سجاد (ع)؛ کتاب تحفه های هاشمیه و جنات الثمانیه؛ تذکره امامزاده هاشم بن علی؛ زبدة التصانیف و بهجة الواعظین (همان: 62 63 و 90). براساس آنچه نویسنده خود به آن اذعان دارد، تمام منابع ذکرشده باواسطه یا بدون واسطه از دو کتاب زبدة التصانیف و بهجة الواعظین نقل شده است (همان: 63 64). این دو کتاب مورد بررسی قرار می گیرد:

زبدة التصانیف، کتابی فارسی است که توسط حیدر بن محمد خوانساری در قرن یازدهم هجری با موضوع عقاید نگاشته شده. (طهرانی: 1403، ج12: 2223) که شامل یک مقدمه، دوازده باب (هر باب، دوازده فصل و یک خاتمه) می باشد. فصل نهم از باب هفتم این کتاب، به امام رضا ( و فصل یازدهم این باب به امام حسن عسکری(ع)و حضرت مهدی(عج)اختصاص یافته و در بخشی از آخر کتاب به فضیلت زیارت و آداب آن پرداخته شده است. انتظار می رفت در این فصول، سفر امام به سرزمین طوس و توقف ایشان در آران و بیدگل ذکر شود؛ در حالی که این گونه نیست. علاوه بر این، در فصل دوازدهم، باب هفتم در بیان مشخصات فردی اهل بیت (ع)، فقط حضرت حجت(عج) را فرزند امام حسن عسکری(ع)معرفی کرده و می نویسد:

یازدهم امام حسن عسکری(ع)… ولد خلفش همین صاحب الامر(عج) می باشد (خوانساری، بی تا: 130).

در مورد کتاب بهجة الواعظین: از مؤلف و محتوای این کتاب اطلاعی به دستمان نرسید و به رغم تلاش فراوان، این کتاب در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی هم یافت نشد و در کتاب هایی که به معرفی کتاب ها اختصاص یافته و مشخصات کتاب ها را از نام نویسنده و موضوع کتاب ارائه می دهند، مانند الذریعة الی تصانیف الشیعه آقابزرگ طهرانی و نیز کشف الاستار عن وجه الکتب و الاسفار خوانساری؛ این کتاب معرفی نشده بود. عدم معرفی کتاب، گویای عدم توجه علما به این کتاب است. علاوه بر نقدهای وارد بر این دو کتاب، بر فرض این که در آن دو کتاب این سفر ذکرشده باشد، به دلیل این که نگارش این دو بعد از قرن یازدهم هجری و جزء منابع مطالعاتی محسوب می شود و در کتاب های متقدم، مانند تاریخ قم که فصلی را به ورود علویان اختصاص داده (اشعری قمی، 1385: 536  675)؛ به عبور امام حسن عسکری(ع) از منطقه آران و بیدگل که در آن زمان از توابع قم بوده؛ اشاره ای صورت نگرفته است (هاشمی تبار بیدگلی، 1390: 28)؛ این مطلب قابل اعتنا نمی باشد و علاوه بر این، علمای انساب که وفات فاطمه دختر حضرت را نقل کرده (ر. ک: فخر رازی، 1377: 92  93 و رجایی، 1385، ج2: 31)؛ شهری را برای محل وفات ایشان ذکر نمی کنند. همین امر، دلالت دارد که او در همان سامرا که متبادر به ذهن است، از دنیا رفته و در همان جا دفن گردیده است و اگر در جای دیگری غیر از سامرا رحلت کرده بود، کتاب های انساب آن را یادآور می شدند.

