مقدمه
اگرچه آثار جوزف نای[1] در مورد قدرت نرم توانسته تأثیر مشهودی بر سیاست داخلی و خارجی دولت ها بگذارد؛ چنانکه واژگان و مفاهیم مشتق از قدرت نرم هم اکنون جزء لوازم تحلیل محتوا و تحلیل گفتمان در این زمینه هستند و از جهت مطالعه رفتارهای دولت ها در صحنۀ سیاست داخلی و بین المللی، حائز اهمیت میباشند؛ اما صرف پرداختن به موضوع قدرت نرم از دیدگاه اندیشمندان غربی نمیتواند پاسخ گوی سؤالات و نیازهای جامعۀ کنونی ایران اسلامی باشد، چراکه نظام اسلامی در ایران بر مبنای نظریه ای مستقل و متفاوت از قدرت نرم شکل گرفته که بیشتر تحت تأثیر آموزه های انقلاب اسلامی، تا نظریه های غربی، است. بنابراین پرداختن به متون و اسناد بومی برای شناخت و تحلیل قدرت نرم در ایران، امری ضروری به شمار میآید که در این مقاله به آن اهتمام شده است.
رویکرد بومی به قدرت نرم طی یک دهۀ گذشته مدنظر تحلیل گران ایرانی بوده است؛ به گونه ای که شاهد تحقیق و نگارش متون قابل توجهی در این زمینه میباشیم (نگاه کنید به مجموعه سیوپنج جلدی انتشارات دانشگاه امام صادق (ع) در موضوع قدرت نرم)، اما تلاش برای درک این مفهوم در چهارچوب اندیشه شهدای انقلاب و جنگ تحمیلی هنوز صورت نپذیرفته است. شهدای گران قدر جنگ تحمیلی با علم به این که حرکت آنان در صحنۀ جنگ تحمیلی که نمونه بارز استفاده از قدرت سخت جهت مقابله با انقلاب اسلامی ایران میباشد، گامی مؤثر جهت حفظ ارزش های انقلابی است که بر پایه قدرت نرم واقع شده و امتداد آن نیز بر تقویت منابع قدرت نرم آن ممکن میباشد، به نثار جان خود پرداختند. اینان پیش از اینکه با خون خود صفحه تاریخ را رنگین کنند، قلم در دست گرفته و صفحاتی از کاغذ را با بیان اهداف و مقاصد خود و توصیه ها و اندرزهایی به نسل های آتی، نورانی نموده اند. وصیت نامه این شهدای گران قدر در حقیقت همچون سندی راهبردی است که برای نسل های آتی نگاشته شده و بیانگر اهداف و همچنین منابع قدرت شان در عرصۀ اقدام میباشد.
پرسش اصلی این مقاله آن است که منابع قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران در وصیت نامه شهدای دانشجوی دانشگاه امام صادق (ع) چیست؟ در این راستا محققان به سؤال از چیستی قدرت نرم و سطوح تحلیلی آن در گفتمان اسلامی نیز پرداخته اند تا از این طریق امکان تحلیل بومی موضوع در وصیت نامه شهدا فراهم گردد.
١. تحلیل مفهومی و نظری قدرت نرم
از آنجا که قدرت نرم مفهوم اصلی نوشتار حاضر را شکل میدهد لازم میآید تا نخست معنا و مؤلفه های نظری آن را تحلیل نماییم:
١-١ اهمیت و جایگاه
امروزه این واقعیت غیرقابل انکار است که هیچ سیاستی بدون بهره مندی از منابع نرم قدرت نمیتواند موفق و مؤثر باشد. فعال سازی منابع قدرت نرم برای تأمین منافع ملی و حفظ تمامیت ارضی مسأله ای ضروری به شمار میآید که تمامی بازیگران به نوعی نسبت به آن حساس میباشند(433-423:٢٠٠٥: ٤٢٣ ,Sharp).
افزون بر اینکه استفاده از این منابع تنها در شرایط ضعف نظام موضوعیت نمییابد بلکه در «پیروزیهای خیره کننده» نیز دیده میشود؛ چنان که مشاهده میکنیم پس از شکست مهاجمان در صحرای طبس و هشت سال دفاع مقدس و مشاهده پیروزیهای خیره کننده ایران در صحنۀ رقابت - های علمی و پیشرفت های فناورانه، اکنون رقبای ایران اسلامی با توجه به نقش مؤثر سیاست های براندازانه نرم که در قالب سیاست های غیرخشونت آمیز تعریف و دنبال میشوند(٤٨-٤٣: a١٩٧٣,See). به تهدید بنیادهای قدرت ایران پرداخته اند. تأمل در سیاست های براندازانه معارضان طی یک دهۀ گذشته حکایت از آن دارد که روش های نرم افزارانه نه تنها اولویت یافته اند(b١٩٧٣ ,SeeSharp) بلکه بدون آنها اصولا نمیتوان بر رقبا سلطه یافت و این تجربه ای است که در منازعه غرب با اتحاد جماهیر شوروی و بسیاری از کشورهای تازه استقلال یافته درذیل عنوان تخصصی انقلاب رنگی دنبال شده است. (SeeSharp, 1973c)
از این رو در سال های اخیر رهبر معظم انقلاب اسلامی برای خنثی کردن تهدیدهای دشمن در این زمینه، دانشجویان، اساتید دانشگاه ها و هنرمندان را به میدان فراخوانده و با تأکید بر رسالت دانشجویان با عنوان «افسران جوان جنگ نرم» و اساتید دانشگاه با عنوان «فرماندهان خودی جبهه نرم» مسئولیت آنان را یادآور شده اند (نک. آیت الله خامنه ای، ١٣٩٠)؛ موضوعی که ابعاد و مؤلفه های نرم افزارانه آن کاملا برجسته است: «مخالفان نظام در جنگ نرم با استفاده از ابزارهای فراوان تبلیغاتی و ارتباطاتی، ایمان ها، معرفت ها، عزم ها و پایه ها و ارکان یک نظام و کشور را مورد تهاجم قرار میدهد که مقابله با آن نیازمند حضور هوشیارانه، آگاهانه و همراه با تدبیر در وسط میدان است که البته چنین حضوری، کمک الهی را نیز درپی خواهد داشت»(آیت الله خامنه ای، ١٣٨٥/٤/٢٥). همچنین ایشان جنگ نرم را واقعیت امروز دانسته و خاطرنشان کردند که: «وقتی انسان، تجهیز، صف آرایی، دهان های با حقد و غضب گشوده شده و دندان - های با غیظ فشرده شده علیه انقلاب، امام خمینی(ره) و آرمان های نظام اسلامی را میبیند، وجود این جنگ نرم را باور میکند هرچند ممکن است عده ای این ها را نبینند»(آیت الله خامنه ای، ١٣٨٨/٨/١٢).
تحلیل راهبرد امنیتی بازیگران اصلی در روابط بین الملل نشان میدهد که پرداختن به این موضوع چه در شکل سلبی آن (یعنی مقابله با سیاست های براندازانه نرم دشمن)؛ و چه در شکل ایجابی آن (یعنی طراحی سیاست های نرم افزارانه برای تقویت جایگاه خود)، اولویت مهم راهبردهای امنیتی را در عصر حاضر تشکیل میدهد(٢٠٠٨ ,SeeYarger)؛ موضوعی که در نهایت اهمیت بیبدیل بحث حاضر را تأیید می- نماید.
٢-١ معنا
در یک طبقه بندی کلی، قدرت به دو نوع سخت و نرم تقسیم میشود. جوزف نای بر این باور است که قدرت نرم و سخت در هم تنیده اند ولی قدرت نرم ضرورتا به قدرت سخت وابسته نیست. به گفته نای، قدرت نرم توانایی به دست آوردن خواسته ها از طریق مجذوب کردن - به جای اجبار و یا امتیاز دادن - است (نای١٣٨٧: ٤٣-٤٥). وی معتقد است «این کار از طریق جذابیت های فرهنگی، ایده های سیاسی و سیاست ها صورت میگیرد. زمانی که سیاست های ما در چشم دیگران مشروعیت دارد، قدرت نرم ما تقویت شده است. در واقع زمانی که شما دیگران را وادار میکنید ایده های شما و آنچه شما میخواهید را بپذیرند، بدون این که برای این کار هزینۀ زیادی (امتیاز یا اجبار) صرف کنید، در آن صورت شما از قدرت نرم استفاده کرده اید»(گلشن پژوه ، ١٣٨٧: ٢٢). تعریف کلی که برای قدرت نرم ارائه شده ، توانایی نفوذ و تأثیرگذاری بر افکار، اندیشه ها و اذهان با هدف تحمیل خواست و اراده از طریق جلب نظر و متقاعد ساختن ملت و دولت بدون استفاده از زور و اجبار فیزیکی است (رشید، ١٣٨٧: ٤٤)، و این بیان دیگری است از آنچه نای توانایی شکل دهی به ترجیحات دیگران خوانده است (نای، ١٠: ١٣٨٢).
