تحلیلی بر یک دهه تولید علم پژوهشگران ایرانی در سطح ملی

مقدمه و بیان مسئله

واژۀ تولید علم در ادبیات کشور جایگاه ویژه ای پیدا نموده است، به طوری که نهضت تولید علم و جنبش نرم افزاری ذهن تمام سیاست گذاران و برنامه ریزان امور علمی و پژوهشی کشور را به خود مشغول نموده است و در جای جای مستندات علمی و برنامه های توسعه و سند چشم انداز و افق های آرمانی کشور، ارتقای تولید علم و احراز جایگاه نخست علمی در بین کشورهای منطقه هدف گذاری شده است. در ارزیابی های علم سنجی نیز اصلی ترین معیار برای تعیین جایگاه علمی و رتبه بندی کشورها، میزان مشارکت در تولید علم، نوآوری، فناوری و به طورکلی مشارکت در روند توسعۀ علم جهانی عنوان شده است (ترسیم نقشۀ جامع علمی کشور، 1386). علاوه بر اهمیت تولیدات علمی در سطح جهانی، توجه به تولیدات در سطح ملی و بومی هر کشور، به خصوص در کشورهای غیر انگلیسی زبان نیز حائز اهمیت است. توسعۀ همه جانبۀ کشورها، باتوجه به خاص بودن موقعیت و مسائل هر کشور از جنبه های مختلف ازجمله شرایط اقلیمی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و...، بدون توجه به تولید و توسعۀ علوم بومی میسر نیست.

بحث تولید علم در ایران برای نخستین بار در سال 1365 در دانشگاه تهران مطرح شد؛ اما تنها در حدّ یک واژه باقی ماند. در سال های 1372 و 1373 این بحث به صورت جدی تر مورد توجه قرار گرفت و از سال 1379 به بعد، بحث تولید علم در حوزۀ پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مطرح و مقرر شد که به هر مقالۀ چاپ شده در مجلات آی. اس. آی مبلغ قابل توجهی پاداش تعلق گیرد (موسوی موحدی و همکاران، 1382). بدین سان، تلاش پژوهشگران کشور در راستای بین المللی سازی پژوهش های خود و شرکت در روند جهانی تولید علم، با تشویق و حمایت دولت مضاعف گردید و به تدریج تعداد مقالات نویسندگان ایرانی در پایگاه آی. اس. آی، افزایش یافت (عصاره و ویلسون[1]، 2002). علاوه بر مجلات آی. اس. آی، تولیدات علمی معمولاً در سایر مجلات معتبر نیز منعکس می شوند. در این مجلات، مقالات مورد داوری تخصصی قرار می گیرند و مقاله تنها با موافقت داوران و پس از اعمال اصلاحات لازم، در مجله چاپ می شود و این از نخستین ملاک های شناسایی یک مقالۀ معتبر است. این مقالات، در واقع سهم دانشمندان را در پیشبرد دانش نشان می دهند و ملاکی برای ارزشیابی فعالیت های آنان توسط همکارانشان هستند.

باتوجه به ارزش و اهمیت تولید علم در توسعۀ پایدار لازم است عملکرد علمی پژوهشگران سنجیده شود تا هر کشور از موقعیت و جایگاه علمی خود مطلع شود. بهترین راه تعیین جایگاه علمی هر کشور، سنجش تولیدات علمی آن کشور است. برای سنجش تولیدات علمی از روش های کمّی استفاده می شود. یکی از روش های کمّی که در سنجش تولیدات علمی کاربرد دارد، فنون مرتبط با علم سنجی است. علم سنجی شاخص های مختلفی جهت سنجش تولیدات علمی دارد و صاحب نظران از دیدگاه های مختلفی به بررسی این شاخص ها پرداخته و آن ها را مورد نقد و بررسی قرار داده اند (موئد[2]، 1387). بررسی های انجام شده نشان می دهد که تاکنون پژوهش های متعددی به بررسی تولیدات علمی ایران در پایگاه های بین المللی پرداخته اند؛ ولی وضعیت تولیدات علمی در سطح ملی مورد بررسی قرار نگرفته است؛ لذا در این پژوهش تلاش می گردد تا سهم هریک از حوزه های علوم انسانی، علوم پایه، فنی مهندسی و کشاورزی، دامپزشکی و منابع طبیعی ایران در تولید مقالات در نشریات علمی فارسی مشخص گردد و نقاط قوت و نقاط ضعف احتمالی موجود شناسایی گردد.