ج: استنادبه منابع غیرمرتبط

نویسنده، منابعی را برای سفر امام حسن عسکری(ع)، به سرزمین طوس، جهت زیارت امام رضا( و توقف آن حضرت در آران و بیدگل ذکر کرده که در آن منابع، از این سفرسخنی به میان نیامده است. این منابع عبارتند از: کنزالانساب، بهرالنصاب، بحارالانوار، کرامات الصالحین، مجموعه زندگانی چهارده معصوم(، حدیث اهل بیت ( (هاشمی تبار بیدگلی، 1390: 91  92). این منابع علاوه براین که به بحث ارتباطی نداشته و بر مورد ادعا شده دلالت ندارد، از لحاظ سند و محتوا دارای اشکالاتی به شرح ذیل است:

در کتاب بحارالانوار، در مورد طی الارض امام حسن عسکری(ع) به جرجان روایتی بیان شده (مجلسی، 1363، ج50: 262  263). این روایت که از کتاب الخرائج و الجرائح نقل گردیده (قطب رواندی، 1409، ج1: 424  425)؛ از لحاظ سند ضعیف است؛ زیرا در سند روایت، جعفر بن شریف وجود دارد که آیت الله خویی(، او را مجهول و روایتش را ضعیف می داند (خویی، بی تا، ج4: 73) و مؤلف کتاب کرامات الصالحین، موضوع طی الارض امام به جرجان را از بحارالانوار نقل کرده (شریف رازی، 1375: 190) که نقد آن گذشت.

کتاب بهرالنصّاب، هم از لحاظ سند و هم از لحاظ محتوا موردخدشه ومناقشه واقع شده است. نویسنده کتاب نگینی بر انگشتر کویر، کتاب بهرالنصّاب را از آثار ابومخنف لوط بن یحیی خزاعی برمی شمارد؛ اما در پاورقی در توضیح شخصیت ابومخنف، او را ابومخنف لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف بن سلیم ازدی عامدی کوفی معرفی می کند. از آن جا که طبق نقل خود نویسنده، به استناد کتاب کشف الارتیاب، ابومخنف، در یکی از سال های (151، 157، 158 ه. ق) از دنیا رفته است (هاشمی تبار بیدگلی، 1390: 91)؛ به طور طبیعی نباید حوادث مربوط به سال های امامت امام حسن عسکری(ع) (254260ه‍ ق)، در کتاب ایشان باشد. این جا دو احتمال مطرح می شود:

1- مؤلف کتاب شخص دیگری است و انتساب این کتاب به ابومخنف درست نیست؛

2- بخشی از این کتاب، از سوی ابومخنف نگاشته شده و شخص دیگری، حوادث سال های بعد از وفات ابومخنف را به این کتاب افزوده است. آقابزرگ طهرانی قول دوم را تأیید می کند. او درباره این کتاب می نویسد:

این کتاب که در سال هزار و دویست و شصت و هشت به فارسی چاپ شده است ابتدای آن ترجمه اقوال و گفتار ابی مخنف و قسمت آخر کتاب، به قلم نصرالله تفرشی نگاشته شده و ایشان کتاب بهرالنصاب را کامل کرده است (طهرانی، 1403، ج3: 164  165).

برعبارتی که نویسنده از کتاب بهرالنصّاب در مورد امام حسن عسکری(ع)نقل می کند (هاشمی تبار بیدگلی، 1390: 92  93)؛ اشکالات فراوانی وارد است که برخی ازآن هاعبارتنداز:

1- ضعف مستندات کتاب: عبارات ذکرشده در کتاب بهرالنصّاب، به دونفر ذیل استناد داده شده است:

الف: شیخ حسن خزاعی که فردی مجهول است ودرهیچ یک از کتاب های رجالی از او نامی برده نشده است؛

ب: شیخ مفید که مطالب نقل شده از او، در هیچ کدام از کتاب های ایشان وجود ندارد.

2- عدم سازگاری مطالب با تاریخ و فضای حاکم بر زندگی امام: در عبارات این کتاب، از لشکرکشی امام حسن عسکری(ع)، پیروزی ایشان در نبرد با سپاه شام و کشته شدن هفتاد هزار نفر از خوارج به دست حضرت خبر می دهد! که هیچ یک از این گزاره ها با فضای حاکم بر زندگی امام سازگاری ندارد. به علاوه گزارش سفر امام به قم، بدین جهت به شیخ مفید مستند شده که ایشان (طبق عبارات این کتاب آن چه را دیده است، گزارش می کند. چگونه ممکن شیخ مفید (متوفای 413ه. ق) حوادث مربوط به دوران امامت امام عسکری(ع)(254 -260 ه. ق) را دیده باشد؟!