٣-١ منابع
همان طور که قدرت سخت یک کشور از منابعی چون تجهیزات نظامی، موقعیت ژئوپلتیک و یا توان اقتصادی ناشی میشود، برای قدرت نرم نیز میتوان چهار منبع اصلی شناسایی نمود:
الف. فرهنگ
فرهنگ مقوله هایی چون هنر، رسانه ها، ورزش و یا حتی مواردی چون ذائقه غذایی یک ملت، خصلت های ملی، موقعیت های تاریخی و ادبی (آثار باستانی و گردشگری) را دربر میگیرد و از این حیث منبعی بسیار ارزشمند و غنی در مطالعات قدرت نرم به شمار میآید که طیف متنوعی از گونه های قدرت را با عناوینی چون قدرت رسانه ای، قدرت هنجاری، قدرت تمدنی و مواردی از این قبیل به وجود میآورد(نک. افتخاری، 1389: 38-45).
ب. دانش
دانشگاه ها، مراکز فکری و تحقیقاتی و مطالعاتی معتبر، از طریق اجرای برنامه های جذب و مبادله دانشجو، شراکت درسهم جهانی از ارائه فن آوریهای نوین علمی، کسب موفقیت های علمی و تحقیقاتی در صحنه بین المللی و نیز کسب افتخارات؛ در جذب افکار و اذهان بین المللی و ایجاد قدرت نرم ایفای نقش می- نمایند. این نقش در سال های اخیر پیوسته در حال رشد بوده است (نک. یاسوشی و کانل، ١٣٨٩).
ج. سیاست
تأثیر سیاست بر قدرت نرم را میتوان در دو عرصۀ داخلی و خارجی مشاهده نمود. در عرصۀ داخلی افکار عمومی (شامل نقش آن در سیاست و میزان تأثیر و همراهی آن با دولت)، رعایت حقوق بشر، کارآمدی قوۀ قضائیه، پاسخگویی دولت، میزان امید به رعایت عدالت در میان افراد جامعه، سیاست های مثبت مهاجرتی و جذب توریسم، جذابیت های ایدئولوژیکی، میزان دخالت جامعه مدنی و کمبود میزان جرم و تخلف از قانون، تعداد زندان ها و شمار زندانیان و نوع جرایم آن ها مطمح نظراست. در عرصۀ بین المللی نیز حجم و میزان تعامل با سازمان های بین المللی، ارائه کمک های بشر دوستانه، مناسبات و مبادلات فرهنگی، ارتباطات دیپلماتیک مطلوب و گسترده، طراحی و اتخاذ سیاست های استراتژیک مقبول و برگزاری و مشارکت در کنفرانس ها و نمایشگاه های بین المللی و غیره مورد توجه است (نای، ١٣٨٧: ١٤١-83).
د. اقتصاد
اقتصاد عامل راهبردیی است که در ایجاد قدرت نرم نقش بسزایی دارد. مصداق این عامل را میتوان در مواردی از این دست یافت: رشد اقتصادی، مبادلات ارزی و تجاری، میزان تولید سرانه کشورها، تعداد شرکت ها، سرمایه گذاری مستقیم خارجی، میزان مشارکت در نهادها و مقررات تجاری بین المللی، میزان رفاه، امید به زندگی، پایین بودن میزان بیکاری، دارا بودن مزیت نسبی در تولید و توزیع یک کالای خاص (نای، ١٣٨٧: ١٧٠ -١٦٠).
٤-١ سطوح
چهار سطح تحلیلی را میتوان برای قدرت نرم سراغ گرفت (ردادی، ١٣٨٩ به ویژه ١٣-٢٩):
الف. قدرت نرم اعتقادی و معنوی که از شبکه ارتباطی انسان و امر مقدس پدید میآید.
شارع مقدس با توجه به تعریفی که در ادیان مختلف دارد نسبت به حمایت از مؤمنان اقدام مینماید.
شایان ذکر است که این نوع قدرت بر پایه ایمان استوار است و در اشکال مختلفی چون تأیید، استوار ساختن و یا حتی ارسال کمک ها غیبی تجلی مینماید.
ب. قدرت نرم هویتی که از درون شبکه روابط اجتماعی پدید میآید.
جامعۀ اسلامی به دلیل ابتناء بر مرزهای عقیدتی، کلی واحد را شکل میدهد که از آن به امت واحده تعبیر میشود. بر این اساس جامعۀ اسلامی پیکره ای پویا است که نسبت به وضعیت و شرایط تمام بخش هایش حساس است. کارکردهای امنیتی اصولی چون امر به معروف و نهی از منکر در همین زمینه قابل ذکر است.
ج. قدرت نرم سیاسی که از درون شبکه روابط ولایی پدید می آید.
حکومت در نظر شیعه شعبه ای از ولایت به شمار میآید و با توجه به معنای هنجاری و فعال ولایت مشخص میشود که رابطۀ مردم و حاکمان از جنس صرف قدرت ارزیابی نمیشود بلکه مقوله ای ایمانی و مبتنی بر نصب الهی (نصب عام) و انتخاب مردمی است که در آن رهبران و مردم همۀ تابع احکام الهی باید باشند. لذا اصل اطاعت از ولی به همراه اصل نصیحه ائمه مسلمین مطرح میشود تا سلامت قدرت در نظر و عمل حفظ گردد.
د. قدرت نرم انسانی که بر پایه شبکه تعاملات بشری پدید میآید.
حکومت و جامعۀ اسلامی به تبع امر الهی مأمور به دعوت است تا از این طریق زمینه سعادت و نتایج سایر ملل را نیز فراهم سازد. به عبارت دیگر نظام اسلامی موظف به ارایه الگویی به روز و کارآمد برای حیات سعادتمندانه است تا برای دیگر بازیگران اسوه و راهنما قرار گیرد.
٢. روش تحقیق
با توجه به اهداف تعریف شده برای پژوهش حاضر، نویسندگان از تحلیل اسنادی با روش تحلیل محتوای کیفی بهره برده اند.
١-٢ جامعۀ آماری
جامعۀ آماری این تحقیق شامل وصیت نامه های شهدای دانشجوی دانشگاه امام صادق (ع) میباشد.
شهدا دلسوزترین افراد جامعه هستند که به مردم جامعه و آرمان های آن اندیشیده اند. از این منظر شهیدان در زمرۀ برجسته ترین نخبگان جامعۀ دینی در یک عصر محسوب میشوند. به نظر میرسد میتوان دانشجویان شهید را به عنوان قشر فرهیخته و دست به قلم در میان همه شهدا در نظر گرفت. با این وصف شهدای دارای وصیت نامه دانشجوی دانشگاه امام صادق (ع) به عنوان جامعۀ آماری در این پژوهش مدنظر قرار گرفته اند(٣٨ نفر).
در پاسخ به این پرسش اساسی که چرا به منظور شناخت منابع قدرت نرم انقلاب اسلامی ایران به وصیت نامه شهدای جنگ تحمیلی مراجعه شده است، باید به این نکته توجه شود که خون شهید در تاریخ بشریت بسیار اثرگذار بوده است؛ چرا که در حقیقت قیام و هجرت و جهاد شهید به منظور تغییر در وضعیت موجود و در پی ایجاد ساختاری و موقعیتی متفاوت و جدید رخ میدهد که شهید مطهری از آن تعبیر به ساختن جامعۀ بشری و اثرگذاری بر تاریخ بشریت یاد کرده است (مطهری، ١٣٨٥: ٣٢- ٣٣). حضرت آیت الله خامنه ای(دام ظله) در رابطه با شهدای دانشجو تأکید میکنند که : «دانشجویان شهید که در شمار سرآمدان ایمان و ایثار آگاهانه بوده اند، ستارگان همیشه درخشانی هستند که هر جویای حقیقت میتواند راه خویش را با آنان بیابد»(آیت الله خامنه ای، ١٣٨١/١٠/١٥). با این وصف وصیت نامه های شهدا بهترین و معتبرترین اسناد موجود است که بیان گر اندیشه ها و دغدغه های شهدا بوده و به واسطه تحلیل محتوای آن ها میتوان به دسته بندی منطقی اندیشه ها و نوع نگرش و دغدغه های آنان دست یافت. امام خمینی(ره) در همین ارتباط میفرمایند: «این وصیت نامه هایی که این عزیزان مینویسند را مطالعه کنید.