پرسش های پژوهش

1- سهم هریک از حوزه های علوم انسانی، علوم پایه، فنی مهندسی و کشاورزی، دامپزشکی و منابع طبیعی ایران در تولید مقالات منتشرشده در نشریات علمی ایران، طی سال های 1380 تا 1390 چقدر است؟

2- روند رشد مقالات علمی فارسی در حوزه های مختلف طی سال های 1380 تا 1390 چگونه بوده است؟

پیشینه پژوهش

سن گوپتا[3] (1989) در مقاله ای به مطالعۀ رشد تولیدات علمی در حوزۀ علوم عصب پرداخت و نشان داد که رشته های حوزۀ بیوپزشکی با حوزۀ علوم عصب رابطۀ نسبتاً نزدیکی دارند ولی موضوع بیوشیمی در پژوهش های علم عصب مشارکت کمتری (8- 8درصد) داشته است. عصاره (1996) در پژوهشی به مقایسۀ انتشارات علمی کشورهای درحال رشد در سطح بین المللی، در پایگاه نمایۀ استنادی علوم در طول سال های 1985 تا 1989 پرداخت. در این مطالعه، چهار کشور آمریکای لاتین شامل برزیل، مکزیک، آرژانتین و شیلی در اکثر رشته های علمی حائز رتبه های اول تا چهارم بودند. درحالی که هیچ یک از این کشورها هنگام تولید مدارک مورد بررسی دارای بیشترین تعداد جمعیت یا بالاترین میزان درآمد سرانۀ ناخالص ملی نبوده اند. تجزیه و تحلیل موضوعی مدارک نشان داد که بیش از نیمی (6- 56درصد) از مدارک مورد بررسی در زمینۀ پزشکی حیاتی  شیمی حیاتی بوده اند و در این زمینه، کشور برزیل دارای بالاترین رتبه بوده است.

همچنین مهرداد، حیدری، سربلوکی و اعتماد (2004) به بررسی وضعیت علوم پایه ایران در دورۀ 1975 تا 2002 پرداختند و نشان دادند که تا پیش از انقلاب تولیدات علمی ایران در علوم پایه روندی صعودی داشته است که این روند با وقوع انقلاب متوقف می شود، در سال های 1981 تا 1989 و دورۀ جنگ تحمیلی عراق این روند سیر نزولی داشته و سپس از سال 1990 مجدداً رو به رشد تدریجی و مداوم گذاشته که هنوز هم ادامه دارد. بلینچون[4] و همکاران (2004) در پژوهشی به بررسی سهم نویسندگان کشورهای اروپایی در تولید مقالات علمی در موضوع بیماری های پوستی طی سال های 1987 تا 2000، با استفاده از پایگاه مدلاین پرداختند و نشان دادند که درمجموع 255- 19 مقاله در 32 مجله، توسط نویسندگان این کشورها، به جز کشور لوگزامبورگ، تولید شده که بیشترین سهم به ترتیب متعلق به کشور انگلستان7- 26 درصد، آلمان 7- 16درصد، ایتالیا 5- 11 درصد و فرانسه 2- 9درصد بوده است. اما از نظر نسبت تعداد مقالات منتشرشده در این حوزۀ موضوعی به سرانۀ ناخالص ملی، به طور میانگین 5- مقاله به ازای هر 100 میلیون دلار بوده است که کشور دانمارک 0. 539 رتبۀ اول و کشورهای فنلاند 0. 500 و سوئد 4- 343 رتبه های دوم و سوم را در اختیار داشته اند. در مورد نسبت مقالات منتشرشده به جمعیت هر کشور، به ازای هر یک میلیون نفر، به طور متوسط 9- 51 مقاله توسط کشورهای اروپایی منتشر شده که کشورهای دانمارک با 0. 164مقاله به ازای هر میلیون نفر سکنه، سوئد 7- 127 و فنلاند 6- 119 به ترتیب بالاترین رتبه ها را در اختیار دارند.

مِنگ، هُو، و لیو[5] (2006) در پژوهشی به ارزیابی تحقیقات بنیادی در طول سال های 1991 تا 2000 در کشور چین پرداختند و نشان دادند که روند سرمایه گذاری در این دوره، شاهد دو جهش عمده بوده است. اولین جهش در سال 1997 رخ داده است که سرمایه گذاری روی پژوهش های علوم پایه 36درصد بیشتر از سال 1996 بوده است و جهش دوم در سال 2000 رخ داده است که نسبت به سال 1999 این رقم 38درصد بیشتر بوده است. پروژه های طرح توسعه و پژوهش پایۀ کلیدی ملی[6] که در سال 1997 شروع شد، نقش مهمی در جهش اول داشته است و در وقوع جهش دوم، احتمالاً راه اندازی نظام ملی نوآوری[7] نقش مهمی را ایفا کرده است. همچنین هو[8] (2008) پژوهشی براساس داده های اس. سی. آی در موضوعات مهندسی محیط، علوم محیط و منابع آب در دورۀ 1991 تا 2004 انجام داد و نشان داد که بیشترین انتشارات این حوزه متعلق به کشورهای آمریکا 13درصد و کانادا 12درصد بوده و پنج سال پس از انتشار مقالات، 34درصد از آن ها بیش از ده بار مورد استناد قرار گرفته اند؛ درحالی که7- 5 درصد هرگز مورد استناد قرار نگرفتند.