3- توجیهاتی بسیار عامیانه و دور ازشان امام معصوم: در عبارات این کتاب، مواردی عامیانه دیده می شود؛ از جمله این که امام حسن عسکری(ع) در سفر به ری هدایایی را که مردم برای آن حضرت می آورند، نپذیرفته وعلت آن را این گونه بیان می کند:

خون ناحق ریخته حضرت امام حسین (به سبب ملک ری بود!

سوال این جاست آیا این توجیه نسبت به شهری مانند ری، باسابقه شیعه بودن مردم آن و حضور وکلای ائمه(ع)، در آن شهر معقول است و آیا شخصی مانند امام این گونه عامیانه استدلال می کند؟!

4- اشتباهات بسیار فاحش: در عبارات این کتاب، امام حسن عسکری(ع) هنگام ترک لواسان، یحیی بن عبدالله بن محمد بن فضل بن قاسم بن اسحق بن هارون بن محمد بن حسین بن حضرت امام حسن عسکری(ع) را به عنوان وکیل خود در این شهر قرار می دهند. سوال این است که امام عسکری در 28 سالگی به شهادت رسیدند؛ پس چگونه ممکن است نسل نهم بعد از خود را دیده باشند؟! و با توجه به این که علمای انساب هر سه نفر در یک نسل را به لحاظ زمانی صد سال حساب می کنند؛ معنای این سخن آن است که امام، شخصی را که سیصد سال بعد از ایشان به دنیا آمده است، دیده و او را وکیل خود قرار داده است!

کتاب کنزالانساب نیز مانند کتاب قبل، به لحاظ مولف و محتوا مورد خدشه و مناقشه است. مؤلف این کتاب، سید مرتضی علم الهدی (436 ه. ق) معرفی شده که انتساب کتابی به زبان فارسی به سید مرتضی علم الهدی (436 ه. ق) به سه دلیل صحیح نیست:

1- سید مرتضی علم الهدی در علومی مانند کلام، فقه، اصول فقه، ادبیات و نحو و شعر و لغت تبحر خاصی داشته است (امین، بی تا، ج8: 213  219؛ قمی، 1351: 476  480)؛ اما در هیچ جا تخصص او در علم انساب ذکر نشده است.

2- رجالیون و شرح حال نویسان کتابی به این اسم برای سید مرتضی علم الهدی ذکر نکرده اند.

3- نگارش کتاب به زبان فارسی، دلیل بر آن است که این کتاب از سید مرتضی علم الهدی نیست؛ زیرا ایشان در سال (355ه. ق) در بغداد متولد شد و در سال (436ه. ق) در همان شهر از دنیا رفت (امین، بی تا، ج8: 213؛ خضری، 1386: 351). با توجه به این که مسلک علما، حتی علمای ایرانی در آن زمان این بوده که کتاب های خود را به زبان عربی بنگارند، چه ضرورتی باعث شده که سید مرتضی علم الهدی که عرب زبان بوده، کتابی به فارسی تألیف کند؟!

در مورد محتوای این کتاب، نسابه معاصر، سید مهدی رجایی، از شاگردان عالم انساب، آیت الله العظمی مرعشی نجفی( می گوید: این کتاب به لحاظ محتوا بسیار ضعیف است و اگر کسی کم تر اطلاعی از تاریخ داشته باشد، خود مشاهده می کند که نوشته های این کتاب باوقایع تاریخی سازگاری ندارد.

علاوه بر اشکالات ذکر شده در مورد دو کتاب بهر النصاب و کنزالانساب؛ شواهدی وجود دارد که سه کتاب بهرالنصّاب، کنزالانساب و بحرالانساب در حقیقت یک کتاب هستند:

1- فهرست واره دست نوشته های ایران (دنا) که عناوین نسخه های خطی موجود در کتابخانه های ایران را فهرست کرده است؛ می نویسد: «بحرالانساب – کنزالانساب - بحرالنصاب و المصاب» ( درایتی، 1389: 414415).