پنجاه سال عبادت کردید و خدا قبول کند، یک روز هم یکی از این وصیت نامه ها را بگیرید و مطالعه کنید و تفکر کنید... از اینها قدری تعلیم و تعلم پیدا کنید» (امام خمینی، ١٣٨٢، ج ٥: ٣٤).
٢-٢ روش تحلیل
تحقیق حاضر بنا به ماهیت و اهدافش از روش تحلیل محتوا بهره میبرد. اگر چه تحلیل محتوا در گام - های اولیه صرفا به منظور توصیف پیام های ارتباطی به کار میرفت اما در فرایند تکاملی خویش قدم های بلندتری برداشت تا بدانجا که امروزه این روش از طریق اندازه گیری همبستگی متغیرهای مستتر در متن، توانایی کشف شرایط اجتماعی برای تولید کننده متون مورد تحلیل را یافته است. مسلما در این مورد باید به تعریف دقیق تر متغیرها با پایایی و روایی بالایی دست یابیم (هولستی، ٤: ١٣٧٣).
در تحقیق حاضر از روش «تحلیل محتوای کیفی کلام» (Contents Analysis) استفاده شده است ؛ با این توضیح که روش تحلیل محتوا با رویکرد کمی و بسامد شماری واژگان ، اصلا وافی به مقصود این پژوهش نبوده و به اصطلاح روش شناختی روایی لازم را برای پاسخ گویی به سؤال تحقیق نداشت. بر این اساس رویکرد کیفی تحلیل محتوا مدنظر قرار گرفته است. در این رویکرد نیز تلاش شده در طول مسیر تحقیق اطلاعاتی ثبت و جمع آوری شود که بیشتر پاسخگوی پرسش اساسی تحقیق باشد و اطلاعات به دست آمده را با همدیگر مرتبط نماید. به عبارت دیگر روش تحلیل محتوا از این رو برای این تحقیق در نظر گرفته شده است که هدف عام آن ارائه توصیفی نظام یافته و عینی از ویژگیهای ارتباط میان کلمات و عناصر مورد تحقیق است که از آن میتوان برای دست یابی به نتایجی درباره مخاطبان دست یافت.
٣. یافته های پژوهش
با توجه به سطوح چهارگانه شناسایی شده برای قدرت نرم در جمهوری اسلامی ایران ، حال میتوان تأکیدات شهدای دانشگاه را در خصوص منابع قدرت نرم نظام اسلامی در سه گروه اصلی دسته بندی نمود:
١-٣ منبع فرهنگی قدرت نرم
انقلاب اسلامی ایران به عنوان انقلابی برای خدا و معنویت و ارزش ها نه تنها ریشه در اعتقادات اسلامی داشت بلکه محرک و هدف خود را در دین جستجو میکرد و از این رو میتوان انقلاب اسلامی ایران را تجلی تحقق قدرت نرم به معنای توانایی نفوذ در رفتار دیگران بدون تهدید و یا پرداخت هزینۀ محسوس به شمار آورد. امام خمینی(ره) به عنوان رهبر انقلاب اسلامی ایران تلاش داشت تا از رهگذر تبیین اندیشه و آرمان عدالت خواهانه خود و با روش های غیرمستقیم به نتیجه دلخواه و مطلوب خود یعنی بیداری اسلامی دست یابد. قدرت نرم از آنجا که به صورت آرام و تدریجی حرکت میکند، از اثرگذاری بیشتر و مداوم تری برخوردار است چرا که میتواند با تفسیر سیاست های فکری و فرهنگی خود به ایجاد تغییرات بنیادین و راهبردی یاری رساند.
١-١-٣ باورهای دینی و ایمان محوری
یکی از ویژگیهای برجسته و نمادین انقلاب اسلامی ایران، توجه به دین اسلام به عنوان مذهب اصلی و رسمی کشور و آیین های مذهبی آن است. در حقیقت دین و آموزه های دینی یکی از عوامل و منابع اصلی قدرت نرم میباشد که باعث تحریک و شکل دادن به کنش اجتماعی افراد پیرو یک مذهب حتی در مناطقی فراتر از مرزهای جغرافیایی یک کشور نیز میشود. انقلاب اسلامی ایران نیز در مقایسه با سایر انقلاب ها از دو ویژگی عمده برخوردار است که عبارتند از: ماهیت اسلامی داشتن و دارای ابعاد بین المللی بودن. بر اساس ویژگی اول انقلاب اسلامی ایران دنباله رو و ادامه دهنده انقلاب هایی است که در طول تاریخ به دست انبیاء الهی صورت گرفته و دارای ماهیتی همچون انقلاب پیامبر اکرم (ص) است و طبق ویژگی دوم، انقلاب اسلامی ایران دارای جنبه ها و ابعادی است که به آن خاصیتی جهانی و بین المللی داده و موجب جهان شمولی آن شده است.
بر اساس آنچه از تحلیل محتوای وصیت نامه شهدای دانشگاه امام صادق (ع) در این زمینه استخراج شده میتوان گفت که توجه به باورها و اعتقادات دینی و مذهبی و تأکید بر ایمان محوری بخش عمده ای از مطالب را شامل شده و نشان میدهد که این عامل مهم و اساسی، نقش بسزایی در تفکرات و اندیشه - های شهدا پیرامون نظام جمهوری اسلامی و برتری آن بر سایر نظام ها دارد. تأکید بر انجام فرائض دینی، تلاش برای حفظ اسلام، اهمیت قرآن و عترت، لزوم توجه به ارزش ها و معنویات ، صبر و استقامت در راه دین، اهمیت دعا و قرآن، اهمیت وظایف شرعی، تأکید بر ایمان محوری ، تجلیل از نبوت و امامت، تلاش در راه اسلام و خدا، ملاک بودن انجام تکالیف الهی و تأکید بر تقوا از جمله مؤلفه ها و نقاط تمرکزی است که در رابطه با مفهوم استخراج شده است.
به عنوان نمونه شهید غفارزاده در رابطه با اهمیت تمسک به قرآن و اهل بیت عصمت و طهارت می - گوید: «منظور از اسلام، اسلام تشیع است و مبنای تشیع، ولایت ائمه (علیه السلام) است و قرآن کریم که باید با اعتصام به این دو، رو به خدا حرکت نمود»(B٨).
شهید بهداد نیز در این رابطه میگوید: «اما نعمتی را شکر باید گفت که عطای عظیم نبوت و امامت است و آن جهت حیات است برای انسان که میخواهد به خدا برسد و وسیله وصول سیرت نفسانی هر انسانی، این راهبرانند، که کمال را بدون انسان کامل طی کردن عین ضلالت است»(G١٨).
شهید بزرگوار عبدالشاه نیز در رابطه با لزوم صبر و استقامت در راه حفظ ارزش ها و احیای دین و انجام فرائض دینی میگوید: «اما اگر تحمل رنج و دیدن را نداریم و نتوانستیم با دنیا و مرارت هایش به گونه عشاق درافتیم، باید صبر پیشه کنیم که صبر از کمالات آدمی است، نه جزع، که کودک نیز با رسیدن مصیبتی میگرید و بیصبری از خویش نشان میدهد. صبر بر مصیبت، صبر بر طاعت و صبر بر معصیت، وظیفه هر آدم مؤمن و کمال طلب است که در غیر این صورت کودکی بیش نخواهد بود»(C١٢).
به عبارت دیگر شهدا در وصیت نامه های خود بیش از هر چیز هم هدف از زندگی و هم هدف از حضور در جبهه و جهاد و حتی پیروزی و شکست را در رضای خدا و تمسک به حبل الله المتین و دین اسلام دیده و همه چیز را در آن چهارچوب نگاه می کنند و این خود نشان دهندۀ آن است که انقلاب اسلامی ایران و دفاع مقدس با تکیه بر این عامل مهم و اثرگذار در بعد قدرت نرم توانسته است، به پیروزی دست یابد.
نمونه تأییدکننده این سخن جملات ذیل است که شهدا در وصیت نامه های خود ذکر کرده اند. از جمله شهید غفوری که هدف از آمدن به جبهه را ادای تکلیف شرعی میداند (E١) و شهید مرحمتی که در رابطه با جنگ تحمیلی و پیروزی و شکست میگوید: «همان طور که امام امت قدس سره فرمودند ما در این جنگ پیروزیم، هر چند که به ظاهر شکست بخوریم که هرگز نخواهیم خورد. هدف ادای تکلیف الهی است»(J٦) و «پیروزی ما در جلب رضای خداست و شما این را نمیفهمید»(J١١).