انصافی و غریب (1381) به بررسی تولیدات علمی ایران در سال 1379 با استفاده از داده های موجود در پایگاه آی. اس. آی پرداختند. میزان تولیدات علمی ایران به تفکیک سه نمایۀ موجود در این پایگاه به این ترتیب بوده که پایگاه نمایۀ استنادی علوم 9- 69 درصد (938 رکورد)، نمایۀ استنادی علوم اجتماعی89- 2 درصد (28 رکورد) و نمایۀ استنادی هنر و علوم انسانی 21- 0 درصد (2 رکورد) موجود بوده است. همچنین موسوی موحدی و همکاران (1382) در پژوهشی به بررسی امکان ارتقای ایران به ده کشور اول تولیدکنندۀ علم در جهان پرداختند و نشان دادند که اگر نیمی از اعضای هیئت علمی سالانه حداقل یک مقاله در مجلات نمایه شده توسط آی. اس. آی چاپ کنند، باتوجه به اینکه 10 تا 15درصد از پژوهشگران بیش از یک مقاله در سال چاپ می کنند و حتی برخی از مؤلفان دارای رکورد چاپ مقاله هستند، ایران می تواند به ده کشور اول تولیدکنندۀ علم برسد. در این پژوهش پیش بینی می شود که اگر ایران بتواند روند فعلی رشد مقالات را در چند سال اخیر حفظ کند، در سال 2013 میلادی جزو ده کشور اول تولید کنندۀ علم جهان خواهد بود.

صبوری و پورساسان (1384) در پژوهشی میزان مشارکت ایران را در تولید علم جهان در سال 2004 مورد بررسی قرار دادند. سهم ایران در تولید علم جهان در علوم پایه، 3822 مقاله (36- 0 درصد)، در علوم اجتماعی 107 مقاله (08- 0درصد) و در علوم انسانی و هنر ناچیز (6 مقاله) بوده است. همچنین صبوری و پورساسان (1385) در پژوهشی به بررسی مشارکت نویسندگان ایران در تولید علم جهان در سال 2005 پرداختند و نشان دادند که تعداد مدارک نمایه شده ایران در این سال در علوم پایه 5423 مدرک (42- 0 درصد مقدار جهانی)، در علوم اجتماعی 225 مدرک (13- 0 درصد مقدار جهانی) و در علوم انسانی و هنر 11 مدرک (008- 0 درصد مقدار جهانی) و درمجموع 5578 مدرک (36- 0 مقدار جهانی) بود. یافته ها نشان داد که بیش از 30درصد از مدارک تولیدشدۀ کشور که در این پایگاه نمایه شده است، متعلق به رشتۀ شیمی بوده است.

نوروزی چاکلی و همکارانش (1386) به بررسی تولیدات علمی ایران در دورۀ دوسالۀ 2005 و 2006 پرداختند و نشان دادند که تولیدات علمی ایران در پایگاه نمایۀ استنادی علوم نسبت به یک سال قبل، 21 درصد رشد داشته است؛ درحالی که در پایگاه های نمایه استنادی علوم اجتماعی نسبت به سال 2005 از رشد منفی 83- 13 درصد برخوردار بوده است. همچنین کشوری در سال (1388) در پژوهش خود به تعیین سهم تولیدات علمی ایران در نمایه های استنادی علوم، علوم اجتماعی، و هنر و علوم انسانی در پایگاه دابلیو. اُو. اس در سال های 2000 تا 2006 پرداخته است. تعداد مدارک نمایه شدۀ نویسندگان ایران در نمایۀ استنادی علوم 24480 مدرک، نمایۀ استنادی علوم اجتماعی 783 مدرک، و نمایۀ استنادی هنر و علوم انسانی 57 مدرک بود و مجموعاً با 25320 مدرک جامعۀ موردمطالعه را تشکیل دادند.