2- شباهتی که بین محتوای این کتاب های وجود دارد: نویسنده تصویری از صفحه141 کتاب بهرالنصّاب و 1018 کتاب کنزالانساب ارائه داده است (هاشمی تبار بیدگلی، 1390: 167). همچنین بر اساس نسخه ای که از کتاب بحرالانساب در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی وجود دارد و نیز با مشاهده مطالب این سه کتاب روشن می گردد که عبارت هر سه کتاب به هم شباهت بسیاری دارند. با ذکر این شواهد بعید نیست که مؤلف این کتاب ها یک نفر باشد.

در صفحه اول کتاب، مؤلف بحرالانساب امام صادق(ومترجم سید مرتضی (436ه‍ ق) ذکر شده و در خصوص این که کتاب چگونه به سید مرتضی رسیده، آمده است: کتاب شریف مدت زمان زیادی در مسجد الاقصی بود، درسال (650 ه‍ ق)، ابوطالب بن ابی جعفر بن عمران بن امام محمدتقی( این کتاب را از مسجد الاقصی به سبزوار آورد. بعد از وفات او سید مرتضی این کتاب را یافت وبه فارسی ترجمه کرد. سؤال این است: سید مرتضی که در سال (436ه. ق) از دنیا رفته است، چگونه می تواند کتابی را که ابوطالب، از نوادگان امام محمدتقی(در سال (650ه. ق) یافته است، به فارسی ترجمه کند؟!

مطالبی که در کتاب مجموعه زندگانی چهارده معصوم( در خصوص سفر امام حسن عسکری(ع)، ذکر شده است (عمادزاده، 1348، ج2: 558  559)، قابل استناد نیست. به دلیل این که سندی در این کتاب برای این مطالب ذکر نشده و از آن جا که عمادزاده از نویسندگان معاصر است، قولش اعتبار چندانی ندارد. علاوه بر این، عبارات کتاب گویای آن است که وی این مطالب را از کتاب بهرالنصاب، کنزالانساب و بحرالانساب نقل می کند که به تفصیل درباره آن کتاب مطالبی ذکر شد. همچنین مستند کتاب حدیث اهل بیت (بهتاش، 1387: 350)، کتاب مجموعه زندگانی چهارده معصوم( است که درباره اعتبار آن کتاب مطالبی گفته شد.

3- عدم رعایت قواعد پژوهشی

نویسنده قوانین پژوهشی را در استناد به منابع و مآخذ رعایت نکرده است که برخی ازآن ها عبارتند از:

1- نویسنده، هر کتاب و تذکره ای را که حاوی سفری از امام حسن عسکری(ع)است، به عنوان منبع ادعایی خود قرار داده است؛ چه آن کتاب سفر امام را به آران و بیدگل نقل کرده، یا سفردیگری را بیان نموده باشد.

2- منابع در طول یکدیگر ذکر شده است؛ به این معنی که برخی از کتاب ها و تذکره های ذکر شده، منبع مستقل نیستند و از کتاب دیگری که خود آن کتاب نیز به عنوان منبع ذکر شده؛ اخذ گردیده است. به نظر می رسد تمام هدف نویسنده آن است که با ذکر تعداد بالای منابع، مخاطب را اقناع کند.

بر اساس مطالب ذکر شده، دلایل نویسنده کتاب نگینی بر انگشتر کویر، نمی تواند حضور امام حسن عسکری(ع)رادرآران وبیدگل ثابت کند.