مجموع آنچه تحت عنوان مؤلفه ها و نقاط تمرکز این بعد فرهنگی از قدرت نرم انقلاب اسلامی ایران
در کلام شهدا در طی جداول تحلیل محتوا به دست آمده است را میتوان به صورت جدول ذیل نشان داد:
جدول ١: مؤلفه های تأکید بر باورهای دینی و ایمان محوری
٢-١-٣ جهاد و مجاهدت رزمندگان انقلابی
رهبر فرزانۀ انقلاب اسلامی حضرت آیت الله خامنه ای(دام ظله) در مقاطع مختلف از شهدا به عنوان «ستارگان درخشانی در فضای غبارآلود زندگی بشر»، «ستارگان درخشان تاریخ امروز و فردای ما»، «ستارگان آسمان انسانیت زمان ما»، «سند افتخاری برای ایران و اسلام و انقلاب اسلامی»، «ستارگان فروزانی که این قطعۀ از تاریخ را نورباران کردند» و «نقاط مشعشع در این صفحۀ درخشان [ایران اسلامی] که مانند ستارۀ راهنما، راه را به همه نشان میدهند» یاد نموده اند (آیت الله خامنه ای، ١٣٧١/١١ /١٤ و ١٣٨٥/٧/٦ و ١٣٨١ /١٠ /١٥ و ١٣٧٢/٧/١).
آیت الله خامنه ای(دام ظله) همچنین بر این نکته تأکید میکنند که جهاد و شهادت و بالتبع خون شهید و آنچه وابسته و متعلق به شهدای گرانقدر است ، از جمله عوامل قدرت ملی (قدرت نرم) میباشد. ایشان به طور صریح بر این مطلب تأکید میکنند که: «جهاد و شهادت عامل قدرت ملی و شاخص ایمان خالصانه است که باید حفظ گردد»(آیت الله خامنه ای، ١٣٧٠ /١١/٣٠).
در حقیقت بیانات ایشان تأکید دیگری است بر این مطلب که اصل جهاد و شهادت از جمله عوامل قدرت نرم انقلاب اسلامی ایران است. بر این اساس میتوان نتیجه دیگری نیز استنباط کرد که بر اساس آنچه شهدا در وصیت نامه های خود نگاشته اند میتوان به مؤلفه ها و عوامل دیگر قدرت نرم انقلاب اسلامی نیز دست پیدا کرد. مجموع آنچه تحت عنوان مؤلفه ها و نقاط تمرکز این بعد فرهنگی از قدرت نرم انقلاب اسلامی ایران در کلام شهدا در طی جداول تحلیل محتوا به دست آمده است را میتوان به صورت جدول ذیل نشان داد:
جدول ٢: مؤلفه های تأکید بر جهاد و مجاهدت رزمندگان انقلابی
در رابطه با اینکه چرا در این قسمت بر عنوان «مجاهدت رزمندگان انقلابی» تأکید شده است باید گفت که اولا این مجاهدت عام بوده و در همه زمینه ها اعم از مبارزات انقلابی، جهاد اصغر در جبهه ها، جهاد اکبر در پشت جبهه و سعی و تلاش به منظور اصلاح و آبادانی کشور در نظر گرفته شده و ثانیا رزمندگان از جمله قشرهایی بوده اند که پیش از شروع جنگ، جهاد و مبارزه خود با ظلم و ستم را در دروان پهلوی و به منظور پیروزی انقلاب اسلامی آغاز کرده بودند و ادامۀ مسیر مبارزاتی خود را در جبهه های نبرد با دشمن بعثی کامل کرده اند، لذا با توجه به آنچه شهدا در وصیت نامه های خود بیان کرده اند، این عنوان انتخاب گردید.
به عنوان نمونه میتوان به این جمله از شهید غفارزاده اشاره کرد که در رابطه با اهمیت جهاد و مبارزه در راه خدا و احیای دین و مکتب اسلام میگوید: «اولا: اسلام عزیز با زحمات فراوان به دستمان رسیده است. بهترین بندگان خدا در این راه زحمتها را متحمل گشته اند. سعی کنید در حفظ آن کوشا باشیم و در راه آن از هیچ مشکلی نهراسیم و مال و جان خود را فدای آن نماییم»(B٦).
در این میان نکته مهم و قابل توجه، انتخاب آگاهانه و آزادانه جهاد و شهادت است که تأکید بر آن در وصیت نامه شهدا موج میزند و بیانگر این مطلب است که آنان به صورت کاملا آگاهانه و با بصیرت کامل قدم در این راه گذاشته و این مسیر را انتخاب کرده اند. به عنوان نمونه میتوان به جملات ذیل از شهدا اشاره کرد:
شهید صبوری: «امشب یک مأموریت مهم در پیش داریم که به احتمال قوی امید برگشتن در آن نیست و من در هیچ کجای این موضوع اثری از وحشت یا دو دلی نمیبینم. پس لااقل به نظر خودم جهل و جهالتی در کار نیست. اتفاق و سانحه ای هم در پیش وجود ندارد. آنچه هست، واقعیت محض و انتخاب حقیقی است. هر چند نوشتن یک وصیت و کلام آخر، نه تنها یک ضرورت بلکه رسم است، اما من آن را تا آخرین لحظات ممکن به تأخیر انداختم تا بتوانم با دیدی واقع گرایانه تر، مطالبی هر چند کوتاه بگویم»(O١ و O٢).
شهید فضلی زاده: «من با اعتقاد کامل به خداوند و شریعت پیامبر (صلی الله علیه و اله) و امامت علی تا مهدی (عج) و برای استقرار حق و دفاع از اسلام عزیز و برای لبیک به ندای امام عزیز به جبهه آمده ام» (L٢١).
شهید صفایی: «ما در چه چیز شک داریم؟ ! در اینکه این راه حق است؟ یا در اینکه اگر شهید شدیم چیزی از گناهان ما باقی میماند؟! پس حال که در هیچ یک از این دو شک نداریم و جان امانتی است که در آخر آن را از ما خواهند گرفت – هر چند که ناخشنود باشیم – پس چه بهتر که این امانت را به صاحبش تقدیم کنیم»(I٢).
٣-١-٣ عزت مداری و الگوگیری از قیام عاشورا
اسوه پذیری و الگوگیری از سیرۀ عملی نخبگان و انسان های کامل و تشبه به ویژگیهای اخلاقی و رفتاری آنان، یکی از راه های رسیدن به کمال انسانی و اخلاق اسلامی است چنان که حضرت علی (ع) میفرمایند: «فإنه قل من تشبه بقوم إلا و أوشک أن یکون منهم»؛ به درستی که کم پیش میآید کسی خود را همسان قومی سازد و به آستانه یگانگی با آن قوم در نیاید (حرعاملی، ١٣٨٧، ج ١٥: ٢٦٨؛ نهج - البلاغه، کلام ١٩٨: ٤٤٤). تأسی به سیرۀ عملی و نظری پیامبر اسلام (ص) و امامان معصوم (ع) قوی- ترین انگیزه ای است که رزمندگان اسلام و ملت مسلمان ایران در آغاز قیام و انقلاب و تشکیل حکومت جمهوری اسلامی به آن اشاره کرده و بدان تمسک میجستند. ایشان نه تنها از معصومان (ع) به عنوان بهترین الگو و اسوه پیروی میکردند که حتی سیره آنان را برای خود حجت شرعی دانسته و در احتجاج با مخالفان مبارزه علیم ظلم و ستم و استکبار جهانی، به روش عملی پیامبر اکرم (ص) در مبارزه با کفار و مشرکین و سیره عملی ائمه اطهار (ع) در مبارزه با منافقین و جدایی طلبان و دشمنان داخلی استناد می- کردند. این الگوگیری و استناد به سیرۀ عملی معصومین (ع) از جمله نکات برجسته ای است که به وضوح میتوان آن را در وصیت نامه شهدای انقلاب اسلامی و دفاع مقدس مشاهده کرد. مجموعه مؤلفه ها و نقاط تمرکزی این بعد از قدرت نرم را میتوان در جدول زیر به نمایش گذاشت:
جدول ٣: مؤلفه های تأکید بر عزت مداری و الگوگیری از قیام عاشورا
در حقیقت شهدای دانشگاه امام صادق (ع) نیز از قاعده تأسی و الگوگیری از قیام عاشورا مستثنی نبوده و در جای جای وصیت نامه خود علاوه بر اینکه خود را شاگرد امام صادق (ع) و پیرو مکتب ائمۀ اطهار (ع) میدانند، مرتب به الگوگیری و تأسی به زندگانی و سیرۀ ائمه اطهار(ع) نیز اشاره کرده و بدان سفارش میکنند.