عصاره و باجی (1388) در پژوهشی به بررسی روند رشد، شناسایی و معرفی تولیدات علمی تأثیرگذار و نویسندگان علوم اجتماعی ایران از سال 1990 تا 2006 در نمایۀ استنادی علوم اجتماعی پرداختند و نشان دادند که میزان انتشارات علمی نویسندگان حوزۀ علوم اجتماعی ایران در پایگاه نمایۀ استنادی علوم اجتماعی در طی سال های 1990 تا 2006 روندی صعودی را طی کرده است. همچنین اسکروچی، محمدحسن زاده، گوهری و جمشیدی (1388) پژوهشی با عنوان «روند رشد مقالات علمی ایرانیان در حوزۀ پزشکی طی سال های 1987 تا 2007» انجام و نشان دادند که تولید علم ایران در حوزه های پزشکی به شدت در حال افزایش است. علاوه براین ستوده و مروتی (1391) پژوهشی با عنوان «وضعیت تولید علم در حوزۀ حقوق بیماران، در پایگاه استنادی تامسون رویترز با نگاهی به سهم ایران در تحقیقات بین المللی» انجام دادند و نشان دادند که طی سال های 1990 تا 2010 درمجموع، تعداد 1236 پیشینه در این حوزه تولید شده که بیشترین آن در سال های 2006 تا 2010 تولید شده اند و محاسبۀ مقدار متوسط نرخ رشد سالانۀ انتشارات برای این سال ها، عدد 86- 85 درصد را نشان می دهد. همچنین شمار مقالات بر پایۀ الگویی نمایی روبه افزایش است که نشانگر پایداری تولید عمل در این حوزه است.

زوراقی(1391) در پژوهشی به ترسیم ساختار و هم استنادی علوم ایران در پایگاه تامسون رویترز پرداخت و نشان داد که ساختار فکری حوزه های موضوعی پیوستگی کمتری دارند و تفاوت میان حوزه های موضوعی تحت بررسی در این خصوص نیز محسوس است. به عنوان نمونه حوزه های موضوعی چون علوم و فناوری تغذیه، پزشکی عمومی و داخلی، شیمی تجزیه، مهندسی چندرشته ای و فیزیک ریاضی از بهترین پیوستگی که در واقع بازنمون اجماع موضوعی بر روی مفاهیم پایه است، برخوردار بودند. حال آنکه حوزه های موضوعی چون علوم مواد، مهندسی برق و الکترونیک، مهندسی شیمی، مهندسی مکانیک و علوم گیاهی کمتر متراکم ارزیابی شدند. از دیگر یافته های کلی این پژوهش بررسی روند پویایی شناختی حوزه های مزبور بود که نتایج نشان داد حوزه های موضوعی چون علوم و فناوری تغذیه، داروسازی و داروشناسی و فیزیک ریاضی از این نظر در بهترین وضعیت و حوزه های موضوعی چون علوم مواد (چندرشته ای، مهندسی مکانیک، مهندسی شیمی و مهندسی برق و الکترونیک در بدترین وضعیت قرار دارند. همچنین سوری، بیگدلی و شهباز (1392) در تحقیقی به بررسی شاخص های مهم تحقیق و روند آن در ایران و جهان پرداختند و نشان دادند که در شاخص تعداد کل تولیدات علمی در مجله های معتبر بین المللی، ایران در بین 25 کشور منطقه، در جایگاه اول قرار دارد که نشان دهندۀ شرایط مناسب کشور در زمینۀ تولید علم در منطقه است.

جمع بندی پیشینۀ پژوهش نشان از آن دارد که پژوهش های صورت گرفته اکثراً بر داده های مستخرج از نمایه های بین المللی متکی بوده اند و نتایج همۀ آن ها نشان دهندۀ روند روبه رشد تولیدات علمی ایران در سطح بین المللی دارد؛ ولی تاکنون پژوهشی جامع و کلان نگر در زمینۀ مقالات مجله های فارسی ایران صورت نگرفته است و این پژوهش به این مهم می پردازد.

روش شناسی پژوهش

این پژوهش از نوع پژوهشهای توصیفی علم سنجی است و در آن از روش کتابخانه ای استفاده شده است. جامعۀ این پژوهش مقالات نشریات حوزه های علوم انسانی، علوم پایه، فنی مهندسی، کشاورزی، دامپزشکی و منابع طبیعی است که قبل از سال 1380 تا 1390 اعتبار علمی- پژوهشی یا علمی -ترویجی کسب کرده اند. فهرست این نشریات از طریق پایگاه استنادی علوم جهان اسلام[9] استخراج شده است. جامعۀ پژوهش شامل تمامی مقالات منتشرشده در بازۀ زمانی ذکرشده به تفکیک حوزه، نشریه و سال و تعداد مقالات هر شماره از نشریه است که با مراجعه به پایگاه مگ ایران[10] تعیین شده است. درصورتی که یک شماره از نشریه در این پایگاه موجود نبود، برای یافتن آن به پایگاه استنادی علوم جهان اسلام و پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی[11] و به وبگاه نشریات مراجعه شده است. بدین ترتیب، تعداد 713 عنوان نشریه شناسایی شد که با بررسی تمامی شماره های آن ها، اطلاعات مربوط به 88558 مقاله استخراج شد.