نتیجه

با بررسی و تحلیل اقوال ذکرشده در مورد تعداد فرزندان امام حسن عسکری(ع)، و رد شش قول آن؛ نظر مشهور علمای شیعه مبنی بر تک فرزند بودن امام، اثبات می گردد و بر فرض این که بپذیریم حضرت فرزندی به نام فاطمه داشته اند، با بررسی اوضاع سیاسی عصر ایشان واضح گشت که با وجود سخت گیری و محدودیتی که خلفای عباسی نسبت به آن حضرت داشتند، امکان خروج ایشان از سامرا وجود نداشته است. علاوه بر این، ادله ا ی که برای خروج ایشان از سامرا و سفر آن حضرت به طوس، چه به صورت عادی و چه به صورت طی الارض اقامه شده است، کافی نبوده و با آن ادله نمی توان خارج شدن امام را به مقصد طوس اثبات کرد.

بنابر این، انتساب امام زاده سیده فاطمه در آران و بیدگل به امام حسن عسکری(ع) پذیرفتنی نیست.

منابع

1- ابن المهّنا، جمال الدین ابی المفضل احمد بن محمد(1379ش). التذکره فی الانساب المطهرة، تحقیق سید مهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.

2- ابن طقطقی، محمدبن علی بن طباطبا(1360ش). الفخری، ترجمه محمدوحیدگلپایگانی، دوم، تهران، بنگاه ترجمه ونشر.

3- ابن طقطقی، صفی الدین محمد بن تاج الدین علی(1376 ش). الاصیلی فی انساب الطالبیین، تحقیق سید مهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.

4- ابن عنبة، جمال الدین احمد بن علی الحسینی الداوودی (1430ق). عمدة الطالب الصغری فی نسب آل ابی طالب، تحقیق سید مهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی.

5- ابن غضائری، ابوالحسن احمد بن ابی عبدالله (بی تا). رجال ابن الغضائری، مصحح سید محمدرضا حسینی، قم، بی نا.

6- ابن شهرآشوب، ابی جعفر محمد بن علی (1379ش). مناقب آل ابی طالب، تحقیق یوسف البقاعی، قم، ذوی القربی.

7- ابوجمیل، محمود بن علی المنکدم (1386ش). تشجیر عمدة الطالب معروف به مشّجر ابوجمیل، تحقیق سید مهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی.

8- اربلی، علی بن عیسی (1421ق). کشف الغمه فی معرفه الائمه، قم، رضی.

9- اشعری قمی، حسن بن محمد بن حسن بن سائب بن مالک (1385 ق). تاریخ قم، ترجمه تاج الدین حسن بن بهاء الدین علی بن حسن بن عبدالملک قمی، تحقیق محمدرضا انصاری، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.

10- امامی مدرسی، محمد رضا بن محمد مؤمن(بی تا). جنات الخلود، بی نا.

11- امین، سید محسن(بی تا). اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات.

12- انصاری، حسن (1390ش). بررسی های تاریخی درحوزه اسلام وتشیع (مجموعه نود مقاله و یادداشت)، تهران، کتابخانه موزه ومرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

13- بغدادی، ابن ابی الثلج (1318ق). تاریخ الائمة(، قم، چاپخانه قم.

14- بهبهانی، محمد باقر عبدالکریم(1409ق). الدمعة الساکبة، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.

15- بهتاش، یدالله(1387ش). حدیث اهل بیت زندگی نامه و مصائب چهارده معصوم(، دوم، تهران، نشر سبحان.

16- تستری، محمد تقی (1410 ق). قاموس الرجال، دوم، قم، موسسه النشر الاسلامی.

17- تستری، محمد تقی (1390 ق). اخبار دخلیه، تهران، کتابفروشی صدوق.

18- تستری، محمد تقی(1418ق). قاموس الرجال، سوم، قم، موسسه النشر الاسلامی.

19- جمعی از محققین(1427ق). اعلام الهدایة الامام الحسن بن علی العسکری(ع)، سوم، قم، مرکز چاپ و نشر مجمع عالمی، اهل البیت.

20- جمعی از مؤلفان(1386ش). تاریخ تشیع، چهارم، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

21- الحسینی السمرقندی المدنی، سید حسین بن عبدالله (1389ش). تحفة الطالب لمعرفة من ینتسب الی عبدالله و ابی طالب، ، تحقیق سید مهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.