به عنوان نمونه شهید فضلیزاده در رابطه با اهمیت این الگوگیری و نتایج و کارکردهای آن در وصیت نامه اش مطلبی دارد که بسیار قابل توجه و تحسین برانگیز است. این شهید بزرگوار میگوید: «ما را از توطئه و محاصره های اقتصادی و نظامی هراسی نیست چرا که اگر ما را محاصرۀ نظامی کنند، فرزند محرمیم و رهبرمان حسین است و اگر ما را محاصرۀ اقتصادی کنند، فرزند رمضانیم و ما را علی پیشواست»(L٢٠).
٤-١-٣ توسعه علمی کشور
توسعه، سیری است که متضمن بهبود مداوم همۀ عرصه های زندگی انسانی، اعم از مادی و معنوی و نیز بنیان های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی میباشد و انسان در این سیر به حیاتی با عزت نفس و اتکا به خود همراه با گسترش دایرۀ انتخاب در محدوده ای پذیرفته شده، دست مییابد. توسعه دارای اهداف و آرمان هایی است که ارتقای مادی و معنوی جوامع انسانی را باعث میگردد و به همین دلیل مورد توجه و اندیشه ورزی اندیشمندان مسلمان قرار گرفته است. توسعه دارای ابعاد مختلفی نظیر توسعه اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و انسانی میباشد. از «توسعه»[2] تعاریف متفاوتی توسط صاحب نظران ارائه گردیده است و گرچه مفهوم ترقی ١، رشد٢، پیشرفت ٣ و گسترش ٤ نیز از گذشته های خیلی دور در ادبیات اقتصادی و اجتماعی مطرح بوده، لیکن واژۀ توسعه به مفهوم متداول کنونی آن بیشتر مدنظر بوده است چرا که این مفاهیم در حقیقت، گرچه حرکتی در جهت بهبود اوضاع و شرایط موجود یک جامعه را مدنظر دارند، اما به نسبت توسعه از معانی و مفاهیم محدودتری برخوردارند. توسعه، حرکت به سمت بهبودی و تغییر شرایط از وضع کنونی به شرایطی مطلوب تر را به عنوان هدف آرمانی خود در نظر می- گیرد(الویری، ١٣٨٦: ٤٧).
انقلاب اسلامی ایران توانست زمینه را برای اهتمام همزمان به توسعه چند بعدی در ابعاد علمی، فرهنگی، اخلاقی، دینی و اجتماعی علاوه بر توسعه سیاسی و اقتصادی فراهم آورد که این مهم ناشی از توجه به فرهنگ به عنوان یک حوزه مستقل و بالذات مطلوب و بهره گیری نرم افزاری از دین به عنوان نظام معانی و نمادسازی است. قطعا توسعه علمی به عنوان یکی از مؤلفه های قدرت نرم موجب تبدیل کشور به جامعه ای دانش بنیان میشود که در آن علم و اندیشه مسیر حیات فردی و اجتماعی افراد را مشخص می - کند و تولیدات علمی با خود اقتدار و عزت را به ارمغان خواهند آورد که همه این موارد نقش مؤثری در تأمین امنیت و آرامش اجتماعی ایفا میکند و از این رو به عنوان یکی از ابعاد و مؤلفه های قدرت نرم شناخته شده است که خوشبختانه پس از انقلاب اسلامی شاهد آن بوده ایم. این مطلب بر اساس توصیه - هایی که شهدا در وصیت نامه های خود کرارا بیان ند قابل رؤیت است چه اینکه ایشان این عامل را به عنوان یکی از عوامل اصلی در رشد و توسعه و حفظ آرامش و ثبات انقلاب و کشور دانسته و لذا بر آن تأکید کرده اند. مجموع آن چه از وصیت نامه شهدای دانشگاه امام صادق (ع) در رابطه با این بعد فرهنگی از
قدرت نرم انقلاب اسلامی ایران استخراج میشود عبارت است از:
جدول ٤: مؤلفه های تأکید بر توسعه علمی
به عنوان نمونه شهید بهداد در رابطه با اهمیت کسب علم و نتایج و کارکردهای آن در وصیت نامه اش چنین مینویسد: «خطابی به برادران دانشجو دارم که ای عزیزان قدر خود را بشناسید و بدایند که کسب علم شما زمینه ساز افتخار آفرینیهای آینده انقلاب است»(G٣٨).
شهید اسماعیلیان نیز مخاطبان خود را به تحصیل علم توصیه کرده و اهمیت آن را برای آنان گوشزد
می کند و سعی بر آن دارد که با انگیزه های معنوی کسب علم آنان را مأنوس سازد لذا چنین می نویسد:
«همچنین به شما خواهران و برادران توصیه میکنم که به درس اهمیت بدهید و درس را برای خدا و خدمت به مردم و فرا گرفتن دانش بخوانید؛ نه برای معلم و نمره»(D٩).
شهیدان دانشگاه امام صادق (ع) در وصیت نامه های خود علاوه بر تحریض و تشویق خانواده، برادران و خواهران، دوستان و دانش آموزان و دانشجویان به ادامه تحصیل تا مقاطع بالا و سخت کوشی در این عرصه، تبادل فکر و اندیشه و برگزاری جلسات هم اندیشی را به عنوان بستری مناسب برای رشد علمی و فکری و شکوفایی استعدادها دانسته اند که موجب پیشرفت فکری، مدنی و معرفتی کشور شده و قدرت نرم افزاری انقلاب اسلامی را افزایش می دهد. در واقع شهدا بر این اعتقادند که توسعه علمی موجب پیشرفت کشور شده و این مهم از جمله منابع قدرت نرم انقلاب اسلامی ایران است. نمونه اعمال این قدرت در صحنه دفاع مقدس، تلاش جهادگران و متخصصانی است که با دست خالی و علیرغم وجود تحریم های بین المللی و کمبود تجهیزات و امکانات مورد نیاز توانستند بسیاری از وسایل نظامی را تعمیر کرده و حتی موشک ها و تجهیزات جدیدی را برای مقابله با دشمن تا بن دندان مسلح، بسازند. احداث پل - های بعثت و خیبر که در نوع خود کم نظیر و کاملا ابتکاری میباشند نیز اقدامی دیگر از مهندسان جهاد سازندگی در عرصۀ پیشرفت مهندسی و علمی کشور می باشد. به همین دلیل است که امام خمینی(ره) صحنه های نبرد دفاع مقدس و هشت سال جنگ تحمیلی را بستری برای رشد استعدادها و شکوفایی قابلیت های بالقوه نسل جوان کشور دانسته و معتقدند که این دوران حماسی موجب افزایش حس اعتماد به نفس و تولید فکر در ایران اسلامی شده است.
به عنوان نمونه شهید بهداد در وصیت نامه خود در این زمینه توصیه های مکرری دارد و چنین نوشته است که: «خود را به آموزشهای اسلامی و مکتبی و مفاهیم قرآنی آشنا کنید که بیشترین ضرری که به جامعه اسلامی میخورد، ناشی از خلا فرهنگی است. اما در عین حال مراقب باشید که علم حجاب اکبر در وجودتان و تحصیلتان رخنه نکند. علمی که تو را از عبادت و دعا دور کند، تو را به انزوای از صحنه جهاد بکشاند، علم نیست، علمی که انسان را متواضع نکند علم نیست بلکه وبال است وبال» (G٣٧ و G٣٩ و40G).