یافته های پژوهش

در این بخش به منظور درک آسان تر و مشخص بودن روند رشد هر حوزه تلاش شده است که پاسخ هر دو پرسش پژوهش پشت سر هم و به تفکیک برای هر بخش از حوزه های علمی ارائه شود. به منظور تعیین توزیع فراوانی مقالات نشریات علمی در زیرحوزه های فرعی علوم انسانی، پایه، فنی و مهندسی، کشاورزی، دامپزشکی و منابع طبیعی تعداد مقالات زیرشاخه های هریک از حوزه های موردمطالعه به تفکیک سال محاسبه شد.

نحوه توزیع فراوانی مقالات نشریات علمی در زیرحوزه های فرعی علوم انسانی

جدول 1- توزیع فراوانی مقالات نشریات علمی در زیرحوزه های فرعی علوم انسانی

جدول 1 نشان می دهد که حوزۀ علوم انسانی با تعداد 421 نشریه و 44416 عنوان مقاله بیشترین میزان تولید علمی را داشته است؛ همچنین این حوزه با داشتن 17 زیرحوزۀ فرعی دارای بیشترین زیرحوزه بین حوزه های مورد مطالعه بوده است. همان گونه که مشاهده می شود، زیرحوزۀ اخلاق با 265 عنوان مقاله کمترین حجم مقالات و زیرحوزۀ زبان و ادبیات با تعداد 7083 عنوان مقاله بیشترین حجم مقالات را در حوزۀ علوم انسانی به خود اختصاص داده است؛ همچنین، بعد از رشتۀ زبان و ادبیات، رشتۀ علوم اجتماعی بیشترین حجم مقالات را در بر دارد.

روند رشد مقالات به تفکیک زیرحوزه و سال

نمودار1- روند رشد مقالات نشریات علمی فارسی در زیرحوزه های علوم انسانی در بازۀ زمانی 1390 -1380

نمودار شماره 1 نشان می دهد که در میان زیرحوزه های علوم انسانی، رشتۀ مدیریت بیشترین نوسانات را در رشد تعداد مقالات طی سال های مورد بررسی داشته است که این نوسانات در سال 1388، به اوج رسیده است. این موضوع می تواند ناشی از این باشد که در سال 1388- 1387 در رشتۀ مدیریت تعداد زیادی نشریه رتبۀ علمی- پژوهشی دریافت کرده اند. محاسبۀ مقدار متوسط نرخ رشد سالانۀ انتشارات حوزۀ علوم انسانی در طی سال های مورد بررسی، عدد 2- 26 درصد را نشان می دهد. لازم به ذکر است که در حوزۀ علوم انسانی تولیدات علمی در سال 1390 نسبت به سال 1380، 65- 13 برابر شده است.

نحوه توزیع فراوانی مقالات نشریات علمی در زیرحوزه های فرعی علوم پایه

با توجه به جدول شمارۀ 2 میزان تولیدات علمی ایران در حوزۀ علوم پایه 11292 عنوان مقاله در 8 زیرحوزۀ موضوعی با 75 عنوان مجلۀ علمی متفاوت است. بیشترین تعداد مقاله در زیرحوزۀ زیست شناسی با تعداد 4076 مقاله و کمترین تعداد مقاله در زیرحوزۀ هواشناسی با 86 عنوان مقاله و در یک عنوان نشریه در این زیرحوزه می باشد.

باتوجه به نمودار شمارۀ 2 در زیرحوزۀ زیست شناسی علاوه بر بیشترین حجم مقالات، روند رشد نیز از سرعت بیشتری نسبت به سایر زیرحوزه ها برخوردار است و در رشتۀ هوا شناسی کندترین روند رشد قابل مشاهده است.

محاسبۀ مقدار نرخ رشد سالانۀ انتشارات حوزۀ علوم پایه در طی سال های موردبررسی 2- 29 درصد را نشان می دهد. رشد مقالات رشتۀ شیمی تا سال 1387-1386 ثابت بوده، اما از سال 1387 رشد این مقالات از سرعت بیشتری برخوردار شده است که این امر حاکی از کاربرد های وسیع این رشته طی چند سال اخیر می باشد. لازم به ذکر است که در سال های 1380 و 1381 بیشترین داده ها از آن رشتۀ ریاضی و علوم می باشد و سال های بعدی، رشتۀ زیست شناسی بیشترین تعداد مقاله به خود اختصاص داده است. تولیدات علمی در حوزۀ علوم پایه در سال 1390 نسبت به سال 1380، 44/ 11برابر شده است.