22- حسینی عاملی، سید تاج الدین(1412ق). التتمة فی تواریخ الائمه، قم، بعثت.

23- حسینی، سید محمدرضا (1410 ق). تاریخ اهل بیت(، قم، مؤسسه آل البیت.

24- حموی، محمد بن اسحاق(1363ش). انیس المؤمنین، تهران، بنیاد بعثت.

25- حیدر موید، شیخ علی(1426 ق). تثقیف الامة بسیر اولاد الائمة، بیروت، دارالعلوم للتحقیق و الطباعة و النشر و التوزیع.

26- خصیبی، ابی عبدالله حسین بن حمدان (1341 ق). الهدایة الکبری، بیروت، مؤسسه البلاغ.

27- خوانساری، مولی حیدر فرزندمحمد (بی تا). زبده التصانیف، بی نا.

28- خویی، سیدابوالقاسم (بی تا). معجم الرجال الحدیث، قم، مدینة العلم.

29- درایتی، مصطفی(1389ش). فهرست واره دست نوشت های ایران (دنا)، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شواری اسلامی.

30. دوانی، علی (بی تا). مفاخر اسلام، بنیاد فرهنگی امام رضا(.

31- رجایی، سیدمهدی(عج)1385ش). المعقبون من آل ابی طالب، قم، مؤسسه عاشورا.

32- رضوی، ابوالقاسم بن حسین(1368ش). رسالة السادة فی سیادة السادة، تحقیق سید مهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.

33- زاهدی، سید یاسین(1390ش). بررسی احوال فرزندان امام موسی کاظم( و نقش آن ها در تاریخ تشیع، قم، مرکز بین اللملی ترجمه و نشر المصطفی.

34- الزرندی الحنفی المدّنی، جمال الدین محمد بن یوسف بن الحسن بن محمد(1377ق). نظم درر السمطین، نجف، مطبعة القضاء.

35- سبط بن جوزی، شمس الدین یوسف بغدادی(1418ق). تذکره الخواص فی ذکرخصائص الائمه(ع)، قم، منشورات الشریف الرضی.

36- کیا گیلانی، سیداحمدبن محمدبن عبدالرحمن (1409). سراج الانساب، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.

37- شامی، جمال الدین یوسف بن حاتم(1420ق). الدر النظیم فی مناقب اللهامیم، قم، جامعه مدرسین،

38- شریف رازی، محمد(1375ش). کرامات الصالحین، دوم، نشر حاذق.

39- شیعی سبزاوری، حسن بن حسین (1378ش). راحة الارواح در شرح زندگانی، فضائل و معجزات ائمه اطهار (، دوم، تهران، اهل قلم.

40. صدوق، محمد بن علی بن بابویه(1359ق). کمال الدین، تهران، اسلامیه.

41- طبرسی نوری، میرزا حسین (1387ش). نجم الثاقب، مشهد، هاتف.

42- طبرسی، فضل بن حسن (بی تا). تاریخ الموالید الائمه(ع) و وفیاتهم، بی نا.

43- طبری، محمد بن جریر بن رستم(1413ق). دلائل الامامه، قم بعثت.

44- طبری، عماد الدین حسن بن علی(1376ش). تحفة الابرار فی مناقب الائمة الاطهار(، تصحیح و تحقیق سید مهدی جهرمی، تهران، آینه میراث.

45- طبری، عماد الدین حسن بن علی(1379ش). مناقب الطاهرین، تهران، سازمان چاپ و انتشارات.

46- طبسی، محمد جواد (1379 ش). با خورشید سامرا، ترجمه عباس جلالی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.

47- طوسی، محمد بن الحسن(1425 ق). الغیبه، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه.

48- طهرانی، آقابزرگ (1403ق). الذریعه الی تصانیف الشیعه، سوم، بیروت، درالاضواء.

49- عرفان منش، جلیل(1376ش). جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا ( از مدینه تا مرو، دوم، مشهد. بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی.

50. عطاردی، عزیزالله (1413 ق). مسند الامام العسکری ابی محمدالحسن بن علی(، بیروت، دارالصفوة.

