سیلاب، چالش بزرگ کشور - سعید جمالی*

مطابق آمار تهیه شده توسط سازمان ملل متحد در میان بلایای طبیعی، سیل و طوفان بیشترین تلفات و خسارات را به جوامع بشری وارد آورده‌اند. این امر در کشور ما نیز صادق است.
در 6 دهه گذشته بیش از پنج هزار و 500 رخداد سیل در کشور ثبت شده است. عواملی نظیر رشد جمعیت، توسعه شهرنشینی، تغییر ساختار رودهای درون‌شهری و از بین رفتن کارکرد طبیعی رود در عبور ایمن سیلاب، ساخت و ساز غیرمجاز در اراضی بستر، تغییر کاربری و افزایش ضریب رواناب، انسداد مجرای جریان به دلیل احداث سازه‌های غیر اصولی و .... سبب افزایش پیشامد و بزرگی سیلاب‌ها شده است. نتایج پژوهش‌های منتشر شده هیات بین المللی تغییر اقلیم (IPCC) نشان می‌دهد تغییر اقلیم بر بزرگی، طول مدت و تکرار شرایط حدی هیدرولوژیکی (خشکسالی و سیلاب) تأثیر شدید می‌گذارد و ناگواری آن‌ها را می‌افزاید.
بررسی سیلاب‌های چند دهه اخیر کشور نشان می‌دهد تعداد وقوع سیلاب‌های ناگهانی با خسارات جانی و مالی قابل توجه به خصوص در فصل تابستان افزایش یافته است. مطالعات انجام گرفته روشنگر آن است که با وجود قرار گیری کشور ایران در منطقه‌ای بیشتر گرم و خشک و وقوع خشکسالی‌های طولانی مدت در آن، رخداد سیلاب در ایران پدیده‌ای نادر نیست و سالانه نزدیک به 40 رخداد کوچک و بزرگ سیل در گوشه و کنار ایران به وقوع می‌پیوندد. از میان سیلاب‌های مهم کشور ویژگی برخی از آن‌ها در ادامه آمده است.
در ماه مه سال 1867 مطابق با اردیبهشت 1246 شمسی سیلاب مهمی بخشی از تهران را فرا گرفت. از بررسی اسناد برمی‌آید این پیشآمد ناگوار زیان فراوانی را بر ساکنین تهران قدیم وارد ساخت. 120 سال پس از آن، کشته شدن 300 تن در سیلاب گلابدره تهران خاطره‌ای تلخ را برای تهرانیان به یاد گذاشته است.
با عبور پرآب‌ترین رودخانه‌های کشور مانند کارون، دز، کرخه، زهره و مارون از استان خوزستان، این استان در طول تاریخ همواره دستخوش پیامدهای سیلاب بوده است. با استناد به آمار تاریخی می‌توان گفت که این منطقه از پتاسیل بالای سیل خیزی برخوردار است، به نحوی که از نیمه دوم سده 13 تا اوایل سده 14 حدود 9 مرتبه سیلاب‌های مخرب در آن جاری شده است. پیامد برخی از این سیلاب‌ها عبارت‌اند از: تخریب شوش در زمستان 1248، طغیان بزرگ کارون و شکست پل بند شوشتر در بهار 1264 و تخریب پل شوشتر در پی 5 روز باران شدید سیلاب دیماه 1302.
سیل 8 آبان‌ماه 1394 استان ایلام، بارش حدود 328 میلی‌متری باران در سه روز باعث وقوع سیلاب شد که بی‌سابقه‌ترین بارندگی تاریخ ایلام تا زمان حاضر است. بر اثر این حادثه 8 نفر جان باخته‌اند و بیش از 20 هزار واحد مسکونی، تجاری و آموزشی، یک هزار دستگاه خودرو شخصی و بخشی از تأسیسات زیربنایی و راه‌های اصلی و فرعی استان خسارت دیده است. هزینه‌های این سیل شش هزار میلیارد ریال تخمین زده شده است. عرصه‌های محیط‌زیستی استان از جمله زیستگاه گوزن ایرانی در این سیل آسیب جدی دیدند.