جدول 2. توزیع فراوانی مقالات نشریات علمی در زیر حوزه های فرعی علوم پایه

روند رشد مقالات به تفکیک زیرحوزه و سال

نمودار 2. روند رشد مقالات نشریات علمی در زیر حوزه های  علوم پایه در بازه زمانی 1380 تا 1390

نحوه توزیع فراوانی مقالات نشریات علمی در زیرحوزه های فنی و مهندسی

جدول 3. توزیع فراوانی مقالات نشریات علمی در زیرحوزه های فنی و مهندسی

روند رشد مقالات به تفکیک زیرحوزه و سال

نمودار3- روند رشد مقالات نشریات علمی فارسی در زیرحوزه های فنی ومهندسی در بازۀ زمانی 1380 تا 1390

داده های جدول 3 نشان می دهد که بین سال های 1380 تا 1390، تعداد 13957 عنوان مقاله در 106نشریۀ متفاوت علمی حوزۀ فنی مهندسی در 12زیرحوزۀ فرعی منتشر شده است. همچنین جدول شمارۀ 3 سهم هریک از زیرحوزه ها در تولید علم طی سال های موردنظر را نشان می دهد. همان گونه که در جدول آمده است، زیرحوزۀ مهندسی شیمی و نفت و پلیمر در طی سال های مورد بررسی با 2466 عنوان مقاله، 17 درصد از کل تولیدات علمی مربوط به حوزۀ فنی مهندسی، بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است و پدافند غیرعامل با0. 53 درصد از کل تولیدات علمی و 75 عنوان مقاله کمترین سهم را در تولیدات این حوزه داده است.

باتوجه به نمودار شمارۀ 3 بیشترین میزان نوسان در رشد مقالات مجلات مربوط به رشتۀ عمران است که با تولید 618 مقاله در سال 90 تفاوت چشمگیری را با بقیۀ رشته ها به وجود آورده است. از سوی دیگر، کندترین رشد بین زیرحوزه های فرعی مختص رشتۀ معدن است؛ همچنین، نرخ رشد سالانۀ انتشارات حوزۀ فنی و مهندسی طی سال های 13 80 تا 1390، 21درصد محاسبه شد. افزایش ناگهانی مقالات مجلات از سال 87 به دنبال تخصصی شدن مجله ها شکل گرفته است. در این سال، تعداد زیادی مجله از مجلات دیگر مشتق شدند و از آن به بعد، در تعدادی از رشته ها ازجمله عمران، برق، مکانیک، شیمی و مواد رشد چشمگیری حاصل شده است. همچنین رشته هایی از قبیل معدن، زلزله، مهندسی پزشکی، آب و پدافند غیرعامل تعداد مجلات کمی را در حوزۀ فنی و مهندسی در بر می گیرند که این ها رشته هایی هستند که سال های زیادی از عمر آن ها نمی گذرد. لازم به ذکر است که طی سال های مورد بررسی تولیدات علمی این حوزه رشدی برابر 89- 5 داشته است.

نحوه توزیع فراوانی مقالات نشریات علمی در زیرحوزه های فرعی کشاورزی و دامپزشکی و منابع طبیعی

جدول 4. توزیع فراوانی مقالات نشریات علمی در زیرحوزه های فرعی کشاورزی و دامپزشکی و منابع طبیعی

داده های جدول 4 تعداد 18893 مقاله را برای حوزۀ کشاورزی و دامپزشکی و منابع طبیعی در 16 زیرحوزۀ و 111 عنوان نشریۀ متفاوت نشان می دهد. زیرحوزۀ زراعت بیشترین حجم مقاله را با تعداد 3815 عنوان از آن خود کرده است؛ همچنین رشتۀ صنایع چوب و کاغذ باتوجه به سن کم رشته، کمترین میزان را (202 عنوان مقاله) به خود اختصاص داده است.

روند رشد مقالات به تفکیک زیرحوزه و سال

نمودار 4. روند رشد مقالات نشریات علمی در زیرحوزه های کشاورزی و دامپزشکی و منابع طبیعی در بازه زمانی 1380 تا 1390

باتوجه به نمودار شمارۀ 4 رشته زراعت بیشترین تعداد مقاله را در طی سال های مورد بررسی به خود اختصاص داده است و از روند رشد بالایی نسبت به بقیه رشته ها در این حوزه برخوردار است. باتوجه به داده های مورد بررسی هر 63- 1 سال، برای دوبرابر شدن داده ها در این حوزۀ موضوعی زمان نیاز است؛ همچنین، مقدار متوسط نرخ رشد سالانۀ انتشارات کشاورزی و دامپزشکی و منابع طبیعی طی سال های مورد بررسی 9- 28 درصد محاسبه شده است. لازم به ذکراست که رشتۀ اکولوژی باتوجه به اینکه فقط در سه سال آخر دارای مقاله بوده است، نسبت به زیرحوزه های بیوتکنولوژی، مکانیزاسیون کشاورزی، صنایع چوب و کاغذ و رشتۀ علوم و ترویج، رشد بیشتری داشته است. همچنین تولیدات علمی حوزۀ کشاورزی و دامپزشکی و منابع طبیعی در سال 1390، 85- 6 برابر نسبت به سال 1380رشد داشته است.