51- العلوی العمری، ابوالحسن علی بن محمد (1380ش). المجدی فی انساب الطالبین، تحقیق احمد مهدوی دامغانی، دوم، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی.

52- عمادزاده، حسین(1348ش). مجموعه زندگانی چهارده معصوم، چهارم، تهران، شرکت سهامی طبع کتاب.

53- الفتونی العاملی، ابی الحسن الشریف بن محمد الطاهر(1380ش). تهذیب حدائق الالباب فی الانساب، تحقیق سید مهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.

54- فخررازی(1377ش). الشجرة المبارکة فی النساب الطابیة، تحقیق سید مهدی رجایی، دوم، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.

55- فقیهی، علی اصغر(بی تا). تاریخ مذهبی قم، تهران، انتشارات اسماعیلیان.

56- قطب راوندی، سعید بن عبدالله راوندی (1409 ق). الخرائج والجرائج، قم، مدرسة الامام المهدی(عج).

57- قمی، عباس(1351ش). مشاهیر و دانشمندان اسلام (ترجمه الکنی و الالقاب)، مترجم محمد باقر کمره ای، تهران، کتابفروشی اسلامی.

58- قندوزی، سلیمان بن ابراهیم (1422 ق). ینابیع المودة، دوم، قم، اسوه.

59- کلینی، محمدبن یعقوب(1362ش). الکافی، دوم، تهران، انتشارات اسلامیه.

60. کاشانی، ملا حبیب الله (بی تا). عقاید الایمان فی شرح دعای العدیله، قم، مکتبة بصیرتی.

61- کاشی، شیخ حسن(1377ش). تاریخ محمدی، قم، کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران.

62- مامقانی، عبدالله (1431 ق). الفوائد الرجالیه من تفقیح المقال فی علم الرجال، تحقیق محمدرضا مامقانی، قم، موسسه آل البیت.

63- مجلسی، محمد باقر(1363ش). بحارالانوار، تهران، اسلامیه.

64- مرعشی نجفی، سیدشهاب الدین(1410 ق). کشف الارتیاب فی ترجمه صاحب لباب الانساب، تحقیق سید مهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.

65- المروزی ارزقانی، سید اسماعیل(1409ق). الفخری فی انساب الطالبین، تحقیق سید مهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.

66- مسعودی، علی بن حسین)1426 ق. (اثبات الوصیه، قم، انصاریان.

67- مفید، محمد بن محمد بن نعمان)1413ق(. الارشاد، قم، کنگره شیخ مفید.

68- موسوی، سید محمد مهدی(عج)1379ش). تاریخ الانبیاء از آدم تا خاتم وزندگانی ومعجزات چهارده معصوم ((خلاصة الاخبار)، دوم، تهران، جمهوری،

69- میرجهانی طباطبایی، سید حسین(1379ش). نوائب الدهور فی علائم الظهور، سوم، تهران، کتابخانه صدر.

70. نجاشی، احمد بن علی بن احمد بن عباس (1418 ق). رجال نجاشی، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، ششم، قم، موسسه نشراسلامی.

71- النقیب الشد قمی الحسینی، السید زین الدین علی بن حسن (1381ش). زهرة المعقول فی نسب ثانی فرعی الرسول، تحقیق سید مهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.

72- هاشمی تبار بیدگلی، سید حسین (1390ش). آران و بیدگل یاران مهدی(عج)، بی نا.

73- الیمانی الموسوی، محمد کاظم بن ابی الفتوح بن سلیمان (1377ش). النفخة العنبریة فی انساب خیر البریة، تحقیق سید مهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی.

مقالات:

74- صفری فروشانی، نعمت الله(1384ش). حسین بن حمدان خصیبی، فصلنامه تخصصی طلوع، شمارة شانزدهم، سال4-

75- ورجاوند، پرویز(1375ش). امام زاده، دایرة المعارف تشیع، سوم، تهران، نشر شهید سعید محبی.

پی نوشت ها