٥-١-٣ پرچم داری انقلاب اسلامی
انقلاب اسلامی ایران با تبیین اندیشه تحول بر مبنای معنویت و اسلام و احیای دین در سطح جهان توانست ضمن به چالش کشیدن مکاتب مادی و ضد ارزش ساختن سلطه گری قدرت های جهانی به دگرگون سازی معادلات بین المللی نیز مبادرت ورزد. این رستاخیز فرهنگی که بر همگرایی اسلامی و پی- ریزی قطب جهانی دنیای اسلام تأکید میورزید، توانست پرچمداری مبارزه با تهاجم فرهنگی شرق و غرب را به عهده گیرد و با ارائه تصویری جدید از دین به عنوان مجموعه ای از اعتقادات، آمال، اعمال و احساسات حول مفهوم حقیقت نمایی سامان یافته که با ساختارهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی پیوند و نسبت مداوم دارد، به بازسازی تمدن اسلامی همت گمارد. آنچه در وصایای شهدا در طول دوران جنگ تحمیلی پیرامون تحولات جهان در اثر انقلاب اسلامی ایران بیان شده است، در حقیقت بیان ابعاد قدرت نرم انقلاب اسلامی ایران در صحنه های جهانی و بین المللی می باشد. البته بیان این نکته نیز لازم است که صحنه های حماسه ساز دفاع مقدس نیز در جهانی کردن این ابعاد قدرت نرم بیتأثیر نبوده است و به جرأت میتوان گفت که یکی از عوامل و دلایل معرفی انقلاب اسلامی به جهانیان و به تبع آن جهانی شدن ابعاد قدرت نرم انقلاب اسلامی، همین دوران جنگ تحمیلی بوده است. آنچه از مجموع تحلیل محتوای وصیت نامه شهدای دانشگاه امام صادق (ع) در رابطه با این بعد فرهنگی از قدرت نرم انقلاب اسلامی ایران به دست آمده است ، مؤلفه ها و نقاط تمرکزی می باشد که لیست آن ها در جدول ذیل درج شده است:
جدول ٥: مؤلفه های تأکید بر حفظ انقلاب و پرچم داری انقلاب اسلامی
در حقیقت بر اساس آنچه از تحلیل محتوای وصیت نامه شهدای دانشگاه امام صادق (ع) به دست آمده است ، این گونه برداشت میشود که بیشترین توجه شهدا در این قسمت به توجه دادن مخاطبان و نسل - های آینده برای تلاش جهت حفظ انقلاب و تداوم آن میباشد.
به عنوان نمونه شهید غفارزاده در این رابطه چنین نوشته است: «در این برهه از زمان، حفظ اسلام منوط است به حفظ انقلاب اسلامی و حفظ نظام جمهوری اسلامی. پس در رفع مشکلات آن کوشا و سهیم باشیم و موانع آن را که همان موانع اسلام اند، از میان برداریم»(B٧).
شهید غفوری همچنین خطاب به مردم پشت جبهه چنین توصیه میکند: «در انتها کلامی هم نسبت به مردم پشت جبهه دارم. عزیزان من نسبت به اسلام و آبروی جمهوری اسلامی غیرت داشته باشید.
همین طور که کاری نمیکنید که آبروی خانواده تان برود، کاری که آبروی جمهوری اسلامی را خدای ناکرده ضایع میکند، انجام ندهید»(E١٤).
شهید قربان زاده نیز تلاش برای حفظ انقلاب اسلامی را تلاش برای حفظ اسلام و مکتب اسلام می- داند و معتقد است: «الان حفظ اسلام اقتضا دارد که از مملکت اسلامی که مورد هجوم دشمن قرار گرفته، آن هم صرفا برای نابودی اسلام، دفاع کنیم. این دفاع به اشکال مختلف است. عده ای در میدان جنگ، عده ای در میدان آموزش علم و عده ای در میدان اقتصادی و میدآن های دیگر»(F١٠).
شهید بهداد نیز در دو بخش متفاوت از وصیت نامه خویش بر لزوم تلاش برای حفظ انقلاب و مکتب اسلام اشاره کرده است و می گوید: «انقلاب ما با خون و شمشیر پیروز شد و تا رسیدن به ثمره نهایی آن یعنی اتصال به قیام منجی عالم بشریت مهدی قائم (عجل الله تعالیفرجه الشریف) خون میطلبد و محتاج فداکاری و ایثار جان ها ومال هاست»(G٢٥). نهایت اینکه میزان فراوانی مؤلفه ها و ابعاد فرهنگی قدرت نرم انقلاب اسلامی ایران در وصیت نامه شهدای دانشگاه امام صادق (ع) در جدول ذیل نشان داده شده است:
جدول ٦: فراوانی مؤلفه ها و ابعاد فرهنگی قدرت نرم انقلاب اسلامی در وصیت نامه شهدا
همان طور که در جدول فوق مشاهده می کنید، فراوانی تأکید بر باورهای دینی و ایمان محوری و جهاد و مجاهدت رزمندگان انقلابی از دیگر موارد بیشتر میباشد که خود گویای اهمیت این دو اصل در منابع قدرت نرم انقلاب اسلامی ایران است.
٢-٣ منبع سیاسی قدرت نرم
١-٢-٣ تأکید بر ولایت مداری و رهبری
رهبری کاریزماتیک امام خمینی(ره) و نفوذ معنوی بالا و فرهمند ایشان از جمله مهم ترین عواملی است که در وصایای شهدا به عنوان یکی از ابعاد قدرت نرم انقلاب اسلامی ایران بدان اشاره شده است چرا که امام خمینی(ره) توانست با ارائه ارزش های اسلامی و باور قلبی، مردم را نسبت به احیای اصول و ارزش های اسلامی تحریک کرده و آنان را برای قیام آماده سازد. مقام معظم رهبری، معجزه انقلاب اسلامی ایران را تربیت جوانان الهی و خداجوی میداند که در برابر ناملایمات و سختیها ایستادگی کردند و جان خویش را فدای انقلاب و اسلام نمودند. ایشان معتقدند این مجعزه به علت اخلاصی بود که در شخصیت امام خمینی(ره) وجود داشت. ایشان میفرمایند: «آن چیزی که در کشور ایران واقع شد و بلاشک در همۀ ادوار تاریخ این کشور - تا آن جا که ما خوانده ایم و دیده ایم - سابقه ای ندارد، ایستادگی و فداکاری عمومی و یکپارچۀ مردم در راه خدا بود که در مقابل تجاوز و نامردمی دشمنان صورت گرفت. نقطۀ اوج این حادثۀ استثنایی و بینظیر، همان حرکت درخشانی بود که از ستارگان آسمان انسانیت زمان ما - یعنی همین شهیدان عزیز ما - سر زد. این جوانانی که این طور با شور و شوق، بدون این که به آرزوها و شهوات جوانی کمترین اعتنایی بکنند، به جبهه ها رفتند و حقیقتا با عشق و محبت الهی جان دادند، به نظر بنده این برجستگان زمان ما، از صدر اسلام به بعد، در هیچیک از دوره ها، از لحاظ کمیت و کیفیت نظیر ندارند... این مجموعۀ جوان - چه آن هایی که شهید شدند، چه آن هایی که جانباز شدند، چه آن هایی که اسیر شدند، چه آن هایی که هنوز مفقودالاثرند و از حال آن ها کسی مطلع نیست- جزو معجزات انقلاب در زمان ماست. چه کسی میتوانست این دل های پاک و مطهر را این طور یکپارچه متوجه به خدا بکند؟ این معجزۀ اسلام انقلابی و اسلام پرتپش بود؛ ناشی از اخلاص آن مرد خدا، آن بندۀ صالح و آن رهبر واقعی و حقیقی بود که در خط رهبری پیامبران حرکت میکرد؛ راه و نفس و عمل او این حادثۀ عظیم را آفرید»(آیت الله خامنه ای، ١٣٧٠/١١/٣٠).
به اعتقاد شهدا، چنین رهبری سیاسی که برخوردار از جذابیت، مشروعیت و اعتبار بوده توانسته به جذب و ترغیب افراد برای تحقق خواسته های انقلاب اسلامی بیانجامد. در واقع مردم مسلمان ایران به رهبری امام خمینی(ره)، اسلام را به عنوان ایدئولوژی انقلابی خود برگزیدند که دلیل آن بیش از هر چیز به فرهنگ سیاسی آنان و سپس به اعتقادات آنان باز می گردد. با توجه به اینکه مهم ترین منبع فرهنگ سیاسی ایران، مبانی دینی و به طور خاص مذهب تشیع است ، بنابراین حرکت اسلامی و انقلابی مردم ایران نیز از این منبع ناشی شده است. آنچه تحت عنوان تأکید بر ولایت پذیری و اطاعت از رهبری در کلام و وصیت نامه شهدا درج شده است، در حقیقت به ٧ شاخه و بخش تقسیم می شود که عبارتند از: تجلیل از پیامبر اکرم (ص)، تجلیل از اهل بیت (ع)، تجلیل از روحانیت و ولی فقیه، تجلیل از امام خمینی (ره)، تأکید بر نقش هدایت گر رهبری، لزوم مبارزه با دشمنان ولایت، لزوم بیعت با رهبری. شهدای گران - قدر دانشگاه امام صادق (ع) در وصیت نامه های خود در رابطه با موارد فوق مطالب و جملات تأکیدی و راهگشایی را بیان کرده اند که در جدول ذیل فراوانی این جملات به همراه کدشناسایی آنها نشان داده
شده است:
جدول ٧: مؤلفه های تأکید بر حفظ انقلاب و پرچم داری انقلاب اسلامی
٢-٢-٣ تأکید بر وحدت و اعتماد ملی
انقلاب اسلامی ایران توانست با بهره گیری از اعتماد ملی به عنوان سرمایه اجتماعی قدرت نرم ، به تعمیق وحدت و همبستگی ملی و تجمیع کلیه اقشار و گروه ها و دسته جات ملی و مذهبی کشور همت گمارد.