بحث و نتیجه گیری

نتایج حاصل از مطالعۀ رشد مقالات علمی نشان می دهد که در بازه زمانی مورد بررسی متوسط نرخ رشد سالانۀ انتشارات حوزه های مورد بررسیبرابر با 82- 23 درصد است. باتوجه به تعداد مقالات در سال 1380، شامل 1930عنوان و سال1390، شامل 18770 عنوان می توان به این نکته اشاره کرد که تولیدات علمی در طول این مدت افزایش ده برابری داشته اند. افزایش در تعداد مقالات همسو با نتایج حاصل بسیاری از پژوهش ها مانند پرایس (1963)، میب (2003) ستوده و همکاران (1391)، سوری و همکاران (1393) و عابدی (1393) است. نتایج پژوهش نشان داد که متوسط نرخ رشد سالانۀ انتشارات حوزۀ علوم انسانی در طی سال های مورد بررسی، 2- 26 درصد، حوزۀ فنی مهندسی89- 5 درصد، کشاورزی و دامپزشکی و منابع طبیعی9- 28درصد و حوزۀ علوم پایه 2- 29 درصد می باشد. این نتایج در مقایسه با مطالعات مربوط به رشد تولیدات علمی ایران در نمایه نامه های بین المللی ازجمله در حوزۀ شیمی با 26 درصد (عصاره و مک کین، 2008) حوزۀ فیزیک با 16- 26 درصد، (عصاره و خادمی، 2012) و حوزۀ تحقیقات مهندسی با 28- 20درصد (دهقانپور، 1390) نشان دهندۀ رشد تولیدات علمی ایران هم در مقالات فارسی و هم در سطح مقالات بین المللی است. تنها در بخش فنی و مهندسی سهم تولیدات علمی لاتین بیشتر از فارسی است و شاید بتوان ادعا کرد که دلیل این رشد کم در این حوزه این باشد که پژوهشگران بیشتر تمایل دارند که نتایج پژوهش های خود را در نشریات برون مرزی منتشر نمایند. درمجموع، باتوجه به یافته های حاصل از این پژوهش و پژوهش های مشابه قبلی می توان گفت که رشد شتابان تولیدات علمی فارسی و لاتین نوید رسیدن به چشم انداز 1404 را می دهد.

در بررسی رشد تولیدات علمی در زیرحوزۀ های مختلف مشخص شد که در حوزۀ علوم انسانی بیشترین نرخ رشد مقالات مربوط به زیرحوزۀ های ادبیات و زبان ها و علوم اجتماعی بوده که این امر باتوجه به قدمت دو رشته قابل توجیه است. درحالی که زیرحوزۀ اخلاق رشد بسیار کندی در طول دورۀ مورد بررسی داشته است. به طورکلی رشد بیشتر تولیدات علمی در برخی از زیرحوزه ها می تواند نمایانگر نقاط قوت و توسعۀ علمی بیشتر این موارد در سطح ملی باشد و تداوم این وضعیت باید در صدر اولویت های توسعۀ علمی کشور قرار گیرد. ازسوی دیگر، رشد ناچیز مقالات در برخی از زیرحوزه ها نیز باید در سیاست گذاری علمی کشور در راه اندازی نشریات علمی جدید و نیز در ترویج پژوهش های مربوط به این موضوعات بیشتر مورد توجه قرار گیرد. همچنین پیشنهاد می شود در پژوهش مشابهی تولیدات علمی ایران به زبان انگلیسی به صورت یکجا مورد بررسی قرار گرفته و نتایج آن با این پژوهش مقایسه شود. علاوه براین پیشنهاد می شود در پژوهش مشابهی به بررسی دلیل رشد پایین برخی از حوزه های موضوعی مورد بررسی در این پژوهش پرداخته شود.

منابع

اسکروچی، رقیه، محمدحسن زاده، حافظ، گوهری، محمودرضا و جمشیدی، رضا. (1388). روند رشد مقالات علمی ایرانیان در حوزه های پزشکی طی سال های 2007-1978- مدیریت سلامت، 12(37)، 29-38.

انصافی، سکینه و غریبی، حسین. (1381). دانش ایران در سطح بین المللی. تهران: مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران.

دهقانپور، نفیسه. (1389). ترسیم نقشۀ علمی تحقیقات مهندسی ایران در پایگاه اطلاعاتی دایالوگ طی سال های 1990- 2008- پایان نامۀ کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی، دانشکدۀ علوم تربیتی و روان شناسی، دانشگاه اصفهان.