سیل 26 فروردین 1395 غرب و جنوب غرب ایران سه استان خوزستان، ایلام و لرستان را دربرگرفت و باعث طغیان رودخانه‌های دز، کرخه و کارون در استان خوزستان شد. پیک دبی ورودی به دریاچه سد دز ناشی از این سیلاب 8 هزار مترمکعب در ثانیه بوده است که بعد از رهاسازی باعث خسارت‌های فراوان به شهرستان دزفول شد.
سیل 30 دی 1395 در مناطق جنوبی استان سیستان و بلوچستان؛ بارشی به میزان 164 میلی‌متر (حجم 6 میلیارد مترمکعب) در چهار روز موجب وقوع سیلاب و طغیان رودخانه‌های فصلی شدند که باعث بسته شدن 15 راه اصلی و فرعی در این استان گردید. حدود 3 هزار خانه در مناطق شهری آسیب دیدند و همچنین 3 روستا به دلیل هم‌جواری با رودخانه کاملاً تخلیه شدند. برآوردهای نخستین حاکی از خسارت یک هزار و 500 میلیارد ریالی به زیرساخت‌های کشاورزی، جاده‌ای و ساختمانی در این استان بوده است.
سیل 25 فروردین 1396 شمال غرب ایران؛ استان‌های آذربایجان شرقی و غربی، اردبیل، کردستان و زنجان در این سیلاب آسیب دیدند. بر اساس اعلام سازمان هواشناسی بارش متوسط در حدود 40 میلی‌متر به مدت حدود یک روز به‌وقوع پیوسته که در 15 سال قبل از آن بی‌سابقه گزارش شده است. تعداد جان باختگان این حادثه 48 نفر اعلام گردید و در آذربایجان شرقی که بیشترین قربانیان از این استان بودند، یک روز عزای عمومی اعلام شد. در سه استان آذربایجان غربی، شرقی و اردبیل بر اساس آمارهای اعلام شده 4680 میلیارد ریال خسارت به حوزه کشاورزی، باغی، دامی و پرورش ماهی وارد شده است.
سیل 19 مردادماه 1396 شمال ایران؛ بارش‌های شدید به مدت یک روز در استان‌های گلستان، خراسان رضوی، خراسان شمالی و سمنان موجب جاری شدن سیل شد و بر اثر آن 14 نفر جان خود را از دست دادند.
سیلاب‌های فروردین 1398 غرب و جنوب غربی ایران؛ در نخستین روزهای بهار 98 برخورد یک جبهه هوای مرطوب مدیترانه با جبهه‌های گرم در غرب کشور موجب شد تا بارش سیل‌آسا در بخش گسترده‌ای از کشور رخ دهد. براساس تحلیل داده‌های ایستگاه‌های شرکت مدیریت منابع آب ایران، میزان حجم ناشی از این بارش‌ها بیش از 90 میلیارد مترمکعب برآورد می‌شود. مجموع حجم آورد ناشی از در دو سیل حوضه‌های کرخه، دز و کارون مجموعاً نزدیک به 7.5 میلیارد متر مکعب برآورد می‌شود.
مطالعات مشترک دفتر مطالعات و هماهنگی امور ایمنی و بازسازی وزارت کشور و برنامه عمران سازمان ملل نشان می‌دهد سه استان خراسان، خوزستان و فارس به ترتیب با 5، 4.7 و 2.3 رخ داد سیل در هر سال، جزو سیل‌خیز ترین استان‌های کشور به حساب می‌آیند.
کشورمان تاکنون از این دست ناگواری‌ها زیاد به خود دیده است و همیشه توانسته از این چالش‌ها سربلند بیرون آید. خوزستان و لرستان و گلستان عزیز دوباره سرزنده و با نشاط به ما لبخند خواهند زد. ما به اراده قوی و نیروی نهفته در دل این خاک کیمیاگونه ایمان داریم.
........................
** کارشناس آب