شهدای گران قدر انقلاب اسلامی نیز در وصیت نامه های خویش با تأکید بر وحدت و اعتماد ملی و لزوم حفظ آن بر این اصل به عنوان یکی دیگر از ابعاد قدرت نرم انقلاب اسلامی ایران تأکید کرده و معتقدند با بهره مندی از مشارکت عمومی و اتحاد ملی می توان فرهنگ استقلالی، بسیجی، سازندگی، اصلاح طلبی و عدالت خواهی را در جامعه گسترش بخشید. آنچه از کلام شهدا برداشت می شود این است که وفاق ملی و اجتماعی به عنوان یکی از مظاهر قدرت نرم می تواند به ایفای کارکردهایی همچون همفکری، هم احساسی، هم کنشی و شکل گیری ذهن اجتماعی که به همکاری و تعامل میان گروه های مختلف اجتماعی بینجامد چرا که همبستگی ملی و مشارکت عمومی مردم به عنوان یکی از ابعاد قدرت نرم در صحنه انقلاب اسلامی توانست تقبل آگاهانه و شرکت مؤثر همه افراد جامعه برای رسیدن به اهداف خاص و پیاده کردن نظام اعتقادات، باورها، گرایش ها و اندیشه ها را تجلی بخشد و معاضدت و همکاری و همیاری آگاهانه، داوطلبانه و از روی میل و رغبت را با استفاده از تمامی امکانات بالقوه جمعی را گسترش دهد. به منظور بیان نمونه ای از تأکیدات شهدا بر این مسأله مهم، میتوان به جمله ای از شهید ناصرالدین باغانی اشاره کرد که در وصیت نامه اش چنین مینویسد: «وحدت در چیست؟ وحدت در پیروی از کلام امام است. اما میتوانم موارد متعددی را به شمار مکه از فرمان امام اطاعت نکرده اند. آن وقت این را تحکیم وحدت می گویند. مردم مسلمان دشمن اسلام را بشناسید. جنگ با عوامل خارجی مسأله سختی نیست. اما این منافق انداخل هستند که از همه بدترند. منافقان از کفار بدترند. با جدایی از این منحرفان قلب امام را شاد کنید»(Q٢-٢٩ و Q٢-٣٠).
بیگمان عامل اصلی ناکامی عراق و قدرت های پشتیبانش در هشت سال جنگ تحمیلی دنیا علیه ایران ، همین حضور یکپارچه و هماهنگ مردم ایران و رزمندگان بوده است. شهید مصطفی اسماعیلی نیز از دیگر شهدایی است که بر این موضوع تأکید کرده و نقش اثرگذار وحدت در جامعۀ اسلامی و تأکید رهبران انقلاب بر آن را گوشزد میکند و مینویسد: «سعی کنید با هم بیشتر یک دل و یک زبان باشید و وحدت همیشگی خود را که امام امت و سایر مسؤولان عزیز بر آن زیاد تکیه می کنند، حفظ نمایید زیرا که انسان واقعی در این زمان آزموده می شود... باید این را بدانیم که وظیفۀ حساس و خطیری به گردن ماست»(R١٣).
٣-٢-٣ تأکید بر احیای هویت جهان اسلام
انقلاب اسلامی ایران نشان داد که دین می تواند عنصری تأثیرگذار بر نظام تصمیم گیری جهانی قلمداد گردد و جهان اسلام با تکیه بر باورها و هنجارهای بومی از توان و قدرتمندی لازم برای شکل دهی به ساختارهای اجتماعی و سیاسی برخوردار است. انقلاب اسلامی ایران این خودباوری را به ملت های مسلمان اعطا کرد که میتوان با شناخت دقیق از فرهنگ اسلامی و باز تعریف آرمان هایی چون استقلال، آزادی، عزت و عدالت و با تکیه بر الگوی تفکر، آگاهی، تصمیم گیری و اطلاع رسانی، باب خلافت اسلامی را مجددا با رویکری کاملا دینی و اسلامی گشود. انقلاب اسلامی توانست جهان اسلام را به گره زدن مظاهر مدرنیته با سنت های دینی فرا بخواند و انسان را به گزینش نکات مثبت مدرنیته و همخوانی آن با مؤلفه های دین و سنت دعوت نماید و راه سومی را عرضه کند که ضمن توجه به تجربیات غرب در بسط سیاسی، فرهنگی و اجتماعی، نقش دین و مؤلفه های فرهنگی را بنیان توسعه قرار دهد. تجلی این راه سوم و جدید در دوران حماسه ساز و سرنوشت ساز دفاع مقدس متجلی شد چرا که نحوه برخورد و مدیریت فرماندهان و مسئولان جنگ توانست توانایی دین برای حکومت و مدیریت و تأثیرگذاری بر تحولات جهانی را اثبات کند. حمایت از مستضعفان و مبارزه با ظلم و جور، حق گرایی و برقراری حکومت حق و تکیه بر قدرت معنوی دین به جای قدرت نظامی تسلیحات، تقویت خودباوری و احساس اعتماد به نفس ملی، تکیه بر استعدادها و ظرفیت های بومی و محلی، مدیریت اسلامی در همه ابعاد زندگی فردی و اجتماعی و در نهایت نمایاندن اهمیت انگیزشی اسلام برای حرکت بخشی به مبارزات انقلابی ملت های مسلمان را میتوان از جمله ابعاد این بخش از قدرت نرم دفاع مقدس در زمینه تقویت قدرت نرم انقلاب اسلامی ایران دانست که در کلام شهدا بر آن ها تأکید شده است.
نمونه این تأکید جمله شهید بهداد است که بر فرا رسیدن زمان بیداری اسلامی پس از وقوع انقلاب اسلامی در ایران اشاره می کند و میگوید: «برادران عزیزی که مدت ها در کنار هم بوده ایم ، دوستان و آشنایان و هر کسی که این سطور را می خوانی، توجه داشته باشد که زمان ، زمان بیداری الهی است. زمان قیام و ایثار و فداکاری در راه اسلام، زمان، زمان انتظار پویا و متحرک و زنده است»(G٢٣).
شهید فضلیزاده در رابطه با رسالت گسترش اسلام در سطح جهانی و احیای مجدد حاکمیت انبیاء بر زمین به مخاطبان وصیت نامه خویش توصیه میکند که این رسالت جهانی خود را جدی بگیرند. وی چنین مینویسد: «انبیا برای چه آمده اند؟ انبیا آمده اند که قسط و عدل را بر عالم حکمفرما سازند و با کفر و بیدادگری و بیعدالتی بستیزند و دین خدا را بر روی زمین حاکم کنند، پیامبر در طول ٢٣ سال رسالت خود، همیشه در حال جنگ و مبارزه با دشمنانش بود و سعی در گسترش اسلام داشت و در این راه زحمات زیادی را متحمل شد و آزار و اذیت زیادی از سوی دشمنان به او رسید، تا جایی که خود حضرت فرمود: «هیچ پیامبری مثل من اذیت نشد». و همین گونه است سرنوشت سایر ائمۀ ما، از امام حسن تا حضرت عسکری که همه آماده برای احیای اسلام و نشر مذهب شیعه ، باحکام و سلاطین در حال ستیز بودند و هر کس بنا به مقتضیات زمان شبه گونه ای وظیفه اش را انجام داد و سرانجام همه مگی آنان توسط همین خلفای جور شهید شدند. اکنون این رسالت به ما رسیده و ما امت چنین پیامبری هستیم و چنین ستارگانی ما را راهنما و پیشوا بوده اند اکنون این وظیفۀ ملت ماست که این راه خونین را با ایثار و احیای خون های دیگری ادامه دهیم و آن را به سرمنزل مقصود برسانیم و آن را به دست صاحب اصلی آن ولیعصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) برسانیم»(L٤ و L٦ و L١١ و L١٢).