زوارقی، رسول (1391). ترسیم و تفسیر ساختار فکری در علوم جمهوری اسلامی ایران (1990-2009): بررسی انتقادی. رسالۀ دکتری دانشکدۀ علوم تربیتی و روان شناسی دانشگاه تهران.

ستوده، هاجر و مرضیه مروتی. (1391). وضعیت تولید علم در حوزۀ حقوق بیماران، در پایگاه های استنادی Thomson Reuters: با نگاهی به سهم ایران در تحقیقات بین المللی. مدیریت اطلاعات سلامت، 9(6)، 833-847.

سوری، حمید، بیگدلی، محمدعلی و شهباز، محمد. (1393). بررسی شاخص های مهم تحقیق و روند آن در ایران و جهان. مجلۀ نظام تحقیقات سلامت حکیم، 64(17)، 48-55.

صبوری، علی اکبر و پورساسان، نجمه (1385). تولید علم در ایران در سال 2005، فصلنامۀ سیاست علمی و پژوهشی رهیافت، 16(37)، 49-52.

عصاره، فریده و باجی، فاطمه. (1388). تولیدات علمی تأثیرگذار نویسندگان علوم اجتماعی ایران در پایگاه وب آوساینس در سال های 1990 تا 2006، مطالعات کتابداری و علم اطلاعات، 3 (2)، 65 -76.

عصاره، فریده و معرفت، رحمان. (1384). مشارکت پژوهشگران ایرانی در تولید علم جهانی در مدلاین (حوزۀ علوم پایه و بین رشته ای پزشکی). فصلنامۀ سیاست علمی و پژوهشی. رهیافت، 35، 39-44.

کشوری، مریم. (1388). بررسی میزان مشارکت علمی نویسندگان ایران در نمایه های استنادی علوم، علوم اجتماعی و هنر و علوم انسانی در پایگاه wos در سال های 2000 تا 2006، با تأکید بر نقشه علم نگاری. پایان نامۀ کارشناسی ارشد کتابداری، دانشکدۀ علوم تربیتی و روان شناسی دانشگاه شهید چمران اهواز.

موسوی موحدی، علی اکبر، کیانی بختیاری، ابوالفضل و خان چمنی، جمشید. (1382). روش های تولید و اشاعۀ یافته های علمی، فصلنامۀ سیاست علمی و پژوهشی رهیافت، 13، 31، 5-19-

موئد، هنگ (1387). تحلیل استنادی در ارزیابی پژوهش. ترجمۀ عباس میرزایی و حیدر مختاری. تهران: چاپار.

نقشۀ جامع علمی کشور. (1386).

نوروزی چاکلی، عبدالرضا، نورمحمدی، حمزه علی، وزیری، اسماعیل و اعتمادی فر، علی (1386). تولید علم ایران در سال های 2005 و 2006، بر اساس آمارهای پایگاه مؤسسات اطلاعات علمی(آی. اس. آی). فصلنامۀ کتاب، 3، 71 -90.

Belinchon, I. , Ramos, J. M. , Sanchez-Yus, E. , Betlloch, I. (2004). Dermatological scientific production from European Union authors. Scientometrics , 61 (2), 271-281-

Ho, Y. , S. (2008). Bibliometric analysis of bio sorption technology in water treatment and from 1991 to 2004- International Journal of Environment and pollution, 34 (1-4), 1-13-

Mehrdad, M. , Heidari, A. , Sarbolouki , Mo. N. ; Etemad, S. (2004). Basic science in the Islamic Republic of Iran, scientometrics, 61(1), 79 -88

Meng , W. , Hu, Z. , Liu, W. (2006). Evaluation of basic research in China, Scientometrics, (69)1, 85-101-

Osareh, F. , Wilson , C. S. (1997). Third World Countries Research Publications by Disciplines. A Country by Country Citation Analysis. Scientometrics , 39 (3), 253-260.

Osareh, F " McCain, K. W. (2008), the Structure of Iranian Chemistry Research, 1990–2006: An Author Co -citation Analysis. JOURNAL OF THE AMERICAN SOCIETY FOR INFORMATION SCIENCE AND TECHNOLOGY, 59 (13), 2146–2155-

Osareh, F. , Khademi, R. (2010), visualizing the Intellectual structure of Iranian physicists in SciSearch, 1990–2009: an Author Co-Citation Analysis (ACA). International Journal of Information Science and Management , 10 (2), 57-69-

Osareh, F. (1996). Evaluation and Measurement of Third World countries’ research publications: a citation and country -by -country citation study. (PhD. Dissertation. The University New South Wales, Sydney: Australia).

Sengupta , I. N. (1989). The growth of knowledge and literature in neuroscience. scientometrics , 17 (3-4), 253-288

پی نوشت ها