نهایت اینکه می توان در یک نگاه کلی، میزان فراوانی تأکید بر هر کدام از مؤلفه ها و ابعاد سیاسی
قدرت نرم در وصیت نامه شهدا را در جدول ذیل ملاحظه نمود:
جدول ٨: مؤلفه های تأکید بر حفظ انقلاب و پرچم داری انقلاب اسلامی
٣-٣ منبع اقتصادی قدرت نرم
آنچه از تحلیل محتوای مضامین وصیت نامه شهدای دانشگاه امام صادق (ع) در رابطه با ابعاد اقتصادی قدرت نرم انقلاب اسلامی ایران به دست آمده است اگرچه محدود و مختصر میباشد ولیکن همه این مفاهیم در بر دارنده دو هدف اصلی میباشند، یعنی افزایش رفاه مردم و دیگری ایجاد اشتغال که هر دوی این اهداف در راستای عدالت اجتماعی هستند. بر این اساس در یک عبارت کلی میتوان گفت که مهم - ترین منبع اقتصادی قدرت نرم انقلاب اسلامی ایران از منظر شهدا، توسعه با رویکرد عدالت اجتماعی است. توضیح آن که این منبع در قیاس با سایر موارد کمترین میزان فراوانی را دارد که حکایت از دغدغه فرهنگی شهدا در تولید قدرت نرم نظام و کاربست آن دارد. به عبارت دیگر اقتصاد در وصیت نامه شهدا اصل و محور ارزیابی نمیشود.
نتیجه گیری
این تحقیق به دنبال این بود تا با بررسی وصیت نامه شهدای دانشگاه امام صادق (ع) بیان کند که شهدا به عنوان پرچم داران نهضت انقلاب اسلامی ایران و کسانی که جان خود را بر سر آرمان های انقلاب فدا کرده اند، در وصیت نامه های خود به چه منابعی از قدرت نرم انقلاب اسلامی ایران تأکید داشته اند. با توجه به استخراج بیش از یک هزار مضمون از وصیت نامه ٣٨ شهید این دانشگاه که در جداول تحلیل محتوا درج شده است و دسته بندی این مضامین در سه بخش فرهنگی، سیاسی و اقتصادی در نهایت موارد ذیل استخراج گردید:
الف. منابع فرهنگی قدرت نرم بیشترین سهم از تأکید را نزد شهداء داشته اند. این منبع به طور مشخص موارد زیر را شامل میشود: باورهای دینی و ایمان محوری؛ جهاد و مجاهدت؛ عزت مداری و الگوگیری از قیام عاشورا؛ توسعۀ علمی کشور؛ و بالاخره حفظ ماهیت و جوهرۀ اصلی انقلاب. نمودار سنجش میزان فراوانی این ملاحظات که در عنوان عمومی منبع فرهنگی قدرت نرم نزد شهداء مطرح است، به شرح ذیل میباشد:
نمودار ١: سنجش میزان فراوانی ابعاد قدرت نرم در کلام شهدا
ب. منابع سیاسی قدرت نرم انقلاب اسلامی ایران دومین اولویت نزد شهداء است که به طور مشخص موارد مهم زیر را شامل می شود: ولایت مداری و رهبری؛ وحدت و اعتماد ملی؛ و بالاخره احیای هویت جهان اسلام. فراوانی مصادیق مزبور در نمودار ذیل آمده که دلالت بر نقش بی بدیل رهبری و ولایت مداری نزد شهداء دارد.
نمودار ٢: سنجش میزان فراوانی مؤلفه های سیاسی قدرت نرم در کلام شهدا
ج. منابع اقتصادی قدرت نرم حجم اندکی از ملاحظات راهبردی شهداء را به خود اختصاص داده اند. اشاره به آن و انتظارات و توقعاتی که از خلال وصایای شهدا پیرامون این منبع به دست آمده، بیانگر این مطلب است که اولا- شهیدان به این مسأله نیز بیتوجه نبوده اند و ثانیا- اقتصاد را در صورتی که عدالت محور بوده و در راستای شکل گیری جامعه ای مبتنی بر عدالت اجتماعی باشد، کارآ و تولید کننده قدرت نرم می دانند. این منبع در وصیت نامه ها دارای زیرشاخه نمیباشد و به همین دلیل نمودار سنجش میزان فراوانی برای آن نیز لحاظ نشده است (نک. نمودار شماره ٣).
نمودار ٣: مدل نهایی ابعاد و مؤلفه های قدرت نرم انقلاب اسلامی ایران در کلام شهدا
منابع
- قرآن مجید.
- نهج البلاغه (بیتا) تدوین سیدرضی، قم: انتشارات دارالهجرة.
- آرنت، هانا (١٣٧٠)، قدرت مبتنی بر ارتباط، در کتاب: استیون لوکس، قدرت فر انسانی و شر شیطانی. ترجمه - فرهنگ رجایی، تهران : مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- افتخاری، اصغر (١٣٨٥)، قدرت نرم انقلاب اسلامی ایران، فصلنامه مطالعات بسیج، شماره ٣٢، پاییز.
- افتخاری، اصغر (١٣٨٩)، جنگ نرم: رویکردی فرهنگی، در: میشل سی. ویلیامز، جنگ نرم فرهنگی، ترجمه مهدی ذوالفقاری، (مقدمه) اصغر افتخاری، تهران: دانشگاه امام صادق علیه السلام.
- الویری، محسن (١٣٨٦)، مسجد، ارتباطات و توسعه پایدار، فصلنامه علمی نامه صادق. تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق (ع)، شماره ٣١، تابستان.
- بیکی، مهدی (١٣٨٨)، قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق (ع).
- حر عاملی، محمدبن حسن بن علی (١٣٨٧)، تفصیل وسائل الشیعۀ إلی تحصیل مسائل الشریعۀ ، قم : مؤسسه آل البیت (علیه السلام).
- خامنه ای، سیدعلی (١٣٨٢)، حدیث ولایت، تهران: مؤسسه تنظیم آثار.
- خامنه ای، سیدعلی (١٣٩٠)، تهاجم فرهنگی و جنگ نرم، تهران: دبیرخانه شورای انقلاب فرهنگی.
- خمینی، روح الله (١٣٨٢)، صحیفه نور، تهران: انتشارات مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ سوم.
- درودیان ، محمد (١٣٧٩)، آغاز تا پایان (سیری در جنگ ایران و عراق)، تهران: انتشارات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران - مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ.
- ردادی، محسن (١٣٨٩) منابع قدرت نرم: سرمایه اجتماعی در اسلام. (مقدمه) اصغر افتخاری، تهران: دانشگاه امام صادق علیه السلام.
- رشید، غلامعلی (١٣٨٧)، بصیرت پاسداری، تهران: اداره سیاسی نمایندگی ولی فقیه در سپاه.
- گلشن پژوه، محمودرضا (١٣٨٧)، جمهوری اسلامی و قدرت نرم ، تهران : معاونت پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی.
- مطهری، مرتضی (١٣٨٥)، خلاصه آثار، تهران: انتشارات صدرا، چاپ ششم.
- نای، جوزف (١٣٨٧)، قدرت نرم: ابزارهای موفقیت در سیاست بین الملل، ترجمه سید محسن روحانی و مهدی ذوالفقاری (مقدمه) اصغر افتخاری، تهران: دانشگاه امام صادق علیه السلام.
- نای، جوزف (١٣٨٣)، قدرت نرم، ترجمه محمود عسگری، فصلنامه راهبردی دفاعی. سال دوم، شماره ٦، زمستان.
- نای، جوزف (١٣٨٢)، کاربرد قدرت نرم، ترجمه سیدرضا میرطاهر، تهران: نشر قومس.
- نغمه های سرخ (١٣٨١)، یادنامه شهدای دانشگاه امام صادق (ع)، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق (ع)، چاپ اول.
- هولستی، ال. آر(١٣٧٣)، تحلیل محتوا در علوم اجتماعی و انسانی، ترجمه نادر سالارزاده امیری، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی.
- یاسوشی، واتانابه - و-کانل، دیوید مک. (١٣٨٩)، آموزش عالی، فرهنگ عامه و قدرت نرم ، ترجمه سیدمحسن روحانی، (مقدمه) اصغر افتخاری، تهران: دانشگاه امام صادق علیه السلام.
-Sharp Gene(1973a), The Politics of Nonviolent Action: Power and Struggle. Boston:
Extending Horizons Books.
-Sharp Gene (1973b), The Politics of Nonviolent Action: The Methods of Nonviolent
Action. Boston: Extending Horizons Books.
-Sharp Gene(1973c), The Politics of Nonviolent Action: The Dynamics of Nonviolent
Action. Boston: Extending Horizons Books.
-Sharp Gene(2005), The Waging Nonviolent Struggle. Boston: Extending Horizons
Books.
-Yarger Harry(2008), Strategy and The National Security Professional. London: Praeger
Security International.
پی نوشت
